Alaşordinsy byli chastymi gostiami v dome Muhamedhana
Seitkulova v gorode Semei.
Kaium byl vospitan otsom v duhe Alaş. İh obrazy, razgovory, mysli, dela Kaium sohranil na vsiu jizn. On
posviatil svoiu jizn voskreşeniiu zabytyh i zapreşennyh imen. Sohranial fotografii alaşordinsev i nahodil novye, podpisyval ih imena, ustanovil iz pervoistchnikov tochnye svedeniia, napisal ih nauchnye biografii, sohranil ih proizvedeniia i perevel s arabskoi grafiki na grafiku sovremennogo kazahskogo iazyka, napisal nauchnye kommentarii/poiasneniia k proizvedeniiam i podgotovil ih k pechati. Etim on zanimalsia v to vremia, kogda vse bylo pod zapretomiu Odnim iz pervyh on opublikoval eti materialy, kak tolko eto stalo vozmojnym.
Drujba s potomkami znakovyh lichnostei naşei istorii, razgovory i perepiska s nimi – eto tema dlia otdelnyh issledovanii.
V odnom iz pisem k Kaiumu Gulnar Dulatova pisala o drujbe ih otsov:
Qadırlı Qaiym!
Salǧan hatyŋdy, «Semei taŋy» basqan maqalaŋdy oqyp qatty quandym. Qūndy derekter toly jaqsy sipattamanyŋ onyŋ üstıne özım tanityn, körgen bıletın aǧalardyŋ beinelerın köz aldymnan ötkızıp solardyŋ özderın körıp tıldeskendei bolyp ülken äser alyp quanyşqa bölenıp, möldır būlaqtan när tatqandai susynym qandy.
Qymbatty äkelerımız, aǧa-atalarymyz aqtalyp aramyzǧa oraluymen senı qūttyqtaimyn! Bärımız qandai baqyttymyz! Kündelıktı gazet jurnaldardan būl kısıler jaily materialdardy oqimyn, bıraq jürekke jylylyǧy älı de jetkızılmeidı, tolǧanyp tebırenıp süiıspenşılık nietpen jazylǧan dünie dei almaimyn, mümkın onym qate de şyǧar, qoldarynan kelgenderın aiamaityn da bolar, jazyp jariialaǧandaryna rahmet aitqannan böten ne bar? Bärı quanyş!
Äkem Mırjaqyp turaly osy tūsta kım qalam tartar eken degen oilar köpten menı mazalap, ışımnen, tek özıŋdı qalap jüruşı edım, būl jönınde qatelespeppın. Jazamyn degen talabyŋa nūr jausyn, şyn jürekten qabyl aldym ıske sät! M.Dulatovtyŋ revoliusiiadan būrynǧysyn bılemın deisıŋ, şynynda äkemnıŋ qysqa ömırınıŋ ışınde qaldyrǧan mūrasynyŋ özı sol däuırde ǧoi. Bertın kele Sovet zamanynda ıstegen eŋbegı bar bolǧany 7-8-aq jyldar, sol jyldar aralyǧynda gazet juranaldarda şyqqan maqalalary taŋqalarlyq sonşa köp, ony özıŋ bılesıŋ, al basqa atqarǧan qyzmetın saǧan bılgenımşe jetkızeiın.
Bızdıŋ semiamyz bas qosyp bır jerde tūraqtap körgen emes (Orynborda 1914-1918 j). Papam bolsa barşaǧa belgılı moinyna alǧan mındetı auyr, el- jūrttyŋ qamyn oilap jas janyn aiamai damyl tappaǧan kısı, özınıŋ süiıktı jary Ǧainijamal men jalǧyz qyzy Gülnardy dostary, tuysqanynyŋ qoldaryna tapsyryp soqa basy qyzmet babymen jüre bergen. Osy künı oi elegınen ötkızsem, özım bes jasymnan es bılgelı şeşem ekeuımızdıŋ tūrmaǧan, barmaǧan jerımız az bolmapty: Orynbor, Aqtöbe, Torǧai, Atbasar, Kökşetau, Semei, Omby, Qyzylorda, Jambyl, Şymkent. 1920 jyly Atbsaradan Kökşetauǧa keldık Erqosai Mūqaşūlynyŋ (äkemnıŋ bajasy) üiınde tūraqtadyq, būl kezde papam Täşkende «Aq jol» gazetınde qyzmet ıstep jürdı. Mai aiynyŋ 1920 j. sonda tüsken suretı bar (M.Dulatov, Ǧazımbek Bırımjanov, Aqmet Saraiusupov). 1921 jyldyŋ küzı bolar äkem Taşkennen Kökşetauǧa soǧyp, bızdı Semeige äkeldı.
Bız Semeide Äniiar Moldabaevtyŋ komissarskaia köşesındegı ekı etajdy üiınde tūrdyq, üidıŋ jartysynda Dulatovtyŋ, ekınşı jaǧynda Älihan Bökeihanovtyŋ semialary tūrǧanbyz. Äkem 1921 jyly Semeidıŋ Gubsovnar sudynda sudia bolyp ısteidı.
1922 jyly Älihan, Mırjaqyp ekeuın Semei türmesıne qamady, būl jerden Orynborǧa äkelıp abaqtydan bosatylǧan edı. Papam Orynborda qalyp İnstitut Narodnogo Obrazovaniia (kino) da sabaq berıp jürdı. 1922-1926 jylǧa deiın, 1926 jyly Qazaqstan memlekettık baspasyna auysyp saiasi redaktor boldy. Odan keiın 1927 jyldyŋ ianvar aiynan bastap ūstalarǧa 1928 j deiın (dekabrge) «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ redaksiiasynda ädebi redaktorynyŋ hatşysy (pomoşnik redaktora) boldy. Papamnyŋ öz qolymen toltyrǧan chleneskaia knijkasynyŋ köşırmesın qosyp otyrmyn. Chlenskii vznosty dekabr 1928 jylǧa deiın tölep tūrǧan (1927 j. aiyna 4 som 55t, al 1928 jyly är aiyna 2 som 25t). (Būlardy özıŋe ädeiı körsetıp otyrmyn, tabysynan (qalamaqysy bar) mälımet üşın. Professor Beisembai Kenjebaev aǧamyz äkemmen bırge ıstegen «EQ»-nta, maǧan äkem turaly jazyp bergen (1971j) estelıgınde: ädebi hatşy bola jüre «Auyl tılı» gazetınde 1926 j. qyzmette boldy degen. Ony men özım de bılmeimın. Elşat Ernazarov QazSiknıŋ predsedatelı sailanǧanda, Qyzylorda da «Auyl tılı» gazetınıŋ redaksiiasy aşyldy, Elşat redaktor, al şynynda gazettı şyǧaruşy Dulatov bolatyn.
Mende saqtalǧan äkemnıŋ udostovereniia lichnosti №019050 (kısılık kuälık) pasport ornyna jüretın, onyŋ da köşırmesın berıp otyrmyn. Onda tuǧan jerı Maikarinskaia volosti Turgaiskogo uezda delıngen. Aqtau qaǧazynda QazSSR joǧary soty, 21/XII/1988j №11/2 NKR-19/88 äkemdı urojenes Turgaiskogo uezda, so srednim obrazovaniem, rabotaiuşego pomoşnikom otvetsvennogo sekretaria redaktor gazety «Eŋbekşı qazaq» delıngen. Jer aty ärqaşan özgertılıp atalyp jüretını bar emes pe, sondai Maiqara, Saryqopa selosy bärı bır jer, äkemnıŋ tuǧan jerı Saryqopa Qoqrauly özenınıŋ boiy, özıŋ keltırıp alarsyŋ. Papamnyŋ dünieden qaitqanyn 1935 jyldyŋ qazan aiynyŋ soŋǧy künderınde Almatyda tūrǧan kezımızde, NKVD özderı şeşeme Sosnovesten habar salǧan. Papam Sosnoveste lekpom (felşer) bolyp lazarette ısteitın, sol lazarette ūzaq aurudan qaitys boldy, saǧan sol aktyny salyp otyrmyn.
Mıne özıŋ bılgıŋ kelgen mälımetterdı dokumentterge süienıp jazyp otyrmyn. Köşırmesın tüsıruge ainalaiyn balaŋ Jänıbek kömegın körsetıp, şeksız rizamyn.
Mamamnyŋ aty Ǧainijamal Baimūratqyzy Dosymbekova, ūlty qazaq, 1895 jyly Omby qalasynda (būrynǧy Aqmola oblysy, Omskogo uezda i...) tuǧan. Tūrmysqa şyqqannan berı Dulatova familiiasyn alyp jürdı, jūrt, üi-ışı ony Gaia deitın. Men 1914 jyly Orynborda tuyppyn, äkem «Qazaq» gazetınde ıstegen jyldary. Şeşem 45 jasynda Şymkentte özımnıŋ qolymda qaitys boldy. 1940 15|IX naǧaşy atam Baimūrat Dosymbaev ruy kerei, qazaq, tuǧan jerı Qostanai oblysy Qarasu audanynan. Revoliusiiadan köp būryn elıne kelgen oquǧa tüsetın razverstka arqyly Ombydaǧy äskeri-medisina uchilişesın bıtırgen kısı. Ombydaǧy psihiatricheskaia emhanasynda bas därıger qyzmetın atqarǧan. Şeşem aityp otyratyn: «Bızdıŋ üi ışı bolnisanyŋ menşıktı, jeke tūrǧan üiınde tūryp östık» deitın. Äkelerı oqu bıtırgennen soŋ, däuletı kötermegendıkten bolar, sol qalanyŋ tūrǧyny jesır kelınşek Qanipaǧa üilenedı, būl äkemızdıŋ soŋynan ergen qyzy Ǧaliia (Mukucheli), ūly Omar Jūsypovtar. Omar 1884 jyly tuǧan, Ǧaliia odan ülken. Omar aǧasyn qaryndastary Omatai deitın. Omar 1904 jyly Ombydaǧy Tehnicheskoe uchilişesın bıtırıp arhitektor mamandyǧyn alǧan, soŋǧy 1937j ūstalarǧa deiın, Qyzyljarda ekonomist qyzmetın atqarǧan. Ǧaiinjamaldy Dulatovqa qolynan ūzatqan Omar aǧasy bolypty.
Baimūrat pen Qanşadan üş qyz tuǧan:
1) Sara 2) Ǧainijamal (Ǧaia) 3) Gulşakra (Gulia) ūldary bolmaǧandyqtan Gaiasyn on törtke deiın ūl retınde (erkekşora) kiındırıp ösıredı. Sonyŋ saldarynan Gaia gimnaziiada oqytylmai Sara ekeuın mūǧalım jaldap üiınde oqytady, mamam sauatty zav.bibliotekii bolyp ısteitın. Gulia 1917 jyly Ombynyŋ gimnaziiasyn bıtırgen kezınde «Bırlık» te qatynasqan S.Seifullinnıŋ «Tar jol,taiǧaq keşuınde» aitylǧan.
Äkelerı 1911-1912 jyldary qaitys bolypty. Äjemdı ana deitınbız, men körgen kısım, 1924 jyly qys aiynda dünie saldy, Ombyǧa mamamen men Gulia tätem baryp kelgen. Onda bız Orynborda tūratynbyz.
Mamamnyŋ apalary Sara men Ǧaliia jasy 80-90-nan asyp Qaraǧandyda qaitys boldy. Gulia 32 jasynda, Qyrǧyzstanda 1939 jyly öldı. Omatai 1937 jyldyŋ qūrbany, aqtalǧan. Endı Mūhtar Äuezov aǧamyz turaly aitarym köp qoi, Mırjaqyp ekeuınıŋ dostyǧy, syilasulary aitarlyqtai ǧajap bırı aǧa, ekınşısı ını retınde tuystai jaqyn jūrttyŋ közıne tüsetın, ekeuı de ädebietşı. Jurnalistika salasynda da joǧary satyda jüretın qalam qairatkerlerı bolularynan da şyǧar äiteuır bır-bırın qūrmetpen baǧalap, syrlasyp, pıkırlesudı jaqsy köretın, ony aityp jetkızuım oŋai emes. Būl kısılerdıŋ tanystyqtary ömır joldarynyŋ ūştasulary erterekten, sonau Semeiden, Täşkennen, Orynbor, Qyzylordadan bastalyp kelgenın bılemın. Özım bala künımnen 1923 jyly Mūhtar aǧa Täşkennen bızge Orynborǧa kelgennen berı bılemın, är uaqytta bızdıŋ üige, özınıŋ üiındei körıp tüsetın. Ol kezde Mūqtar aǧanyŋ qalyŋ tolqyndalyp kelgen būira şaşy bolatyn, sändı kiınıp, hoş iıstı ätırı mūryndy jaratyn, (menıŋ äkemnıŋ de osyndai sändı kiımın süisınetın edım). Mūhtar aǧa balajan. Menı künde «Sobachi sadke» ertıp baratyn, morojenoe jeitınbız (men tättı suyq deitın em).
Mūhtar aǧa keluıne arnap bızdıŋ üi qonaq şaqyryp ülken mäjılıs ädebi keşter ötkızetını esımde. Arnaiy şaqyrǧandar: Ahmet Baitūrsynov atekem, Smaǧūl Sadvakasov aǧam, Eldes Omarov papamnyŋ qūrdas dosy, Seidaqym Qadırbaev ol kısı de qūrdasy, men Seidaqymǧa papa deitınmın, Ahmedsary Iýsupov (Gulianyŋ küieuı), Mūhtar Murzin (ūzyn Mūhtar deitın) kinonyŋ direktory. Olarǧa jügırıp jürıp qyzmet atqaratyndar oquşylar. İsa Baizaqov, Serm Qaramqulovtar.
1926 jyly Qyzylordaǧa Jüsıpbek Aimauytov pen Mūqtar aǧalarym bızıdıŋ üige kelıp tüsken edı. Ekeuınıŋ «Qaraköz», «Şerniiaz» pesalarynyŋ bäige alǧandaryn qūttyqtap äke-şeşem jūrtty şaqyryp, (onyŋ ışınde Jūmat Şanin aǧam da bar) toilaǧandary da esımızde.
Qaşan da ekı jazuşy aǧalarym Mūhtar, Jüsıpbekter özderınıŋ baspaǧa daiarlap äkelgen şyǧarmalaryn aldymen Mırjaqyptyŋ qolynan ötkızıp, pıkırın alatyn. Jüsıpbek aǧa jazǧan ertegılerınıŋ suretterın özı boiaumen salyp keletın, bala aldymen surette qaraityn ädetı bar emes pe, menıŋ esımde Jüsıpbek ülken suretşı (hudojnik) bolǧanyn ūmytqanym joq.
Ädebiet keşterınde şyǧarmalardy naqyşyna keltırıp artistık şeberlık pen dausyn qūbyltyp oqityn Abdolla Baitasov bolatyn. Būl aǧam öte köŋıldı, külegeş mınezdı adam edı. Sol jyly Tomskynıŋ instituttyn bıtırıp kelegen Qanyş İmantaiūly Satpaev aǧam da bolǧan. Äkemnıŋ jan joldasy orys mınezdı, ǧalym syndy Ǧabbasov Halel aǧam da ortalarynda otyratyn. Ämıre Qaşaubaev, İsa Baizaqov üi-ışterımen būndai mäjılısterden qalmaityn, än salyp, «temaǧa» suyryp salyp öleŋ şyǧaryp İsa otyratyn. Ämıre än salyp topty qyzdyryp, duyldatyp ötkızetın, älı künge deiın sol körınıster esımnen şyqpaidy.
Bızıdıŋ Dulatovtyŋ üiınde qazaqtyŋ ūly perzentterı bas qosyp äŋgıme-düken qūratyn ortalyǧy desem artyq bolmas. Kündelıktı kelıp-ketıp jüretın aǧaiyn jekjat jūraǧattardy qospaǧannyŋ özınde bala künımnen bastap körgen solardyŋ ortalarynda jürıp öskendıgım men üşın ülken baqyt, mektepten ötu dep bılemın.
Mūhtar, Jüsıpbek aǧalarymnyŋ tūrmys küiınde semialarynda bolǧan sätsızdıkterınde, qol ūşyn bergen, tuystyq retınde janaşyrlyq-qamqorlyq körsetken menıŋ süiıktı äke-şeşem, ekeuınıŋ balalaryn qoldaryna alyp, baqqan Mūqaş Äuezova 1926-1927 j, Viktor-Bektūr Aimauytov 1925-1929j. Būlardan erte Semeiden (Şynǧystaudan) tobyqty Ömırtai (jūrt Öke aǧa deitın) Aqberdıūlynyŋ qyzyn- Äzendı (Nazira) 1922-1931j deiın asyrap, menımen bırdei tärbielep, oqytyp, qolyn därıgerlıkke deiın jetkızgen qyzdary, osynda Almatyda tūrady.
Mūhtar aǧa men M.Dulatovtyŋ qyzy bolǧandyqtan dep bılemın jaqsy körıp syilaityn.
Otan soǧysy jyldary men Şymkentte bas därıger bolyp ıstep jürgenımde, sonda tuǧan Abai atamnyŋ ūrpaqtaryna (Äubäkır, Kämeştterge) qarasyp tūrǧanymdy estıp, Mūhtar aǧa şeksız rizaşylyǧyn aitty maǧan.
Keiıngı kezde dūrysy 1932-33 jyldary Mūhtar aǧanyŋ bızdıŋ familiiadan qoryqqany da boldy, bıraq men ökpe –kek ūstamaityn qazaqpyn, bärı boldy, öttı-kettı, oǧan zaman kınälı.
Mūhtar-Mırjaqypty bır-bırınen bölıp alşaq ūstaudyŋ keregı joq, bölmegen jön.
Qaiym! Özıŋ äkeŋnen estıgendei-ekeuımızdıŋ äkelerımız dos bolǧany aqiqat, der kezınde bır-bırınen jandaryn aiamaǧan, qoldarynan kelgen kömekterın berıp, körsetıp te tūrǧany da ras. Äkeŋnıŋ aitqanyndai Mırjaqypty Semei türmesınen şyǧaryp alu üşın aqşa tölegen jaily «Aiqap» jurnaly bylai jazady: «1911jyly M.Dulatov Qyzyljardan Semei oblysyna saiahatqa şyǧady. Jolda Semei qalasynda toqtaǧanda, ony polisiia tūtqynǧa alady (Būl jaiynda habar «Aiqap» jurnalynyŋ 1911 jylǧy №6 - 0-11better,1912 jylǧy №1 - 33bet basylǧan).
«İdarymyzǧa kelgen soŋǧy habarǧa qaraǧanda Mırjaqyp 2000 som zalog salyp azat etılgen eken» degen taǧy bır habar «Aiqap» jurnalynda mıne ekeuınıŋ aitqany: «bız aqşa tölep Mırjaqypty türmeden bosatyp aldyq» deuı şyndyq. Ony «Aiqaptan» keltırıp otyrmyn.
«Qozǧau salu» degenıŋdei, 7|I 1989 j. Qazkompartiiasyn Ortalyq Komitetınıŋ hatşysy Ö.Jänıbekov joldastyŋ qabyldauynda boldym. Menımen bır jarym saǧat äŋgımelesıp otyrdy. Jazǧan ötınışımdı özıne tabys ettım. Ol kısı: «M.Dulatovtyŋ mūrasyn zertteudı Qazaq SSR Ǧylym Akademiiasynyŋ prezidentıne tapsyramyz, solardyŋ bergen qorytyndysyn (zakliucheniia) alǧan soŋ, QQ-nyŋ biurosynda qaraimyz. Sız sony kütıŋız dedı. Osydan berı Akademik jūmysqa kırısıp jatyr. Zakliucheniia jazudy Jūmaǧali Smagulovqa tapsyrǧan. Ol jazyp bıtırdım, maşinaǧa berdım dep habarlady. Jan süisıner jai-jastar qūlşynyp jan-jaqty zertteu men Mäskeu, Leningrad, Qazan, Ufaǧa barǧan Marat Äbsemetov jürmek. Olardy bastauşy Şora Sarymbaev. Baryp kelgender äkemnen köp dünieler tauyp äkelıp menı quantuda, köpşılık üige kelıp esıktı bosatpaidy, bärı menen bılgılerı keledı.
Aldymen özıŋe ötnışım: M.Dulatov jaily jazǧan maqalaŋdy : «SQ-ǧa» basyŋyz, «Semei taŋy» bolsa da qolyŋda – ǧoi.
Özım medinstitutty bıtırgennen 50 jyl, altyn toiǧa jetken de bar, jetpegenderde bar, şükırşılık aitamyn.
Älı jūmystan qol üzgenım joq. Gorodskaia detskaia klinicheskaia bolnisa da 1982 jyldan berı konsultantpyn. Balalarymnyŋ üşeuı ǧalym-därıger, al kenjem Erlan Satybaldiev jazuşy. «Jalyn» baspasynda da jauapty qyzmette. Mıne qysqaşa semiam osylar.
Özıŋ sūraǧan öleŋderdıŋ, kıtaptardyŋ, mūqabalarynyŋ suretın alasyŋ. Amandyqta bolsaq, mındettı türde jolyǧuymyz kerek, üi-ışıŋe sälem.
Dostyq köŋılmen Qolyŋdy aldym Gülnara Mırjaqypqyzy Dulatova 10.02.1989 j.
