Dala Kökjaly

HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy saiasi oqiǧalar, qos töŋkerıs kezeŋı, saiasi jüienıŋ almasuy qazaq dalasyna zor synaqtaryn ala keldı  Saiasi bülınşılık zamanynda ūlt taǧdyryna alaŋdaǧan qazaq ziialylarynyŋ eŋ basty arqa süier tıregı – qazaqtyŋ auqatty azamattary men bileuşılerdı boldy. Alaş tılegınde soŋyna deiın adaldyq tanytyp, demeuşılık jasaǧan da, qolyna qaru alyp küresken de qazaqtyŋ tektı äuletterı, baquatty azamattary boldy. Osy tūrǧyda solardyŋ bıregeiı retınde Alaş jolynan ainymaǧan İke Ädılovtyŋ qyzmetı men qily taǧdyry jaiynda söz qozǧamaqpyz.  İkenıŋ ömır sürgen kezeŋı – qazaq dalasynda äkımşılık basqaru jüiesınıŋ tübegeilı özgerıske ūşyrauymen tūspa-tūs keledı. Iаǧni 1868-1869 jyldardaǧy reformadan keiın qazaq dalasynda aǧa sūltandyq basqaru jüiesı joiylyp, bolystyq, starşyndyq basqaru tetıkterı engızıldı. Būl qazaq dalasyn otarlau üderısınıŋ tolyqtai aiaqtaluy kezeŋı bolatyn. El basqaru tärtıbı ūsaqtalyp, mansap därejesı bolys, starşyn deŋgeiınde qalǧan qazaqtyŋ endıgı jerde el ışınde sözı jüretın, abyroily el aǧalary men atqamıner azamattarǧa arqa süiedı. Şaǧyn zertteu maqalamyzǧa arqau bolyp otyrǧan İke osy qatardan tabylǧan bolmysy bölek el aǧasy edı. Ädılov İke 1881 jyly, kei derekterde 1882 jyly būrynǧy Semei oblysy Semei uezınıŋ Şaǧan bolysynda tuǧan. Auyl moldasynan oqyp, sauatyn aşqan. Şaruaǧa ikemdı, qolynan ıs keletın İke atadan qalǧan maldy ūqsata bılıp, keiın auqatty adamdardyŋ qataryna qosylǧan. Şaǧan bolysynyŋ bolysy bolǧan nemere aǧasy Mūsatai Moldabaevtyŋ üş jyldai orynbasary retınde de qyzmet atqarǧan. Qazaq dalasyna ülken özgerıs äkelgen Aqpan jäne Qazan töŋkerısterı tūsynda aǧaiyndy ekeu – İke men Mūsataidyŋ ūstanymdary zaman aǧymyna qarai ekıge aiyrylady. Alaş jolynda İkenıŋ Alaş qozǧalysyna qosyluyna onyŋ ainalasy da zor yqpal ettı. Zamandasy Qarajan Ükıbaev sol kezdegı Alaş qairatkerlerınıŋ eŋ basty arqasüier tıregı, Alaş mūraty jolynda däuletın aiamaǧan «atymtai jomart» tūlǧa retınde mälım. Sondai-aq Alaşorda ükımetı töraǧasynyŋ orynbasary, Semei zemstvo basqarmasynyŋ töraǧasy bolǧan Halel Ǧabbasovpen tuystyq bailanysy (İke Halel Ǧabbasovtyŋ tuǧan apaiyn alǧan) onyŋ Alaş mūratyna septesuıne türtkı bolsa kerek. Üşınşıden, Azamat soǧysy jyldarynda Semei qalasy alma-kezek qoldan-qolǧa ötıp tūrǧanda Alaş qairatkerlerınıŋ panalaityn jerı Şyŋǧys ışındegı auqatty el azamattary boldy.

İkenıŋ äkesı Ädıldıŋ ziraty

Mūraǧat qorlaryndaǧy İke Ädılovtyŋ №20 jeke paraǧynda: «Būrynǧy basqaruşy jäne bi bolǧan. Kolchak ükımetı tūsynda basqaruşy jäne Oblystyq Qazaq Atqaru komietınıŋ müşesı bolǧan. Maqtau qaǧazdarymen jäne altyn medalmen marapattalǧan. Azamat soǧysy jyldarynda Alaşorda ükımetıne materialdyq jaǧynan belsendı türde qoldau körsetken jäne Alaşorda äskerın jasaqtauǧa qatysyp, Qyzyl äskerge qarsy ataman Annenkovpen tyǧyz bailanysta bolǧan» [1] degen mälımetter keltırıledı. Smahan töre özınıŋ estelıkterınde tobyqty ışındegı Älihannyŋ dostary qatarynda İkenıŋ de esımın ataidy [2, 8-b.]. Sol zamandaǧy basylymdarda da, el arasyndaǧy auyzşa derekterde de İkenıŋ asa ırı bai ekenı, «Alaş Orda» ükımetıne materialdyq jaǧynan ünemı kömek bergenı jäne «Alaş Orda» äskerın ūiymdastyruǧa qatysqandyǧy turaly aitylady. Säken Seifullinnıŋ «Tar jol, taiǧaq keşu» atty ǧūmyrnamalyq romanynda Alaşorda turaly jäne alaşordalyqtardyŋ jaqtasy İke Ädılūly jaiynda bylai dep sipattama jasaidy: «Semei uezınde, Tobyqty degen elde Mūsatai degen jäne İke degen kısıler bar. Ekeuı de auqatty adam bolsa kerek. Ekeuı aǧaiyn ışınde bäseke, araz. Ekeuı qazaqtyŋ belgılı partiiagerşılıgımen bırın-bırı aiaspai, eldı ekı jaryp jūlqysady. Bırınıŋ üstınen bırı aryz jaudyrady. Bır-bırıne päle jabady. Qalaǧa şabysady. İke jeŋedı. Öitkenı Semeide «Alaşorda» bastyqtarynyŋ bırı — İkenıŋ tuysqany. Olai bolǧan soŋ qazaqşa, «Alaşorda» da İkenıkı bolady. Sonan soŋ Mūsatai turaşylyqty Sovdepten ızdeidı. Ärine, turaşylyqty Sovdepten tabady. Sovdeptı, bolşevikterdı quattap şyǧady. Būl 1917 jyldyŋ aqyrynda. Al 1918 jyldyŋ basynda sodan Sovdep qūlap, «Alaşorda» küşeiıŋkırep şyǧa kelgen soŋ, Mūsatai quǧynǧa tüsedı. Mūsataidy «qazaqtan bolşevik bolǧan», «sosialşyl» bola qalǧan, aldauyş būzyq dep «Alaşorda» jazuşylary gazetterıne jazady. Ärine, Mūsatai sosializmdı qaidan bılsın! Esıtken de joq. Mūsatai İkeden taiaq jegen soŋ, İkenı «Alaşordalar» süiegen soŋ, turaşylyqty Sovdepten tapqan soŋ, bolşevikterdı, Sovdeptı quattamai qaitsın! «Mūsatai jauyz, ūstalsyn!» dep «Alaşordanyŋ ükımetı» jarlyq şyǧarady. Jarlyqqa Bökeihanūly qol qoiady. Mūsataidy ūstatyp, abaqtyǧa japtyrady» [3, 254-255]. Būl kıtapta oqiǧa jelısı, Alaşorda qyzmetı Säkennıŋ közqarasymen jazylsa da, sol kezeŋ tarihy üşın derektık qūny joǧary eŋbek ekendıgın esten şyǧarmaǧanymyz abzal. Mūraǧat derekterındegı İkenıŋ jeke ısterıne qaraǧanda, töŋkerıs qarsaŋynda aǧasy Mūsataimen qatar bolys sailauyna tüsıp, İke jeŋıske jetedı. Būl jaǧdai aǧaiyn arasynyŋ bülınuıne türtkı bolady.  1918 jyly İkenıŋ jazǧan aryzyna bailanysty Mūsatai Moldabaev tūtqynǧa alynyp, 40 kün qamauda otyrady. 1919 jyldyŋ köktemınde İkenıŋ jaqtastary onyŋ qatysuynsyz Mūsatai Moldabaevtyŋ auylyna şabuyl jasap, saldarynan Mūsataidyŋ ınısı İsatai mert bolyp, Ǧabjan jäne Halabiia esımdı ekı ınısı jaralanady. 1920 jyldary guberniiada Sovet ükımetı ornaǧannan keiın Mūsatai İkege qarsy belsendı küres jürgıze bastaidy. Kolchak bilıgı kezınde quǧyndalyp, qamauda otyrǧanynyŋ arqasynda jergılıktı bolşeviktık bilık aldynda senımge ie bolyp, Nūrǧali Qūljanovpen jaqyn bailanys ornatady [1, 237]. İke men Mūsatai arasyndaǧy tartys olardyŋ ainalasyna da kesırın tigızdı. Äsırese, Halel Ǧabbasov osy partiialyq tartystyŋ qūrbany boldy. Jazuşy-ǧalym Tūrsyn Jūrtbai aǧamyz būl jaǧdaidy özınıŋ «Ūranym – Alaş» dep atalatyn türme äfsanasynda bylaişa baiandaidy: «H. Ǧabbasovtyŋ tūtqyndaluy joǧaryda aty atalǧan, özınıŋ tuysy, toqaldan taraityn būrynǧy bolys, «keiıngı bolşevik Mūsatai Moldabaevtıŋ» ūiymdastyrǧan aryzyna bailanysty edı. H. Ǧabbasov demalysqa kelgende tuǧan jezdesı, Mūsatai Moldabaevtyŋ äkesı bır, şeşesı basqa «qas jauy» İke Ädılevtıŋ auylyna tüsedı. Tärkıleudıŋ qarsaŋyndaǧy jantalas tūsynda M. Moldabaev özınıŋ «şyn bolşevik» ekenın tanytyp, sol arqyly özınde tärkıleuden qūtyludyŋ amalyn qarastyryp, qazaqy «bäibışe – toqal» dramasynyŋ keŋestık nūsqasyn «saiasi saqnaǧa» şyǧardy. Söitıp, özınıŋ tuǧan qūda balasy Halel Ǧabbasovty «Alaşordanyŋ» Şyǧys bölımınıŋ ükımet müşesı, oǧan qarjylai kömektesken, äsker jasaqtap bergen D. Ädılevke qaru jinatyp,  keŋes ökımetıne qarsy astyrtyn qaruly köterılıs ūiymdastyryp jür, sodan keiın şekara asyp ketuge ügıttep jür» dep aryz jazyp, ony taǧy da sol auyldyŋ tumasy, guberniialyq därejedegı bolşevik ärı qūpiia agent M. Toqjıgıtovke arqyly GPU-dıŋ ölkedegı ökılınıŋ qolyna tapsyrtty. Söitıp, bır jaǧynan bauyry, ekınşı jaǧynan tuǧan qūda balasy H. Ǧabbasovty türmege qamatty. Al M. Moldabaevtıŋ negızgı dūşpany, tuysy, «Alaş orda» ükımetınıŋ demeuşısı İke Ädılev bolatyn» [4, 197-198-b.]. 1928 jyl: kämpeske 1928 jyly 27 tamyzda Qazaq AKSR Ortalyq Atqaru Komitetı men Keŋes Halyq Komissariatynyŋ «Irı bai şaruaşylyqtardyŋ jäne jartylai feodaldardyŋ mal-mülıkterın tärkıleu jäne jer audaru turaly» Qaulysy qabyldandy. Qaulyda: «Qazaq respublikasy özınıŋ qūramy jaǧynan mädeni orta qalǧan ūlt jäne revoliusiiaǧa deiıngı özgermegen köşpelı – rulyq qatynasta ömır süredı. Qazaqstandaǧy mülık ielerı men būrynǧy äleumettık artyqşylyqtary bar toptar Keŋes bilıgınıŋ auyl men qyşlaqtarda jürgızıp otyrǧan negızgı ıs-şaralaryna kedergı keltırıp, arandatuşylyq ügıt nasihat taratyp, ūltaralyq jäne rulyq alauyzdyqty qozdyruda. Būl en aldymen kedeilerdı ekonomikalyq täueldılıkte ūstap, respublikanyŋ ekonomikalyq jäne mädeni damuyna böget jasaidy [5, s. 68] degen negızdemesı tärkıleu nauqanynyŋ ıske qosyluyna türtkı boldy. 1928 jylǧy 10 tamyzyndaǧy jaǧdai boiynşa, Ädılov İkenıŋ jeke ısıne keletın bolsaq bylai dep jazylǧan: Ädılov İke şyqqan tegı qazaq, Semei okrugıne qarasty Şaǧan bolysynda tūrady, orta bılımdı, 2 äielı bar, otbasy müşesı 7 adamnan tūrady. 596 ırı toly, 900 ūsaq maly bar. İke Ädılūly 1927 jyly İke Ädılov basqa bailarmen qosa Rubsovsk okrugıne jer audarylady, alaida odan 1928 jyly qaşyp Şaǧan taularyna kelıp jasyrynady. Sodan bastap özı niettes bailardy qasyna jinap, 100 adamnan tūratyn attyly jasaq qūrap, Keŋes äskerlerıne qarsy bandalyq ärekettermen ainalysady [6, 53-54-p.]. Sol jyldary İke Qytai men Qazaqstannyŋ şekarasynda özıne berılgen adal jıgıttermen ūzaq uaqyt qyzyl äskerlerge qarsylyq körsetken eken. İkenıŋ ömırınıŋ soŋǧy tüiının Tūrsyn Jūrtbai aǧamyz bylai jetkızedı: «Bır joly alystan kelgen syily qonaq retınde Erjan töre İkenı qonaqqa şaqyrypty. Raibai: «Barma. Erjan sympys adam», – dep eskertedı. Oǧan İke: «Töre basymen satqyndyqqa bara qoimas. Bügın barmasam, keiın jūrtpen syiysu qiynǧa soǧady», – deptı. Qonaqtar jaiǧasyp otyra bergende üş-tört soldat kırıp kelıp, tapanşalaryn kezei qalady. İke de saptamasynyŋ qonyşyna qolyn sap jıberıp, būl da naganyn suyryp alady. Ekı jaq bır sät ünsız arbasypty. Sodan İke: «Äi, Erjan-ai! Sympystyǧyŋdy estıp em, sūmpailyǧyŋ da bar eken-au. Myna eldıŋ obalyna qalarmyn», – dep naganyn jerge tastai salypty. Sol ūstalǧan mol ūstalyp, qūrdymǧa kettı» [4, 230-b.]. El arasynda saqtalǧan auyzşa derekterde de Dala kökjalynyŋ aqyry osyǧan saiady. Tarihi ädebietterde İkenıŋ dünieden ötken jyly 1937-1938 jyldary dep körsetılgen. Artynda qalǧan ūrpaqtarynyŋ atalarynyŋ ısın qaita qaratu negızınde 2007 jyldyŋ 31 qaŋtarynda Şyǧys Qazaqstan oblystyq prokuraturasynyŋ şeşımımen saiasi quǧyn-sürgın qūrbany jäne qylmystyq ısterı joq dep tabylyp, aqtalǧan [7, 31-b.]. İke ūrpaqtarynyŋ taǧdyry Tärkıleuge qatysty qūjattarda Ädılov İkenıŋ otbasy müşelerınıŋ tömendegıdei tızımı berılgen: «äielderı: Maqyş – 47 jas, Bätiqa – 32 jas, ūldary: Mūqan – 9 jas, Näubat – 5 jas, Şapaǧat – 1 jas, qyzy Hairiia – 11 jas». Qabyldanǧan qaulyǧa säikes, Semei okrugınıŋ bailary Syrdariia okrugıne jer audaryldy. İke äuletı de 1928 jyly jer audaru erejesınde körsetılgendei, oŋtüstık öŋırge jıberıledı. İke ūrpaqtarynyŋ keiıngı taǧdyry jaiynda Syrym Bökeihanov özınıŋ «Ötken künde belgı bar» memuarlar jinaǧynda bylai deidı: «Bızdıŋ anamyz tobyqty ruynan. Ol kısınıŋ äkesı Ädılov İkebergen (jūrttyŋ bärı ol kısını İke dep atap ketken) Semei okrugı Şaǧan bolysynyŋ ekınşı auylynyŋ qazaǧy eken. Ekı äielı bolypty. Bäibışesı Maǧripadan Bapaş apai, al toqaly Bätihadan bızdıŋ mamamyz tuǧan... 1928 jyly Bätiqa äjemızdı «qūlaqqa tartyp», Semeiden jer audarady. Söitıp ol kısı tört balasymen balasymen oŋtüstık ölkeden bıraq şyǧady. Aǧaiyndy üş ūldyŋ bırı Näubat jolda qaitys bolady. Äjemızdıŋ janynda Mūhametqali (Mūqan), Şapaǧat (Şäpet aǧa) jäne bızdıŋ mamamyz Hairiia qalady. Olar bır ornynda köp tūraqtai almaidy – Toqmaq, Bışkek, Sairam, Şymkent qaşqyndarǧa uaqytşa ǧana tūraq bolypty.

Raiymjan Bökeihanov jary Hairiiamen

Aqyry aiaǧynda äupırım täŋırmen menıŋ mamam men Mūqan aǧa da Şymkentte jūmysqa ılıgedı, al Bätiqa äjemız Sairamdaǧy ashanada aspaz bolypty. Balalardyŋ kenjesı bolǧandyqtan Şäpet ünemı sol kısınıŋ maŋaiynda jüredı. Äjemız basynda äredık balalaryna kelıp-ketıp jüredı de, bırazdan soŋ Şymkentke bırjola qonys audarady. Äkem sol kezde Qaplanbektegı maqta-irrigasiialyq tehnikumda sabaq berıp jüredı, mamammen sol jerde tanysypty 1933 jyly Bätiqa äjemız balalarymen bırge özınıŋ keleşek küieubalasynyŋ maŋyna, Almatyǧa köşıp keledı... Äkem men anam nekelerın köpke deiın tırkemeptı – ekeuı de quǧyn-sürgınde jürgen otbasynyŋ ūrpaǧy bolǧandyqtan, kez-kelgen tosyn jaǧdaidy kün saiyn kütıp, saqtanady eken. Sodan menıŋ aǧam İbraş düniege kelgende ǧana ata-anamyz nekelerın tırketıptı [8, 139-140-b.]. Būl quǧyn-sürgınde jürgen ekı äulet – Bökeihan äuletı men İkenıŋ otbasy edı. Alaş jolynda tıze qosyp, bırı Alaş ideiasyn köterıp, jūrtty soŋynan ertse, ekınşısı Alaş mūraty üşın malyn da, janyn da aiamaǧan Älihan men İkenıŋ üzeŋgıles dostyǧy 1930 jyldardyŋ qily zamanynda qūdalyq, tuystyq bailanysqa ūlasty. Naqtyraq aitar bolsaq, Älihannyŋ tuǧan ınısı Äzıhannyŋ ūly Raiymjan İkenıŋ qyzy Hairiiamen otbasyn qūrdy. Būl tar zamanda tabysqan tūlǧalar taǧdyry edı. Bügınde İke äuletınıŋ ūrpaqtary jäne közı tırı ūly Şäpet (Şapaǧat) Almatyda tūrady. Al Mūhametqali (Mūqan) 1946 jyly, qyzy Hairiia 1957 jyly dünieden öttı. Alaş ardaqtysy İkenıŋ ömır tarihy men taǧdyr joly osyndai. Paidalanylǧan ädebietter:

1. Näsenov B. «Abyraly qandy jyldary (1905 – 1945)». Ekınşı bölım. Qūjattar jinaǧy. Almaty – Novosibirsk. 2006 j. 644 b.

2. Älihan Bökeihan. Şyǧarmalarynyŋ 7 tomdyq tolyq jinaǧy. Polnoe sobranie sochinenii v 7 tomah. – Astana: Saryarqa, 2011. IV tom. – 560 b. 3. Seifullin S. Ternistyi put / per. S. Taljanova. – A.: Jazuşy, 1975. – 432s. 4. Tūrsyn Jūrtbai. Ūranym Alaş. Türme äfsanasy. 1-tom.- Almaty «El-şejıre», 2008.- 472 b. 5. Neizvestnye stranisy istorii Semipalatinskogo Priirtyşia (20 – 30 g.g HH v) Sbornik dokumentov. Semipalatinsk. 2002 g. 6. Şyǧys Qazaqstan oblystyq qazırgı zaman tarihyn qūjattandyru ortalyǧy. 74 qor, tızım 1a,  17 ıs, 53-54 p. 7. Tuǧan jerge tu tıkkender. /Qūrast. B.N. Temırov. – Semei, 2017. – 560 b. 8. S.R. Bökeihanov. Ötken künde belgı bar: memuarlar jinaǧy. – Almaty, 2016. – 336 b.

---

Erkın RAHMETULLİN,

Semei qalasynyŋ Şäkärım atyndaǧy memlekettık universitetı Qazaqstan tarihy kafedrasynyŋ oqytuşysy