XVIII ǧasyrdyŋ 20 jyldary qazaq halqy üşın tarihta el basyna kün tuǧan kezeŋ boldy, körşıles elder tarapynan bolatyn şabuyldar halyqty köp küizelıske ūşyratty, äsırese joŋǧarlardyŋ şyǧystan oiran salyp ırı soqqylar beruı, qazaqtardyŋ äleumettık-ekonomikalyq ömırıne qiyndata tüstı. Syrtqy saiasattaǧy jaǧdai qazaqtardy oryn alǧan jaǧdaidan şyǧu jolyn ızdeuge mäjbür qyldy. 1726 jyly Kışı jüzdıŋ hany Äbılqaiyr, starşindar Sügır, Edıkbai, Qajybai, Qūlymbai jäne basqalary Reseige, onyŋ qol astyna ötu turaly ötınış bıldıru arqyly Qoibaǧardy jıbergen edı. Alaida hannyŋ ötınışı ol jyly jauapsyz qaldyryldy, sonda da Äbılqaiyr han özınıŋ bodandyǧynan jäne piǧylynan qaitpai, 1730 jyly qyrküiekte Ufa arqyly elşı jıberedı.
1731 jyly 19 aqpanda imperatrisa Anna İoannovna Kışı jüzdıŋ qazaqtaryn Reseidıŋ qol astyna alu turaly gramotaǧa (resmi qūjatqa) qol qoidy. Äbılhaiyr hannan ant kabyldau üşın Reseiden syrtqy ıster kollegiiasynyŋ tılmäşı, diplomat A.İ.Tevkelev bastaǧan elşılık jıberıldı. 1731 jyly 5 qazanda orys elşılerı Yrǧyz özenı boiyndaǧy Äbılhaiyr ordasyna kelgende, qazaq aqsüiekterı arasynda jauyzdyq bar ekenı anyqtaldy. Baraq sūltan, Bögenbai batyr toptary Kışı jüzdı Reseige qosu jönındegı şaralardy aiaqsyz qaldyruǧa tyrysqanmen, būl karsylyq sätsız aiaqtaldy. Äbılqaiyr 1731 jyly 10 qazanda Resei imperiiasynyŋ qaramaǧyna kırgendıgı jönınde ant berdı. Ant beru arqyly ol Reseimen tatu tūrudy, orys qaramaǧyndaǧy başqūrttarmen Edıl qalmaqtarynyŋ qazaq jerıne şapqynşylyǧyn toqtatudy, Reseidıŋ kömegımen joŋǧarlar basyp alǧan jerler men qalalardy qaityp aludy közdedı. Osylai özınıŋ bedelın arttyryp, üş jüzdıŋ basyn bırıktırıp özı bileudı, handyqty balalaryna sailau tärtıbımen emes, mūragerlık jolymen qaldyrudy jüzege asyrmaq boldy. Söitıp, ol jeke müddesımen qatar halyqty apattan saqtaudy da oilady, oǧan Bögenbai, Eset batyrlar men Qūdaimende myrza qosyldy.
Kışı jüzdıŋ Resei bodandyǧyn qabyldauynyŋ jan-jaqty negızderın terıske şyǧarmai, Äbılhaiyrdyŋ jeke köregen saiasatyn esten şyǧarmau qajet, ol reseilık äkımşılıkke süiene otyryp, barlyq saiasi qarsylastarynyŋ közqarasyn älsıretudı, jekeşe bilıkke küresude äleuettı qarsylastarynan joǧary tūruǧa ümıttendı. Äbılhaiyrdyŋ jäne onyŋ jaqyn serıktesterı, bedeldı batyrlar Bögenbaidyŋ, Jänıbektıŋ, Esettıŋ jäne t.b. basty maqsaty barlyq qazaq rularyn bırıktıru jäne Reseidıŋ formaldy qamqorşylary arqyly ortalyqtandyrylǧan memleket qūru boldy. Alaida, Kışı jüz reseilık bodandyqty qabyldaǧan soŋ Qazaqstandaǧy jaǧdai kürdelı bolyp qaldy. Joŋǧarlardyŋ oiran salyp basyp kıru qaupı arylǧan joq.
1731 jyldyŋ aiaǧynda Äbılqaiyr jäne Bögenbai batyr özderınıŋ elşılerın Orta Jüzge jıberıp, Semeke hanǧa, eger Resei bodandyǧyn qabyldasa orys äskerlerınıŋ kömegımen öŋırde qauıpsızdıktı qamtamasyz etetındıgı jönınde uäde berdı. Semeke Äbılhaiyrdyŋ ūsynysyn qabyldady. 1732 jyly Orta jüzdıŋ keibır bölıkterı Resei qūramyna formaldy türde kırdı. Aldaǧy oqiǧa körsetkendei, Semeke Resei imperiiasymen kelısımşartty saqtamauǧa tyrysty: resei bodandyǧyndaǧy başqūrttarǧa şabuyl jasady. Joŋǧar şabuylşylarynyŋ qaupı Orta jüzdıŋ bedeldı feodaldaryn Reseige olady özınıŋ qūramyna alu turaly qaita jügınuge oiatty. Anna İoannovnanyŋ 1734 jylǧy 10 mausymdaǧy gramotasymen Semekenıŋ jäne onyŋ sybailastarynyŋ ötınışı qanaǧattandyryldy.
1732 jyly 24 qaraşada Tevkelev öz mındetın aiaqtap, Naizakeskennen kerı jolǧa şyqty. 1733 jyly 2 qaŋtarda Äbılhaiyrdyŋ Peterburgke jıbergen elşısımen Ufaǧa keldı. Onyŋ qūramynda Äbılhaiyrdyŋ ūly sūltan Eraly, hannyŋ nemere ınısı sūltan Niiaz, starşinalar Şandybai, Myrza Qūdai-Nazar, Myrzageldı batyr jäne t.b. boldy. Peterburgtegı kelıssözdıŋ nätijesınde Kışı Jüzdıŋ Resei bodandyǧyna kıruı resmi resımdeldı.
Sonymen bırge, 1733-1734 jyldary Oŋtüstık Qazaqstannyŋ keibır bilerı men bedeldı sūltandary Resei bodandyǧyn qabyldauǧa degen yqylasyn bıldırdı Anna İoannovna patşaiymnyŋ 1734 jylǧy 10 mausymdaǧy Jarlyǧy ükımettıŋ Ūly Jüzdı Resei qūramyna qabyldau turaly kelısımın kuälandyrdy. Alaida, onyŋ Reseiden qaşyq ornalasuy, sondai-aq Joŋǧarlarmen qyzba qarym-qatynasta boluy, 1740 jyly reseilık baǧdardy ūstap tūrǧan Jolbarys handy öltıru būl jospardyŋ jüzege asuyn ūzaqqa jyljytty.
Jaŋadan bırıktırılgen qazaq jerlerındegı közqarasty bekıtu üşın 1734 jyly mamyrda I Petrdıŋ sybailasy – Senattyŋ ober-hatşysy İ.K. Kirillov basqarǧan Orynbor ekspedisiiasy ūiymdastyryldy. A.İ. Tevkelev onyŋ kömekşısı bolyp bekıtıldı. Komissiianyŋ mındetıne Reseidıŋ qūramyna kırgen jerlerdı jan-jaqty zerdeleu, tabiǧi resurstardy barlau, Orsk bekınısınıŋ imaratyn salu, orys jäne qazaq ielenuşılerınıŋ arasyndaǧy jaŋa şekarany anyqtau kırdı. Bırqatar sebepter jäne eŋ aldymen 1734-1738 jyldarda Başqūrt köterılısı Orynbor ekspedisiiasynyŋ keŋeitılgen josparyn jüzege asyruǧa kedergı jasady. 1735 jyly orys-qazaq saiasi jäne sauda özara qarym-qatynasyn damytuda maŋyzdy maǧynaǧa ie Orynbor qalasynyŋ negızı qalandy. 1737 jyly İ.K. Kirillovtyŋ qaitys boluyna bailanysty, Kışı jäne Orta jüzderdıŋ sūltandary men starşinderınıŋ elşılerın baǧyndyruǧa tyrysqan V.N. Tatişev Orynbor ölkesınıŋ jaŋa bastyǧy bolyp taǧaiyndaldy.
1740 jyly Orynborda ötken Kışı jäne Orta jüzdıŋ starşinderı men sūltandary ökılderınıŋ sezı Resei bodandyǧyna kırudıŋ alǧaşqy nätijelerın bekıtuge mümkındık berdı. Oǧan qatysqan Äbılmämbet han jäne sūltan Abylai, oryn alǧan oqiǧalardy eskere otyryp, mümkın bolatyn joŋǧar şapqynşylyǧynan Qazaqstandy qorǧau üşın ūmtylyp, Resei bodandyǧyna qabyldauyn aitty. Kışı jäne Orta jüzderdıŋ sūltandary men starşinderı tobynyŋ 1740 jylǧy qabyldaǧan anty, Reseige tek qana Orta jüzdıŋ keibır bölıkterın kırgızuge mümkındık berdı, al Qazaqstannyŋ özge de Soltüstık-Şyǧys jäne Ortalyq öŋırlerı tek qana XIX ǧasyrdyŋ 20-40 jyldarynda, patşanyŋ äskeri-saiasi aksiialary saldarynan imperiia qūramyna kırdı.
XVIII ǧasyrdyŋ 30 jyldarynyŋ basynda Qazaqstandy qosu tek qana XIX ǧasyrdyŋ ortasynda aiaqtaldy jäne kürdelı qarama-qaişy prosess bolyp tabyldy. Qazaq jüzderın qosu ärtürlı saiasattan tys jäne ışkı jaǧdailarǧa bailanysty jürgızıldı. Oŋtüstık Qazaqstandy, sodan soŋ Orta Aziiany Reseige qosu patşaǧa Britan imperiiasymen baqtalastyqta joǧary tūruǧa mümkındık berdı.
Patşa äkımşılık-saiasi reforma arqyly basqarudyŋ dästürlı jüiesın taratty, köşpendılerdı jaramdylyǧy az jerlerge yǧystyra otyryp, qazaq ölkelerıne orys qonys audaruşylaryn ornalastyru üşın keŋ mümkındık aşty. Halyqtyŋ basym bölıgıne baqylausyz bilık alyp, Resei barlyq salada derlık otarlau saiasatyn keŋeittı.
Sonymen bırge, Qazaqstandy Reseige qosu köşpendıler men kelımsekter arasynda şaruaşylyq özara qarym-qatynas jasau üşın mümkındıkter tuǧyzdy, sauattylyqty, saudany jandandyrudy taratu, qazaq auyldaryn osy jerden şyǧatyn barlyq saldarmen bırge, kapitalistık-önerkäsıptık qatynastyŋ orbitasyna engızu üşın mümkındıkter ornatty.
e-history.kz
