Kım balasyn oqytpaimyn deidı? Bıraq, jaǧdaiy bolmaǧandyqtan Quan «üi şaruasymen ainalysasyŋ» dep ūlyn oquǧa jıbermeidı. Osylaişa jastaiynan Äke-şeşesın «Sız» dep syilap ösken bala qanşa qinalsa da armanyna jetu uaqytyn keiınge şegere tūruǧa mäjbür bolady. Sodan bır künı otaǧasy balasyn auyldan temırjol stansasyna azyq-tülık alyp keluge jūmsaidy. Balaŋ jıgıt stansaǧa jetken boida atyn telegraf baǧanyna bailaidy da Küiık qala qaidasyŋ, dep kele jatqan bır poiyzǧa mınıp kete barady. Auyldyŋ adamdary Quannyŋ atyn tanyp baǧannan şeşıp alyp iesıne tapsyrǧanda äke baiǧūs balasynyŋ oquǧa ketkenın bır-aq bılıptı. Oqu ızdep ketken sol jıgıt öse kele qazaqtyŋ tūŋǧyş professory boldy...
Kışı jüzdıŋ Älım ruynyŋ azamaty Nazardyŋ ūrpaǧy Batyrbai keiın öse kele atyna zaty sai bolyp batyr atanǧan. El şetıne jau kelse bırınşı bolyp atqa qonatyn erjürek Batyrbai aǧasy, ınısı bar, tört auyl bolyp Jūryn atty jerde tūrǧan. Bır ǧana kemıstıgı ūl balasy bolmaǧany. Bır künı zaryǧa kütken ūlda keldı düniege. Batyr aŋsap körgen jalǧyzyn özıne jūbanyş bolsyn, dep atyn Jūban qoidy.
Jūban jasynan zerek bolyp ösedı. Qatarynan qalmai moldanyŋ aldyn körıp bırşama arabşany da üirenıp alady. Bosyp kelgen orystarmen tanysyp orys tılın de äjepteuır bılıp alady. Dnepr özenınıŋ boiynan köşıp kelgen Terentii degen oryspen tamyr da bolady.
Bır künı bır baidyŋ tüiesı joǧalyp, ony Terentiidıŋ äkesı aldy degen äŋgıme şyǧady da, «mal aşuy – jan aşuy» degendei älgı bai aşulanyp Terentiidıŋ äkesın aibaltamen maŋdaiynan şauyp öltırıp, el arasy būzylady. Jūban bolǧan jaǧdaiǧa jany auyryp tamyrynyŋ auylyna keledı. Tamyry Jūban senıŋ būl ıste kınäŋ joq, endı menımen dos bolǧanyŋ üşın abaisyzda jazym bolyp jürme, bärıne kınälı zaman ǧoi, deidı.
Batyrbai qartaiyp qaitys bolǧannan keiın Jūban jalǧyz qalady. Oilana kele on beske şyqqan Quanyna alyp bermek bolyp, Taǧybergen bolystyŋ Bibışynar atty qyzyna qūda tüse Şalqarǧa sapar şegedı. Bibışynar Jūbannyŋ äuletıne qūtty kelın bolyp keldı. Bar armany nemere süiu bolatyn Jūban, kelınınıŋ aiy-künı jeter mezgıl jaqyndaǧanda şydai almai Bestau degen jerge jylqyǧa ketıp qalady. Keterınde Aqböpe jeŋgesıne: «Ūl tusa kısı jıberersız, basqaşa bolsa maǧan habar bermeŋız» dep tapsyryp ketedı.
Sonymen qosşy bala ekeuı jylqy baǧyp jata beredı. Bıraq ekeuınıŋ de oiy auylda. Bır künı taŋ ata jylqy şetı dır ete qalady. Ūry nemese qasqyr kelıp qaldy ma, dep barsa şynynda qasqyr bır qūlyndy jaryp ketıptı. Jylqy maly şyǧynsyz öspeidı ǧoi, dep ösken qazaqtyŋ balasy Jūban sonda da qap, dep uaiymdap otyrǧanda alystan at dübırı estılıp jüregı attai tulady. Qarasa bır salt atty «süiınşılep» şauyp keledı eken.
Ūl tuǧanyn estıgen zamat, Jūban esı şyǧa quanyp, mal baǧylmai qalsa, baǧylmasyn dep atyna mıne salyp auylǧa qarai şaba jöneldı. Jaqsylyq habardy äkelgen dosy: «Äu, Jūbeke, süiınşı bermeisıŋ be?» dep soŋynan qua jöneledı. «Qalaǧanyŋdy al», deidı Jūban dalany jaŋǧyryqtyra aiqailap. «Ras aitasyŋ ba» deidı dosy da jelmen bırge saqyldai külıp. «Qūdai tılegenımdı berdı, ne sūrasaŋ da qolyŋdy qaqpaimyn» deidı atyn basyn erkın qoia bergen Jūban. Onda, deidı dosy, bärı dūrys, bır ǧana mınıŋ bar. Ainalaiyn, osy nasybai atqanyŋdy qoişy» dep süiınşıge qyryq jyl serık bolǧan nasybaidy qoiǧyzypty.
Jaŋa tuǧan ūldyŋ aty Qūdaibergen boldy. Quanyşqa jinalǧan jastar şıldehana toiyn jasady. Sauyqty ūldy bolǧan Quannyŋ özı basqaryp otyrdy. Auyldyŋ alty auyzyn ınısı Täpen aitty. Kelesı kezekte körşı auyldan kelgen sūlu qyz dombyrany qolyna alyp «Kışı Aidai», «Ülken Aidai», «Tıleuqabaq» küilerın naqyşyna keltıre tartty. Sodan soŋ belgılı änşılerdıŋ änderı men küilerı taŋ atqanşa tolastaǧan joq. Keiın Quannyŋ ınısı Täpen sol keşte tanysqan dombyraşy qyz, Balböpege üilendı.
Däl osyndai şıldehana būl şaŋyraqta tura jetı jyldan soŋ qaitalandy. Bibışynar dünienıŋ ajaryn kırgızgen gül köktemde düniege Ahmet atty ūldy äkeldı. Keiın Mūhamedi degen ūl, Aǧiba, Ziba degen qyz kördı. Būl kezde Jūbannyŋ ūly Quan elge belgılı bi edı. Bolaşaq bılımde ekenıne közı jetken bi balalaryn oqytty. Öz qarajatymen auylda mektep aşty. Orynbor, Qazan men Ufadan sol kezdegı gazet-jurnaldar men kıtaptar aldyryp tūrdy.
Azamat soǧysy nebır dürbeleŋdı ala keldı. Aq-qyzyl bop jaǧalasqandar eldı äbden şarşatty. El jūtady, qyz-kelınder betıne küie jaǧyp, bıreu kele qalsa tez arada tyǧylyp qaludy ädetke ainaldyrdy. Osy bır qiyn-qystau zamanda jıgıt bolyp qalǧan Qūdaibergen men basqa jerge aittyrylyp qoiǧan Ospannyŋ qyzy Rauşan ekeuınıŋ köŋılı jarasty. Jaŋa zaman ǧaşyq jastardy baiaǧynyŋ «jesır dauynan» qorǧap qaldy. Bılımdı Qūdaibergen basşylyq qyzmetke aralasty. Jastaiynan anasynyŋ kömekşısı bolyp ösken Rauşan qyzyläskerlerdıŋ kiımın tıktı. Jas jūbailar özıderınen kışılerge qamqo da ülgı debola bıldı. Özınen jetı jas kışı ınısı, qyzyäskerlerge oq-därı tasyp jürgen Ahmettıŋ muzykaǧa äuestıgın baiqap Polşadan jer audarylyp kelgen skripkaşy mūǧalımdı jaldap oqytady.
Osylai ömır öte berer me edı. Bıraq, armanşyl Qūdaibergen bır künı anasyna alystaǧy Leningradqa oquǧa ketetının aitady. Anasy Bibışynardyŋ: «Äkelerıŋ joq, ekeuıŋ de bırdei qasymnan ketıp qaldyŋdar, ärı bala-şaǧalaryŋ bar» dep bıraz jıbergısı kelmeidı. Sonda: «Jaŋa zamanda eskı bılımmen eşqaida bara almaimyz, oqu kerek» dep bır üidıŋ emes eldıŋ azamaty bolatynyn aŋǧartqan Qūdaibergen Leningradtaǧy Şyǧys tılderı institutyna oquǧa tüsedı de keiın bır kelgenınde ınısı Ahmettı de oquǧa alyp ketedı. Osylaişa Qazaqstannyŋ alǧaşqy filolog-professorynyŋ ǧylymdaǧy qalyptasu joly bastalyp edı.
Qazaq lingvistikasynyŋ negızın qalauşy Q.Jūbanūly öte eŋbekqor bolatyn. Kündızgı qyzmetınen kelıp taŋ atqanşa otyryp eŋbek etu oǧan daǧdy bolyp ketken edı. Elge kelgen jas professordy alfavit, orfografiia, terminologiia jasau, qazaq garmmatikasy, basqa da oqulyq jazu jäne de basqa ömır talabyna laiyq qauryt ıster kütıp tūr edı. Ol osyndai jūmystardy ıstei jürıp Qazaqtyŋ tūŋǧyş akademiialyq-lingvistikalyq sözdıgın, «Qazaq küi janrynyŋ paida boluy» atty küidıŋ şyǧu tarihyna üŋılgen tūŋǧyş eŋbegın, «Abai – qazaq ädebietınıŋ klassigı» atty zertteuın, Qoja Ahmet Iаsauidıŋ hikmetterın taldauyn jäne basqa da köptegen eŋbekterın jazdy.
Qūdaibergen Jūbanūly qazaq pedinstitutynda bes jyl sabaq berıp jaqsy şäkırtter tärbielegen ūlaǧatty ūstaz. Solardyŋ bırı qalamyzda tūratyn, jazuşy Sattar Erubaevtyŋ şyǧarmaşylyǧyn zerttegen ädebietşı-ǧalym apamyz Myrzai Altynbekqyzy ūstazyn alǧaş ret körgenın bylai dep eske alady: «1931 jyl edı. Būryn şırkeu bolǧan jataqhanada tūrdyq. Stipendiiamyz aiyna 4 som men künıne 400 gramm nan bolatyn. Bır künı bızge därıs oquǧa professor keledı eken dep estıdık. Ol kezde professor degen sözdı estımegen kezım. Sonymen auditoriiaǧa öte kelıstı jap-jas jıgıt kelıp kırdı. Qasymdaǧy qyzdar sybyrlasyp «būndai da sūlu adam bolady eken-au» dep jatty. Aty-jönı Qūdaibergen Jūbanūly eken.
Ol kısı sabyrly dausymen: «Sızder köp oqularyŋyz jäne köp närsege qol jetkızulerıŋız kerek. Al, men sızderge säl de bolsa bılım bere alsam, maqsatym oryndaldy dep esepteimın, dedı. Babalarymyzdyŋ töl jazuy – bügınde «baiyrǧy türkı jazuy» dep atalatyn ǧylymda runalyq degen atqa ie syna jazuynyŋ bolǧanyn osy Qūdaibergen Jūbanūly aǧaiymyzdan alǧaşqy ret esıtıp bıldık. Dauysy da öte jūmsaq, jaǧymdy bolatyn. Aitqanyna qyzyqqanymyz sonşalyq üzılıske de şyqqymyz kelmedı. Qoŋyrau soǧylǧanda professor jinala berıp edı, qasymda otyrǧan etı tırıleu, keiın Ūly Otan soǧysynda batyry bolǧan Mälık Ǧabdullin: «Aǧai üzılıske şyqpai-aq qoialyqşy», – degenı. Ūstazymyz riza bolǧan keiıppen būrylyp kelıp, äŋgımesın jalǧastyrdy. Sol kezdıŋ özınde ol kısınıŋ boiynda bır ūlylyqtyŋ belgısı körınıp tūratyn.
Ūlyq bolsaŋ kışık bol, degendei ǧalym tabiǧatynda öte qarapaiym, bauyrmal edı. 1931 jyly poezda qarajaty men qūjattaryn ūrlatyp alǧan tanymaityn bır qazaq jıgıtıne Mäskeuge deiın bilet äperıp, qaltasyna jeterlıktei qarjy salyp beredı. Sol jıgıt keiın bükıl elge belgılı suretşı boldy. Esımı Äubäkır Smaiylūly. Bügınderı ony köpşılık salǧan suretterı arqyly ǧana emes, ataqty «Taqiialy perışte» körkem filmınen de tanidy.
Endı bırde, aǧaly-ınılı Töle men Näbi atty jetım balalardy balalar üiıne ornalastyrady. Olar keiın Leningradqa oquǧa tüsedı de aǧasyndai bolyp ketken Qūdaibergennıŋ üiıne kelıp tūrady. Bırde ǧalym būzylyp qalǧan altyn saǧatyn Näbige jöndetıp äkelşı dep qolyna aqşa berıp jıberedı. Aqşany jaratyp qoiǧan Näbi saǧatty bıraz uaqyt ötken soŋ jöndetıp äkeledı. Saǧatyn körgen Qūdaibergen: «E, jaraidy, men joǧaltyp aldym eken dep basqa qolsaǧat alyp edım. Būl saǧatty endı özıŋ taǧa ber» deidı. «Au, aǧa būl altyn ǧoi» degen Näbige: «Altyn ba, basqa ma, uaqytty dūrys körsetse boldy da» dep altyn saǧatyn almai, jäi saǧatpen qala berıptı.
Şynynda da Qūdaibergen Jūbanūly öte bılımdı, ensiklopedist ǧalym bolatyn. Özı toltyrǧan qūjattarda ana tılı qazaq tılı men qatar bırneşe türkı tılderın, arab, gruzin, komi, moŋǧol, nemıs, orys, türık, chuaş, jalpy alǧanda 18 tıl bıletının jazǧan. Nemıs tılındegı ǧylymi eŋbekterdı audarumen şūǧyldanǧan. Şyǧys elderınıŋ şejırelerın tüsınuge kömegı tiedı dep japon tılın üirenıp jürgen kezde «japon elınıŋ tyŋşysy, halyq jauy» degen jala jabylyp, 1937 jyly qaraşanyŋ 19 künı jaŋa tuǧan altynşy perzentın, Asqar atty ūly men jūbaiyn perzenthanadan alyp üiıne kelgende ūstap alyp ketken. NKVD jandaişaptary būnysymen şektelmei üiındegı jazbalary, kıtaptary, kiımderın de alyp ketedı. Osy jaǧdaidyŋ kesırınen şaǧyn maqalalaryn sanamaǧannyŋ özınde ǧalymnyŋ «Fonetika», «Morfologiia», «Sintaksis» atty 3-tom eŋbegı, qazaq tılınıŋ mal şaruşylyǧyna bailanysty sözderıne arnalǧan qomaqty ekı jūmysy, jalpy sany 17 ǧylymi eŋbegı joǧaldy. Keiın ǧylym akademiiasy qūrylǧanda NKVD ǧalymnyŋ eŋbekterın paidalanuǧa rūqsat bergende Ahmet Jūbanūlyna ǧalym-jazuşy Mūhtar Äuezūlynyŋ: Qūdaibergen aǧaŋnyŋ eŋbegı tört adamǧa doktorlyq, 6-7 kısıge kandidattyq dissertasiia boldy» – deidı.
Türmege jabylǧanda da: «Bır halyqty joiudy ūiymdastyrǧan Goloşekin nege jauapqa tartylmaidy» degen qazaqtyŋ qaisar ūly, 1938 jyly 39-jasqa aiaq basqan şaǧynda atyldy. Qazaqtyŋ ūly ǧalymy Qūdaibergen Jūbanūlynyŋ artynda bırınen-bırı jas alty perzentı: Müslima, Aqyrap, Eset, Qyzǧaldaq, Qyrmyzy men Asqar qaldy. Jūbaiynyŋ qaza tapqanyn bılmegen Rauşan balalaryn alyp būrynǧy ata-qonysqa qaitty. Adal jar balalaryn «Sender ūly tūlǧanyŋ ūrpaǧysyŋdar» dep tärbieledı.
Ǧalymnyŋ balalarynyŋ bılım aluyn aǧalary belgılı kompozitor, jazuşy Ahmet qadaǧalaidy. Bärıne qamqor bolyp, joǧary oqu oryndaryna tüsuge kömektestı. Ärine «halyq jauy» degen at taǧylǧan ǧalymnyŋ ūrpaqtaryna oŋai bolǧan joq. «Halyq jauynyŋ» balasy dep şettetuşıler de tabyldy. Degenmen, jany jaqyndar da boldy. Bırde 1946 jyly institutta oqyp jürgen kezde Müslima, äkesınıŋ Barmanqūlūly degen şäkırtın kezdestırıp qalyp, tanymaǧansyp otyra beredı. Sonda jaŋaǧy kısı kelıp: «Sen Müslimasyŋ ǧoi, bala künıŋde şaşyŋ būp-būira edı» – dep jymiypty. Mänşük Mämetovanyŋ anasy Ämina apaidyŋ da: «Sen Ahmet Jūbanūlynyŋ qaryndasy emessıŋ be?» – dep sūraǧany «Sen Qūdaibergennıŋ qyzysyŋ ǧoi» degendı bıldıretının jas jüregımen sezınıp ıştei quanatyn edı.
Ǧalymnyŋ ınısı, qazaq muzykasynyŋ zerteuşısı, «Ǧasyrlar pernesı», «Zamana būlbūldary» atty klassikalyq eŋbekterdıŋ avtory Ahmet Jūbanūlynyŋ ömırı de oŋai bolmady. Kompozitor Qūrmanǧazynyŋ «Qairan şeşem» küiın horǧa bırge daiyndaǧannan keiın aqyn Äbdılda Täjıbaiūly bırde kezdesıp: – Aha, habarlaspaityn bolyp kettıŋız ǧoi, – deidı. Sonda būlar ne söilesıp jatyr dep syrttan eşkım sezıktenbesın degendei Ahmet külıp tūrǧan keiıppen qazaq orkestrınıŋ muzykanttaryn NKVD-ǧa şaqyryp özı turaly sūraǧanyn aitady. Äbdılda Täjıbaiūly: «Olar ne deptı», dep sūraidy. «Dombyrany qalai tartu kerek ekenın üiretedı» dep jauap berıptı. Söitse ondaǧylar «Bızdı aldasaŋdar jondaryŋnan taspa tılemız» dep quyp şyǧypty. Būǧan aqyn ekeuı säl ǧana külgen bolady. Sonda Ahmet Jūbanūly: – Äbeke, būl menıŋ jyl boiynda bırınşı ret külgenım, – deidı.
Qazaqtyŋ tūŋǧyş professory Qūdaibergen Jūbanūly 1957 jyly 3 qazan künı aqtaldy. Tuǧanyna 100 jyl toluyna bailanysty mereitoiy qarsaŋynda Aqtöbe universitetıne ǧalymnyŋ aty berıldı.
Ǧalymnyŋ oqudy bıtırıp ǧalym-ūstaz atanǧan, «Älıppe» atty oqulyq jazǧan qyzy Müslima keiın «ÄKE-JYR» atty ǧūmyrnamalyq poema jazyp kıtap etıp şyǧardy. Ūly Aqyrap Almaty körkemsuret oqu ornyn 30 jyl basqardy. Basqa perzentterı de äkesınıŋ eŋbekterın ızdep tauyp halyqqa qaitaru jolynda köp eŋbek jasaǧan azamattar.
Ǧalymnyŋ ınısı, kompozitor Ahmet Jūbanūlynyŋ qyzy Ǧaziza elge esımı belgılı kompozitor bolyp tanyldy. Endı bır ūrpaǧy, Ahmettıŋ ūly Bolattyŋ qyzy Şolpannan tuǧan Alan Börıbaiūly atasy Qūdaibergen siiaqty öte eŋbekqor, ärı ana tılı qazaq tılımen qatar aǧylşyn, italian, nemıs, orys jäne fransuz tılderınde erkın söilei alatyn, Halyqaralyq baiqaulardyŋ jeŋımpazy. Almaniia, İtaliia, Fransiia, Şvesiia jäne basqa da elderdıŋ simfoniialyq orkestrlerın basqaryp sahnada öner körsetken älemge äigılı dirijer.
Jalpy qazaq halqynyŋ egemendı el bolu sätın jaqyndatu üşın bükıl ǧūmyryn baǧyştaǧan tūlǧalardyŋ aldyŋ qatarynda Qūdaibergen Jūbanūlynyŋ tūrǧanyna eşkımnıŋ talasy bolmasa kerek. Sebebı onyŋ jüregı ärdaiym halqym dep soqqan edı. Qūdaibergen Jūbanūly türmede otyrǧan kezde de eŋ aldymen halqynyŋ taǧdyry üşın jany auyrǧan azamat.
Qūrmettı oqyrman būl oqyǧanyŋyz qazaq tılınıŋ alǧaşqy oqulyqtaryn jazǧan ūly tūlǧanyŋ ömırı turaly azǧantai ǧana äŋgıme.
Qūdaibergen Jūbanūlynyŋ türmege tüskenge deiıngı suretı
Qūdaibergen Jūbanūlynyŋ türmedegı suretı
Ǧalymnyŋ ınısı, qazaq muzykasynyŋ zerteuşısı, «Ǧasyrlar pernesı», «Zamana būlbūldary» atty klassikalyq eŋbekterdıŋ avtory Ahmet Jūbanūlynyŋ ömırı de oŋai bolmady. Kompozitor Qūrmanǧazynyŋ «Qairan şeşem» küiın horǧa bırge daiyndaǧannan keiın aqyn Äbdılda Täjıbaiūly bırde kezdesıp: – Aha, habarlaspaityn bolyp kettıŋız ǧoi, – deidı. Sonda būlar ne söilesıp jatyr dep syrttan eşkım sezıktenbesın degendei Ahmet külıp tūrǧan keiıppen qazaq orkestrınıŋ muzykanttaryn NKVD-ǧa şaqyryp özı turaly sūraǧanyn aitady. Äbdılda Täjıbaiūly: «Olar ne deptı», dep sūraidy. «Dombyrany qalai tartu kerek ekenın üiretedı» dep jauap berıptı. Söitse ondaǧylar «Bızdı aldasaŋdar jondaryŋnan taspa tılemız» dep quyp şyǧypty. Būǧan aqyn ekeuı säl ǧana külgen bolady. Sonda Ahmet Jūbanūly: – Äbeke, būl menıŋ jyl boiynda bırınşı ret külgenım, – deidı.
Qazaqtyŋ tūŋǧyş professory Qūdaibergen Jūbanūly 1957 jyly 3 qazan künı aqtaldy. Tuǧanyna 100 jyl toluyna bailanysty mereitoiy qarsaŋynda Aqtöbe universitetıne ǧalymnyŋ aty berıldı.
Ǧalymnyŋ oqudy bıtırıp ǧalym-ūstaz atanǧan, «Älıppe» atty oqulyq jazǧan qyzy Müslima keiın «ÄKE-JYR» atty ǧūmyrnamalyq poema jazyp kıtap etıp şyǧardy. Ūly Aqyrap Almaty körkemsuret oqu ornyn 30 jyl basqardy. Basqa perzentterı de äkesınıŋ eŋbekterın ızdep tauyp halyqqa qaitaru jolynda köp eŋbek jasaǧan azamattar.
Ǧalymnyŋ ınısı, kompozitor Ahmet Jūbanūlynyŋ qyzy Ǧaziza elge esımı belgılı kompozitor bolyp tanyldy. Endı bır ūrpaǧy, Ahmettıŋ ūly Bolattyŋ qyzy Şolpannan tuǧan Alan Börıbaiūly atasy Qūdaibergen siiaqty öte eŋbekqor, ärı ana tılı qazaq tılımen qatar aǧylşyn, italian, nemıs, orys jäne fransuz tılderınde erkın söilei alatyn, Halyqaralyq baiqaulardyŋ jeŋımpazy. Almaniia, İtaliia, Fransiia, Şvesiia jäne basqa da elderdıŋ simfoniialyq orkestrlerın basqaryp sahnada öner körsetken älemge äigılı dirijer.
Jalpy qazaq halqynyŋ egemendı el bolu sätın jaqyndatu üşın bükıl ǧūmyryn baǧyştaǧan tūlǧalardyŋ aldyŋ qatarynda Qūdaibergen Jūbanūlynyŋ tūrǧanyna eşkımnıŋ talasy bolmasa kerek. Sebebı onyŋ jüregı ärdaiym halqym dep soqqan edı. Qūdaibergen Jūbanūly türmede otyrǧan kezde de eŋ aldymen halqynyŋ taǧdyry üşın jany auyrǧan azamat.
Qūrmettı oqyrman būl oqyǧanyŋyz qazaq tılınıŋ alǧaşqy oqulyqtaryn jazǧan ūly tūlǧanyŋ ömırı turaly azǧantai ǧana äŋgıme.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
