«Äsılhan Ospanūly degen dosent Şymkentte tūrady. Sol: «Menı atsa atyp jıbersın, basqalar küimese men küiemın, dep älgı kısı jazdy».
Qūralai Natūllaeva, general S.Rahymovtyŋ jūbaiy. «Qazyǧūrt qyrany» derektı filmı.
Beibıt kezde de erlık jasauǧa oryn bar. Men sızderge osyndai bır erlıktıŋ tarihyn baian etpekpın.
Bügıngı taŋda Qazaqstanda Ūly Otan soǧysynyŋ Batyry general Sabyr Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın jūrttyŋ bärı bıledı. Ony maqtanyş tūtady. Bıraq būryn, köp jyldar boiy resmi qūjattarda batyrdyŋ ūlty basqa dep jazylyp keldı. İä, sonymen general Sabyr Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın halyqqa kım, qaşan jetkızdı?
Batyrdyŋ ūlty qazaq ekenın 1972 jyly jariialaǧan ǧalym, şymkent pedagogikalyq institutynyŋ oqytuşysy Äsılhan Ospanūly. Osy jerde ǧalymnyŋ kım ekenın qysqaşa aita ketudı jön kördım. Äsılhan Ospanūly ūly jazuşy, ǧūlama ǧalym Mūhtar Äuezovtyŋ özı taŋdap alǧan soŋǧy aspiranty. Ol jüz jasaǧan Jambyldyŋ:
Qazdai qalqyp erınbei,
Öleŋ terdım jasymnan...
Mailyqoja, Qūlynşaq –
Pırım edı bas ūrǧan. –
dep basyn iıp ūstaz tūtqan oŋtüstıktıŋ jyr süleilerı Mailyqoja Sūltanqojaūly, Qūlynşaq Kemelūlymen qatar öleŋ sözdıŋ zergerlerı Ergöbek Qūttybaiūly, Mädelı Jüsıpqojaūly, Molda Mūsa Baizaqūly, Nūraly Nysanbaiūly taǧy basqa da aqiyq aqyndardyŋ şyǧarmalaryn zertteuge bükıl sanaly ǧūmyryn arnaǧan ǧalym, qoǧam qairatkerı, ūljandy azamat.
Surette: general Sabyr Raqymovtyŋ jübaiy ǧalym Äsılhan Ospanülynyŋ iyǧyna batyrdyŋ ūlty qazaq ekenın däleldegenı üşın iyǧyna şapan japty. Soldan oŋǧa qarai: S.Raqymovtyŋ jūbaiy Qūralai apai, ǧalym Äsılhan Ospanüly, ǧalymnyŋ jūbaiy Orazkül Batyrbekqyzy.
Ol kısını bükıl elımızge belgılı ūly tūlǧalar: memleket qairatkerı Nūrtas Oŋdasynov, batyr Bauyrjan Momyşūly, aqyndar Äbdılda Täjıbaev, Aqsar Toqmaǧambetov, synşy Mūhametjan Qarataev, ǧalymdar Rahmanqūl Berdıbai, Mardan Baidıldaev taǧy basqalar syilap, jaqsy qarym-qatynasta bolyp dastarhanynan däm tatqany belgılı.
Äsılhan Ospanūly general Sabyr Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın 1972 jyly 9 mamyr künı «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetınıŋ Ūly Otan soǧysyndaǧy Jeŋıs merekesıne arnalǧan sanynda «Qazyǧūrt qyrany» atty maqalasynda jariialady. Ǧalymnyŋ osy maqalasy bır aidan soŋ respublikalyq «Leninşıl Jas» gazetınıŋ 6 mausym küngı sanynda jaryq kördı.
İä, sonymen būl qalai bolǧan edı?
Ǧalym 1971 jyly balalyq şaǧynda bırge ösken dosy Adambek Nysanbaevtyŋ üiınde qonaqta bolady. Äsılhan Ospanūly bolǧan jaidy «Qazyǧūrt qyrany» maqalasynda bylai dep baiandaidy:
«Balalyq şaǧymyzdan birge ösken, oblysymyzdyŋ Lenin audandyq halyq qazysy bolyp jürgen Adambek Nysambekov jaişylyqtaǧy jaidarlyǧyna basyp külimdei otyryp, ortamyzǧa bir sūraq tastady:
– Sender general Sabyr Raqymovtyŋ osy bizdiŋ auylymyzdyŋ Qazyǧūrt bauyryndaǧy Jaŋabazar jerindegi «Kommunizm» sovhozy ornalasqan ortadan ekenin bilesiŋder me?
– ?!
– Senbeseŋder myna kisiden, sol sovhoz partkomynyŋ hatşysy Arapbai Tūrlybekovten-aq sūraŋdar.
Arekeŋ bizdiŋ sūraǧymyzǧa öz bilgeninşe tyŋǧylyqty jauap qaitardy. Odan esitip, bilgenimiz, – atalǧan sovhozdyŋ tau jaq tükpirinde ornalasqan Jambyl atyndaǧy bölimşesı bır kezde sondaǧy ūly jüz Suan taipasynyŋ ru atymen Baǧys atanǧany, generaldyŋ şöbere tuystary sonda tūratyny jaiyndaǧy mälimetter boldy».
Osy äŋgımeden soŋ qai mäselege bolsa da saliqalylyqpen jete nazar audaratyn ǧalym, būl mäselenıŋ üdesınen şyǧuǧa bel bailaidy. Aita ketu kerek, būl KSRO-nyŋ sol kezdegı bilıgınıŋ saiasi ūstanymy būndai mäselenı köteruge oŋ közben qarai qoimaityn kez.
General Sabyr Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın däleldeu oŋaiǧa tüspeitının jaqsy tüsıngen ǧalym, özınıŋ ızdenısterın eŋ aldymen batyrdyŋ tuǧan-tuysqandarymen kezdesuden bastady. Būl kezdesu jaiynda ǧalym bylai jazdy:
«...1971 şi jylǧy jazǧytūrym atalǧan auylǧa bardyq. Tüsken üiimiz generaldyŋ şöbere aǧasy Baidar aqsaqaldyŋ üii bolyp şyqty. Eŋkiş tartqany bolmasa, kelbeti kelgen, kelisti kärie eken. Toqsan ekidemin degenimen, dily qalpy süisindirdi. Būiymtaiymyzdyŋ jaiyn estigen soŋ, būrynǧydan da jadyrap ketti.
– Jön, jön, şyraqtarym, – dep aldy da, bar bilgenin baiandauǧa kiristi.
– Sabyrdyŋ äkesi özbekter aityp jürgendei Omar emes, Omarqūl. Ol
kisi meniŋ äkem Qūlymbetpen nemere. Omarqūldyŋ äkesi meniŋ babam Qalşora bir äke, bir şeşeden tuǧan. Omarqūl aǧamyz bertinde, 1918-1919 jyldardyŋ aralyǧynda dünie saldy».
Ǧalym Baidar aqsaqaldan mümkınşılıgınşe köp bıluge tyrysady. Batyrdyŋ tegı nege «Raqymov» bolyp jazylyp ketkenı de ǧalymnyŋ nazarynan tys qalmaidy:
«– Sabyr inimdi eki eneni birdei emgen telqozy dese de bolady, – dep bir külip aldy Bäkeŋ.
— Ol özi qazaq perzenti bolsa, özbekke jien. Öitkeni onyŋ şeşesi, bizdiŋ jeŋgemiz Bähäraiym Taşkent maŋyndaǧy Jünisabad degen jerde tūratyn özbek dihanynyŋ qyzy edi. Töŋkeristen keiingi kezde küieui qaitys bolǧan soŋ tuǧan aǧasy Rahymnyŋ köleitinde bolǧandy ūnatty.
Sol naǧaşysy Raqymdy saialap jürgen Sabyr da mektepke barǧan kezde, sonyŋ balalary qatarynda Raqymov bolyp jazylyp ketkenin keiin bildik. Sodan jastaiynan äsker oquyn oqyp, äskerlik qyzmetke ketken Sabyr elge aǧaiyn-tuystarǧa at izin sirek salyp jürdi. Aqyry Ūly Otan soǧysynyŋ qandy maidanyna attandy ǧoi...»
Äsılhan Ospanūly Baidar aqsaqal aitqan keibır derekterdı jazbasa da batyrdyŋ atasy Mämbetqūl men basqa tuystarynyŋ esımderı bolaşaq tarih üşın öte qūndy mälımet ekenıne ǧylymi tūrǧydan qarap, mümkınşılıgınşe köbırek jariia etuge tyrysqan:
« – Sabyr aǧanyŋ sizden de göri jaqyn tuystarynan eşkim bar ma? – dep sūradyq biz.
–...Mämbetqūl atamyzdyŋ öz kindiginen üş ūl taraǧan. Olar Omarqūl, Mäulenqūl, Ospanqūl. Solardyŋ Mäulenqūldan tuǧan nemere apasy Zuhranyŋ közi tiride, soǧysta qaza tapqan nemere inisi Qadirdiŋ baldary Tūrsynbai, Müsilimder Taşkenttiŋ Eskijua aimaǧynda tūrady. Sondaǧy baspahanada isteitin Tūrsynbai – babasy Ospanqūldyŋ atymen Usmanov bolyp jazylyp jürgen körinedi. Bizge bes atadan baryp qosylatyn myna tuystarym – osy birgadir Şerhan Yrysqūlbalasy, sovhozda isteitin Qanat pen Äbu, Qūrymbai, Tölehan balalary solarmen barys-kelis jasap, qatynasyp tūrady».
Osy bır ǧibraty mol jüzdesu barysynda Baidar aqsaqal batyrdyŋ ekı tuystas qazaq jäne özbek halyqtarynyŋ ortaq perzentı ekenı turaly da aityp, aǧynan jarylyp rizaşylyǧyn bıldırgen:
« – Ainalaiyn halyq qata aitpaidy ǧoi. «Jigittiŋ üş jūrty bolady: biri öz jūrty, ekinşisi – naǧaşy jūrty, üşinşisi – qaiyn jūrty» dep. Tap solai aitqandai, myna özbek aǧaiyndarymyzdyŋ Sabyr inime jasap jatqan jaqsylyqtarynda şek joq qoi! Sabyr Raqymov atyndaǧy kolhozdy bylai qoiǧanda, Taşkenttegı būrynǧy Taqtapūl köşesin Sabyr Raqymov dep ataityn bolypty deidi. Tipti Taşkenttiŋ öziniŋ ülken bir audany sol Sabyr Raqymov atymen atalypty. Denesin sonau maidannan elge äkeldirip, Taşkent qalasynyŋ qaq ortasyna qoidyryp, eskertkiş tūrǧyzǧany jäne bar. Adamdy ardaqtasa, eldiŋ erin erkeletse, osylai-aq ardaqtap, osylai-aq erkeleter el-jūrt. Bizder Sabyrdyŋ tuystary özbek jūrtyna, Özbekstan basşylaryna şeksiz riza bolyp, myŋda bir alǧysymyzdy künde aityp otyramyz. Myŋ jasasyn myŋ jasaǧyrlar...».
Äsılhan Ospanūly toqsannan asqan aqsaqalmen qatar Sabyr Raqymovtyŋ basqa da tuystarymen äŋgımelesken. Ǧalym maqalasynda Şerhan Yrysqūlbekūlyna da söz beredı:
«Äŋgimege janymyzda otyrǧan Şerhan aralasty.
– Sabyr aǧamyz eki ret üilengen, – dedi ol – bastapqy jeŋgemiz tatar qyzy edi, odan bala qalmady, keiingi jeŋgemiz Qūralai bolsa, aǧamyz basqarǧan diviziia böliminde medisinalyq böliminiŋ jauyngeri retinde maidanǧa qatysqan, soǧysta jürip jaraqattanǧan körinedi. ...Ol Taşkent qalasynda, Älişer Nauaiy atyndaǧy opera jäne balet teatrynyŋ küngei jaq qaptalyndaǧy Şymkent oramynyŋ 9-şy üiindegi 37-şi päterde tūrady. Jolyŋyz tüsip bara qalsaŋyz onda aǧamyzdyŋ jeŋgemizben maidanda jürip birge tüsken sureti de saqtauly».
Osy kezdesu barysynda ǧalym estıgen sözderın erekşe yjdahattylyqpen qaǧazǧa tüsırıp otyrǧan. Odan soŋ S.Raqymovtyŋ tuystaryna öz sözderınıŋ rastyǧyn dädeldeitın qolhat jazyp beruın ötıngen.
2005 jyly men ǧalymnyŋ estelık äŋgımelerın magnitofon taspasyna jazyp aldym. Sonda Äsılhan Ospanūly osy bır kezdesudı esıne ala otyryp bylai dep aitty: «...basqa da ınılerınıŋ aitqandaryn qaǧazǧa tüsırıp sauatsyzdarynyŋ barmaqtaryn bastyryp aldym. Sauattylary qolyn qoiyp berdı». Būl derek «Mūrager Äsılhan Ospanūly» atty 2008 jyly «Atamūra» baspasynan jaryq körgen kıtaptyŋ 391 betınde basyldy. Ǧalymnyŋ özınıŋ aituy boiynşa būl qaǧazdardyŋ bärın sol jerdegı Auyldyq keŋestıŋ meŋgeruşısıne aparyp mörın bastyryp kuälandyryp alǧan.
Osylai Ūly Otan soǧysyndaǧy Jeŋıske 27 jyl tolǧan 1972 jyldyŋ 9 mamyr künı ǧalym Äsılhan Ospanūly «Qazyǧūrt qyrany» maqalasynda general Sabyr Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın bükıl elge jariia ettı.
Būl jaŋalyq bükıl Qazaqstanda eleulı oqiǧa bolyp, ülken qoǧamdyq pıkır tuǧyzdy. Sondyqtan būl qūbylysqa bilık basyndaǧylar da nemqūraily qarai almady. Ärı būl jariialanym turaly Özbekstan basşylyǧyna da habar jetken. Degenmen bilık basyndaǧylar maqalada jazylǧandai Sabyr Raqymovty: «Ekı enenı bırdei emgen tel qozy dese de bolady, ol özı qazaqqa perzent bolsa, özbekke jien. Öitkenı, onyŋ şeşesı, bızdıŋ jeŋgemız Bähıräiım Taşkent maŋyndaǧy Jünısabad degen jerde tūratyn özbek diqanynyŋ qyzy edı. Revoliusiiadan keiıngı alasapyran kezde küieuı qaitys bolǧasyn tuǧan aǧasy Raqymnyŋ köleitınde boludy ūnatty. Sol naǧaşysy Raqymdy saialap jürgen Sabyr da mektepke bergen kezde sonyŋ balalary qatarynda Raqymov bolyp jazylyp ketkenın keiın bıldık» dep qabyldamai, ǧalymnyŋ tarihi şyndyqty däleldep jazǧanyn «halyqtar dostyǧyna syzat tüsırdı» dep tüsınıp Şymkenttegı Oblystyq partiia komitetıne kelıp tüsınıkteme beruın talap etedı. Is būnymen şektelmei äure-sarsaŋnyŋ ne bır türı bastalady.
Bıraq ǧalym Äsılhan Ospanūly şyndyqtan bas tartqan joq, Qazaqstan, Özbekstan jäne Reseidıŋ resmi mekemelerıne özınıŋ dälelderın keltıre otyryp köptegen hattar jazdy. Tömende sol hattardyŋ bıreuın tolyq keltırdım:
Qazaqstan Kompartiiasynyŋ Ortalyq Komitetınıŋ nasihat jäne ügıt bölımınıŋ meŋgeruşısı joldas A.P.Plotnikovke
Şymkent pedagogikalyq institutynyŋ dosentı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent Ä.Ospanūlynan.
Salamatsyz ba, Andrei Pavlovich.
Kezınde Qazaqstan KP Şymkent oblystyq komitetınde, aldymen ügıt jäne nasihat bölımınıŋ meŋgeruşısı joldas Iý.E.Kotunovpen, sodan soŋ obkomnyŋ hatşysy İ.T.Tıleubergenovpen bolǧan kezdesulerde, menıŋ keibır belgılı tūlǧalardyŋ, atap aitqanda Şymkent oblysy Lenin audanynyŋ «Kommunizm» sovhozynyŋ tumasy, general-maior Sabyr Omarūly Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenı jönındegı ızdenısterım, qazaq jäne özbek halyqtary arasyndaǧy bauyrmaldyq dostyq qarym-qatynasqa syzat tüsıredı dep habardar etıldı. Osy eskertumen qatar, sızdıŋ tarapyŋyzdan būdan bylai menıŋ Sabyr Raqymov turaly jazǧan maqalalarym basylmasyn degen nūsqaudyŋ berılgenı maǧan belgılı boldy, sondyqtan menıŋ qandai jaǧdaida ekenımdı jaqsy bılesız. Sızdıŋ osy nūsqauyŋyzǧa bailanysty «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetınıŋ redaksiiasyndaǧy joldastar tıptı Ūly Otan soǧysynda general-maior Sabyr Raqymovpen qatar soǧysqan jauyngerlerdıŋ erlıkterı baiandalatyn maqalalarymdy da jariialaudan bas tarta bastady.
Sūrauǧa rūqsat etıŋız, özbek ärıptestesterımız jaǧynan bızdıŋ tarihi tūlǧalarymyzdy özderınıkı dep jariialau bır emes bırneşe ret oryn alyp jatqany baiqalyp jatqan jaǧdaida (mysaly Şymkent oblysy Qyzylqūm audanynyŋ tumasy, Jauyngerlık qyzyl tu ordenımen üş ret marapattalǧan tūŋǧyş türkıstandyq, azamat soǧysynyŋ batyry Abdolla Ermūhamedovtyŋ qazaq ekenıne qaramastan, Özbekstandyq ǧalymdar tarapynan ūzaq uaqyttan berı onyŋ ūlty özbek delınıp keldı), bızder Qazaqstandyq ǧalymdar ne ısteuımız kerek, tarihi aqiqatty bılmegensıp ündemei otyra beruımız kerek pe?
Sızdıŋ qolyŋyzda menıŋ bas qarsylasym Leonid (Asqar) Iýsupovtyŋ meken-jaiy qai jerde ekenı jazylǧan hatynyŋ bar ekenı jönınde maǧan habardar etıldı, sonyŋ köşırmesın alǧym keledı.
P.S. Menıŋ būl hatymdy jeke hat nemese resmi qūjat retınde qarastyruyŋyzǧa bolady.
30 tamyz 1976 jyl.
Şymkent q.
(Hat orys tılınen audaryldy – B.O.)
Bilık ǧalymdy öz degenınen bas tartuǧa qanşama ärekettense de, qaisar tūlǧany jeŋe almady. Tıptı Äsılhan Ospanūlynyŋ S.Raqymovqa qatysy joq, bıraq Ūly Otan soǧysy turaly jazǧan maqalalaryn da bastyrmauǧa baryn saldy. Osyndai jaǧdaida «Äseke, qoia salyŋyz, bolaşaqta balalaryŋyzǧa qiyn bolady» degen pysyqailar da tabyldy. Bıraq būl qiyndyqtar ǧalymdy toqtata alǧan joq. Ä.Ospanūly batyr general S.Raqymov turaly tarihi şyŋdyqty paş etu maqsatynda KSRO Qorǧanys Ministrlıgıne, Özbekstannyŋ basşysy Şaraf Raşidovke, Özbek Ǧylym Akademiiasyna t.b. resmi oryndarǧa köptegen hattar joldady. Ärine, ol jaqtan jalaŋ jauap jazylǧan hattar alǧany mälım.
Ol bylai tūrsyn, ǧalymnyŋ köp jylǧy ızdenısterınıŋ nätijelerın paidalanyp osy bır tarihi oqiǧany özınen bastauǧa tyrysyp ūiat tırlık jasaǧandar da bar. Olar öz jazbalarynda S.Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın bırınşı bolyp halyqqa jetkızgen Äsılhan Ospanūlynyŋ sonau 1972 jyly jariialaǧan «Qazyǧūrt qyrany» maqalasy turaly tıptı de eske almauǧa tyrysady, derekterdı paidalanǧany turaly sılteme jasamaudy ädetke ainaldyrǧan.
Ǧalym Äsılhan Ospanūly tolassyz tosqauyldardarǧa tötep bere jürıp batyrdyŋ ömır jolyn zertteuın toqtatqan joq. Ol batyrdyŋ naǧaşy aǧalary Tölegen men Azizmat Kärımovtarmen, batyrdyŋ soǧystyŋ alǧy şebınde bırge bolǧan jūbaiy Qūralai apaimen, batyrdyŋ azamat soǧysy jyldardaǧy qarulas dosy, ataqty kinorejisser Kämıl Iаrmatov, generaldyŋ Ūly Otan soǧysynda bırge bolǧan basqa da azamattarmen kezdesıp batyr turaly köptegen baǧa jetpes derekter jinady.
Äsılhan Ospanūly būl ızdenısterın ıske asyru üşın Taşkent qalasy men basqa da jerlerge bardy. Osy jerde alty ūl, ekı qyzy bar janūianyŋ otaǧasy būndai ıs-saparlaryna özınıŋ jeke qarajatyn jūmasaǧanyn aitu artyq bolmas dep oilaimyn. Äsılhan Ospanūly batyrdyŋ jary Qūralaimen osyndai bır saparǧa 1973 jyldyŋ tamyz aiynyŋ 21 künı şyǧyp, Taşkent oblysy, Ordjenikidze atyndaǧy audandyq, «Kommunist» kolhozynyŋ jerınde tūratyn Sabyr Raqymovtyŋ qaryndasy Lütpı Ospanqūlqyzymen kezdesıp odan batyr soǧysqa attanar aldynda tuǧan auylyna kelıp oŋ bata alǧany turaly jäne basqa da öte qūndy derekter jazyp alady:
«...aitqan änderin ūmytpasam, Syrdyŋ «Qaratorǧaiy» men «Aqqūm». Sebebi, būl öleŋderdi aǧam ūnatatyn da, näşine keltirip sala alatyn. Sondai-aq Sabyr aǧam sol küngi keşte patefon qoiǧyzyp birneşe qazaq küilerine bi de biledi.
...auyldan biraz jer ūzap şyqqanda, ündemegen aǧam aqyry aiyrylysar jerde «Maidandaǧy meni esiŋe alyp, öleŋ aita jür, öziŋ ondai öleŋ bilmeseŋ, mine bylai dep ait» dep küldi. Söitti de özi öleŋdete jöneldi:
«Esik aldy-au tal ma eken,
Talda bir şymşyq bar ma eken?
Äskerde jürgen aǧamnyŋ
Şybyn da jany bar ma eken?»
Äsılhan Ospanūlynyŋ «Aqyrǧy attanys» atty būl maqalasy bırden jaryqqa şyǧarylmai, äreŋ degende, batyrdyŋ qaryndasymen bolǧan kezdesuden bır jyldan asa uaqyt ötkennen keiın «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetınde 1974 jyldyŋ küzınde basyldy. Ä.Ospanūlynyŋ osyndai jankeştı eŋbekterınıŋ nätijesınde S.Rahymovtyŋ qazaqşa öleŋ şyǧaratyny, qazaq änderın süiıp oryndap, halyq küilerıne bileudı jaqsy körgenı tuǧan halqyna jettı.
Ǧalym 1975 jyly S.Raqymovpen soǧysta bırge qyzmettes bolǧan Ūly Otan soǧysynyŋ batyry Toǧanbai Qauymbaevpen kezdesıp batyrdyŋ maidan şebınde qalai soǧysqany, qaza tabar sätı turaly da maqala jariialady.
Batyr turaly ızdenıs jasau barysynda ǧalym general S.Raqymovtyŋ jūbaiy Qūralai Natullaevamen jiı qarym-qatynas jasap tūrdy. Ol kısını Şymkentke şaqyryp oblystyq teledidar arqyly habar ūiymdastyrdy. Naǧyz azamat, ǧalym Äsılhan Ospanūlynyŋ osy ūltjandylyq erlıgıne riza bolǧan Qūralai apai, oŋtüstıktıŋ jaimaşuaq künderınıŋ bırınde ǧalymnyŋ üiıne kelıp, alǧysyn aityp qazaqtyŋ ata salty boiynşa iyǧyna şapan japty.
Ǧalym, ūstaz, qoǧam qairatkerı Ä.Ospanūly 2005 jyly közı jūmylǧanǧa deiın öz ızdenısterın eş toqtatqan joq. Äsılhan Ospanūlynyŋ Bılım Ministrlıgıne jäne basqa da resmi oryndarǧa jasaǧan ūsynysy arqasynda Ūly Otan soǧysynyŋ batyry, general-maior Sabyr Rahymovtyŋ esımı Şymkenttegı äskeri mektep-internatqa berılıp, eskertkış ornatyldy.
Ūly Otan soǧysynyŋ batyry, general-maior Sabyr Rahymovtyŋ öz otany Qazaqstanǧa oraluynyŋ qysqaşa tarihy osyndai.
Surette: general Sabyr Raqymovtyŋ jübaiy ǧalym Äsılhan Ospanülynyŋ iyǧyna batyrdyŋ ūlty qazaq ekenın däleldegenı üşın iyǧyna şapan japty. Soldan oŋǧa qarai: S.Raqymovtyŋ jūbaiy Qūralai apai, ǧalym Äsılhan Ospanüly, ǧalymnyŋ jūbaiy Orazkül Batyrbekqyzy.
Ol kısını bükıl elımızge belgılı ūly tūlǧalar: memleket qairatkerı Nūrtas Oŋdasynov, batyr Bauyrjan Momyşūly, aqyndar Äbdılda Täjıbaev, Aqsar Toqmaǧambetov, synşy Mūhametjan Qarataev, ǧalymdar Rahmanqūl Berdıbai, Mardan Baidıldaev taǧy basqalar syilap, jaqsy qarym-qatynasta bolyp dastarhanynan däm tatqany belgılı.
Äsılhan Ospanūly general Sabyr Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın 1972 jyly 9 mamyr künı «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetınıŋ Ūly Otan soǧysyndaǧy Jeŋıs merekesıne arnalǧan sanynda «Qazyǧūrt qyrany» atty maqalasynda jariialady. Ǧalymnyŋ osy maqalasy bır aidan soŋ respublikalyq «Leninşıl Jas» gazetınıŋ 6 mausym küngı sanynda jaryq kördı.
İä, sonymen būl qalai bolǧan edı?
Ǧalym 1971 jyly balalyq şaǧynda bırge ösken dosy Adambek Nysanbaevtyŋ üiınde qonaqta bolady. Äsılhan Ospanūly bolǧan jaidy «Qazyǧūrt qyrany» maqalasynda bylai dep baiandaidy:
«Balalyq şaǧymyzdan birge ösken, oblysymyzdyŋ Lenin audandyq halyq qazysy bolyp jürgen Adambek Nysambekov jaişylyqtaǧy jaidarlyǧyna basyp külimdei otyryp, ortamyzǧa bir sūraq tastady:
– Sender general Sabyr Raqymovtyŋ osy bizdiŋ auylymyzdyŋ Qazyǧūrt bauyryndaǧy Jaŋabazar jerindegi «Kommunizm» sovhozy ornalasqan ortadan ekenin bilesiŋder me?
– ?!
– Senbeseŋder myna kisiden, sol sovhoz partkomynyŋ hatşysy Arapbai Tūrlybekovten-aq sūraŋdar.
Arekeŋ bizdiŋ sūraǧymyzǧa öz bilgeninşe tyŋǧylyqty jauap qaitardy. Odan esitip, bilgenimiz, – atalǧan sovhozdyŋ tau jaq tükpirinde ornalasqan Jambyl atyndaǧy bölimşesı bır kezde sondaǧy ūly jüz Suan taipasynyŋ ru atymen Baǧys atanǧany, generaldyŋ şöbere tuystary sonda tūratyny jaiyndaǧy mälimetter boldy».
Osy äŋgımeden soŋ qai mäselege bolsa da saliqalylyqpen jete nazar audaratyn ǧalym, būl mäselenıŋ üdesınen şyǧuǧa bel bailaidy. Aita ketu kerek, būl KSRO-nyŋ sol kezdegı bilıgınıŋ saiasi ūstanymy būndai mäselenı köteruge oŋ közben qarai qoimaityn kez.
General Sabyr Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın däleldeu oŋaiǧa tüspeitının jaqsy tüsıngen ǧalym, özınıŋ ızdenısterın eŋ aldymen batyrdyŋ tuǧan-tuysqandarymen kezdesuden bastady. Būl kezdesu jaiynda ǧalym bylai jazdy:
«...1971 şi jylǧy jazǧytūrym atalǧan auylǧa bardyq. Tüsken üiimiz generaldyŋ şöbere aǧasy Baidar aqsaqaldyŋ üii bolyp şyqty. Eŋkiş tartqany bolmasa, kelbeti kelgen, kelisti kärie eken. Toqsan ekidemin degenimen, dily qalpy süisindirdi. Būiymtaiymyzdyŋ jaiyn estigen soŋ, būrynǧydan da jadyrap ketti.
– Jön, jön, şyraqtarym, – dep aldy da, bar bilgenin baiandauǧa kiristi.
– Sabyrdyŋ äkesi özbekter aityp jürgendei Omar emes, Omarqūl. Ol
kisi meniŋ äkem Qūlymbetpen nemere. Omarqūldyŋ äkesi meniŋ babam Qalşora bir äke, bir şeşeden tuǧan. Omarqūl aǧamyz bertinde, 1918-1919 jyldardyŋ aralyǧynda dünie saldy».
Ǧalym Baidar aqsaqaldan mümkınşılıgınşe köp bıluge tyrysady. Batyrdyŋ tegı nege «Raqymov» bolyp jazylyp ketkenı de ǧalymnyŋ nazarynan tys qalmaidy:
«– Sabyr inimdi eki eneni birdei emgen telqozy dese de bolady, – dep bir külip aldy Bäkeŋ.
— Ol özi qazaq perzenti bolsa, özbekke jien. Öitkeni onyŋ şeşesi, bizdiŋ jeŋgemiz Bähäraiym Taşkent maŋyndaǧy Jünisabad degen jerde tūratyn özbek dihanynyŋ qyzy edi. Töŋkeristen keiingi kezde küieui qaitys bolǧan soŋ tuǧan aǧasy Rahymnyŋ köleitinde bolǧandy ūnatty.
Sol naǧaşysy Raqymdy saialap jürgen Sabyr da mektepke barǧan kezde, sonyŋ balalary qatarynda Raqymov bolyp jazylyp ketkenin keiin bildik. Sodan jastaiynan äsker oquyn oqyp, äskerlik qyzmetke ketken Sabyr elge aǧaiyn-tuystarǧa at izin sirek salyp jürdi. Aqyry Ūly Otan soǧysynyŋ qandy maidanyna attandy ǧoi...»
Äsılhan Ospanūly Baidar aqsaqal aitqan keibır derekterdı jazbasa da batyrdyŋ atasy Mämbetqūl men basqa tuystarynyŋ esımderı bolaşaq tarih üşın öte qūndy mälımet ekenıne ǧylymi tūrǧydan qarap, mümkınşılıgınşe köbırek jariia etuge tyrysqan:
« – Sabyr aǧanyŋ sizden de göri jaqyn tuystarynan eşkim bar ma? – dep sūradyq biz.
–...Mämbetqūl atamyzdyŋ öz kindiginen üş ūl taraǧan. Olar Omarqūl, Mäulenqūl, Ospanqūl. Solardyŋ Mäulenqūldan tuǧan nemere apasy Zuhranyŋ közi tiride, soǧysta qaza tapqan nemere inisi Qadirdiŋ baldary Tūrsynbai, Müsilimder Taşkenttiŋ Eskijua aimaǧynda tūrady. Sondaǧy baspahanada isteitin Tūrsynbai – babasy Ospanqūldyŋ atymen Usmanov bolyp jazylyp jürgen körinedi. Bizge bes atadan baryp qosylatyn myna tuystarym – osy birgadir Şerhan Yrysqūlbalasy, sovhozda isteitin Qanat pen Äbu, Qūrymbai, Tölehan balalary solarmen barys-kelis jasap, qatynasyp tūrady».
Osy bır ǧibraty mol jüzdesu barysynda Baidar aqsaqal batyrdyŋ ekı tuystas qazaq jäne özbek halyqtarynyŋ ortaq perzentı ekenı turaly da aityp, aǧynan jarylyp rizaşylyǧyn bıldırgen:
« – Ainalaiyn halyq qata aitpaidy ǧoi. «Jigittiŋ üş jūrty bolady: biri öz jūrty, ekinşisi – naǧaşy jūrty, üşinşisi – qaiyn jūrty» dep. Tap solai aitqandai, myna özbek aǧaiyndarymyzdyŋ Sabyr inime jasap jatqan jaqsylyqtarynda şek joq qoi! Sabyr Raqymov atyndaǧy kolhozdy bylai qoiǧanda, Taşkenttegı būrynǧy Taqtapūl köşesin Sabyr Raqymov dep ataityn bolypty deidi. Tipti Taşkenttiŋ öziniŋ ülken bir audany sol Sabyr Raqymov atymen atalypty. Denesin sonau maidannan elge äkeldirip, Taşkent qalasynyŋ qaq ortasyna qoidyryp, eskertkiş tūrǧyzǧany jäne bar. Adamdy ardaqtasa, eldiŋ erin erkeletse, osylai-aq ardaqtap, osylai-aq erkeleter el-jūrt. Bizder Sabyrdyŋ tuystary özbek jūrtyna, Özbekstan basşylaryna şeksiz riza bolyp, myŋda bir alǧysymyzdy künde aityp otyramyz. Myŋ jasasyn myŋ jasaǧyrlar...».
Äsılhan Ospanūly toqsannan asqan aqsaqalmen qatar Sabyr Raqymovtyŋ basqa da tuystarymen äŋgımelesken. Ǧalym maqalasynda Şerhan Yrysqūlbekūlyna da söz beredı:
«Äŋgimege janymyzda otyrǧan Şerhan aralasty.
– Sabyr aǧamyz eki ret üilengen, – dedi ol – bastapqy jeŋgemiz tatar qyzy edi, odan bala qalmady, keiingi jeŋgemiz Qūralai bolsa, aǧamyz basqarǧan diviziia böliminde medisinalyq böliminiŋ jauyngeri retinde maidanǧa qatysqan, soǧysta jürip jaraqattanǧan körinedi. ...Ol Taşkent qalasynda, Älişer Nauaiy atyndaǧy opera jäne balet teatrynyŋ küngei jaq qaptalyndaǧy Şymkent oramynyŋ 9-şy üiindegi 37-şi päterde tūrady. Jolyŋyz tüsip bara qalsaŋyz onda aǧamyzdyŋ jeŋgemizben maidanda jürip birge tüsken sureti de saqtauly».
Osy kezdesu barysynda ǧalym estıgen sözderın erekşe yjdahattylyqpen qaǧazǧa tüsırıp otyrǧan. Odan soŋ S.Raqymovtyŋ tuystaryna öz sözderınıŋ rastyǧyn dädeldeitın qolhat jazyp beruın ötıngen.
2005 jyly men ǧalymnyŋ estelık äŋgımelerın magnitofon taspasyna jazyp aldym. Sonda Äsılhan Ospanūly osy bır kezdesudı esıne ala otyryp bylai dep aitty: «...basqa da ınılerınıŋ aitqandaryn qaǧazǧa tüsırıp sauatsyzdarynyŋ barmaqtaryn bastyryp aldym. Sauattylary qolyn qoiyp berdı». Būl derek «Mūrager Äsılhan Ospanūly» atty 2008 jyly «Atamūra» baspasynan jaryq körgen kıtaptyŋ 391 betınde basyldy. Ǧalymnyŋ özınıŋ aituy boiynşa būl qaǧazdardyŋ bärın sol jerdegı Auyldyq keŋestıŋ meŋgeruşısıne aparyp mörın bastyryp kuälandyryp alǧan.
Osylai Ūly Otan soǧysyndaǧy Jeŋıske 27 jyl tolǧan 1972 jyldyŋ 9 mamyr künı ǧalym Äsılhan Ospanūly «Qazyǧūrt qyrany» maqalasynda general Sabyr Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın bükıl elge jariia ettı.
Būl jaŋalyq bükıl Qazaqstanda eleulı oqiǧa bolyp, ülken qoǧamdyq pıkır tuǧyzdy. Sondyqtan būl qūbylysqa bilık basyndaǧylar da nemqūraily qarai almady. Ärı būl jariialanym turaly Özbekstan basşylyǧyna da habar jetken. Degenmen bilık basyndaǧylar maqalada jazylǧandai Sabyr Raqymovty: «Ekı enenı bırdei emgen tel qozy dese de bolady, ol özı qazaqqa perzent bolsa, özbekke jien. Öitkenı, onyŋ şeşesı, bızdıŋ jeŋgemız Bähıräiım Taşkent maŋyndaǧy Jünısabad degen jerde tūratyn özbek diqanynyŋ qyzy edı. Revoliusiiadan keiıngı alasapyran kezde küieuı qaitys bolǧasyn tuǧan aǧasy Raqymnyŋ köleitınde boludy ūnatty. Sol naǧaşysy Raqymdy saialap jürgen Sabyr da mektepke bergen kezde sonyŋ balalary qatarynda Raqymov bolyp jazylyp ketkenın keiın bıldık» dep qabyldamai, ǧalymnyŋ tarihi şyndyqty däleldep jazǧanyn «halyqtar dostyǧyna syzat tüsırdı» dep tüsınıp Şymkenttegı Oblystyq partiia komitetıne kelıp tüsınıkteme beruın talap etedı. Is būnymen şektelmei äure-sarsaŋnyŋ ne bır türı bastalady.
Bıraq ǧalym Äsılhan Ospanūly şyndyqtan bas tartqan joq, Qazaqstan, Özbekstan jäne Reseidıŋ resmi mekemelerıne özınıŋ dälelderın keltıre otyryp köptegen hattar jazdy. Tömende sol hattardyŋ bıreuın tolyq keltırdım:
Qazaqstan Kompartiiasynyŋ Ortalyq Komitetınıŋ nasihat jäne ügıt bölımınıŋ meŋgeruşısı joldas A.P.Plotnikovke
Şymkent pedagogikalyq institutynyŋ dosentı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent Ä.Ospanūlynan.
Salamatsyz ba, Andrei Pavlovich.
Kezınde Qazaqstan KP Şymkent oblystyq komitetınde, aldymen ügıt jäne nasihat bölımınıŋ meŋgeruşısı joldas Iý.E.Kotunovpen, sodan soŋ obkomnyŋ hatşysy İ.T.Tıleubergenovpen bolǧan kezdesulerde, menıŋ keibır belgılı tūlǧalardyŋ, atap aitqanda Şymkent oblysy Lenin audanynyŋ «Kommunizm» sovhozynyŋ tumasy, general-maior Sabyr Omarūly Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenı jönındegı ızdenısterım, qazaq jäne özbek halyqtary arasyndaǧy bauyrmaldyq dostyq qarym-qatynasqa syzat tüsıredı dep habardar etıldı. Osy eskertumen qatar, sızdıŋ tarapyŋyzdan būdan bylai menıŋ Sabyr Raqymov turaly jazǧan maqalalarym basylmasyn degen nūsqaudyŋ berılgenı maǧan belgılı boldy, sondyqtan menıŋ qandai jaǧdaida ekenımdı jaqsy bılesız. Sızdıŋ osy nūsqauyŋyzǧa bailanysty «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetınıŋ redaksiiasyndaǧy joldastar tıptı Ūly Otan soǧysynda general-maior Sabyr Raqymovpen qatar soǧysqan jauyngerlerdıŋ erlıkterı baiandalatyn maqalalarymdy da jariialaudan bas tarta bastady.
Sūrauǧa rūqsat etıŋız, özbek ärıptestesterımız jaǧynan bızdıŋ tarihi tūlǧalarymyzdy özderınıkı dep jariialau bır emes bırneşe ret oryn alyp jatqany baiqalyp jatqan jaǧdaida (mysaly Şymkent oblysy Qyzylqūm audanynyŋ tumasy, Jauyngerlık qyzyl tu ordenımen üş ret marapattalǧan tūŋǧyş türkıstandyq, azamat soǧysynyŋ batyry Abdolla Ermūhamedovtyŋ qazaq ekenıne qaramastan, Özbekstandyq ǧalymdar tarapynan ūzaq uaqyttan berı onyŋ ūlty özbek delınıp keldı), bızder Qazaqstandyq ǧalymdar ne ısteuımız kerek, tarihi aqiqatty bılmegensıp ündemei otyra beruımız kerek pe?
Sızdıŋ qolyŋyzda menıŋ bas qarsylasym Leonid (Asqar) Iýsupovtyŋ meken-jaiy qai jerde ekenı jazylǧan hatynyŋ bar ekenı jönınde maǧan habardar etıldı, sonyŋ köşırmesın alǧym keledı.
P.S. Menıŋ būl hatymdy jeke hat nemese resmi qūjat retınde qarastyruyŋyzǧa bolady.
30 tamyz 1976 jyl.
Şymkent q.
(Hat orys tılınen audaryldy – B.O.)
Bilık ǧalymdy öz degenınen bas tartuǧa qanşama ärekettense de, qaisar tūlǧany jeŋe almady. Tıptı Äsılhan Ospanūlynyŋ S.Raqymovqa qatysy joq, bıraq Ūly Otan soǧysy turaly jazǧan maqalalaryn da bastyrmauǧa baryn saldy. Osyndai jaǧdaida «Äseke, qoia salyŋyz, bolaşaqta balalaryŋyzǧa qiyn bolady» degen pysyqailar da tabyldy. Bıraq būl qiyndyqtar ǧalymdy toqtata alǧan joq. Ä.Ospanūly batyr general S.Raqymov turaly tarihi şyŋdyqty paş etu maqsatynda KSRO Qorǧanys Ministrlıgıne, Özbekstannyŋ basşysy Şaraf Raşidovke, Özbek Ǧylym Akademiiasyna t.b. resmi oryndarǧa köptegen hattar joldady. Ärine, ol jaqtan jalaŋ jauap jazylǧan hattar alǧany mälım.
Ol bylai tūrsyn, ǧalymnyŋ köp jylǧy ızdenısterınıŋ nätijelerın paidalanyp osy bır tarihi oqiǧany özınen bastauǧa tyrysyp ūiat tırlık jasaǧandar da bar. Olar öz jazbalarynda S.Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın bırınşı bolyp halyqqa jetkızgen Äsılhan Ospanūlynyŋ sonau 1972 jyly jariialaǧan «Qazyǧūrt qyrany» maqalasy turaly tıptı de eske almauǧa tyrysady, derekterdı paidalanǧany turaly sılteme jasamaudy ädetke ainaldyrǧan.
Ǧalym Äsılhan Ospanūly tolassyz tosqauyldardarǧa tötep bere jürıp batyrdyŋ ömır jolyn zertteuın toqtatqan joq. Ol batyrdyŋ naǧaşy aǧalary Tölegen men Azizmat Kärımovtarmen, batyrdyŋ soǧystyŋ alǧy şebınde bırge bolǧan jūbaiy Qūralai apaimen, batyrdyŋ azamat soǧysy jyldardaǧy qarulas dosy, ataqty kinorejisser Kämıl Iаrmatov, generaldyŋ Ūly Otan soǧysynda bırge bolǧan basqa da azamattarmen kezdesıp batyr turaly köptegen baǧa jetpes derekter jinady.
Äsılhan Ospanūly būl ızdenısterın ıske asyru üşın Taşkent qalasy men basqa da jerlerge bardy. Osy jerde alty ūl, ekı qyzy bar janūianyŋ otaǧasy būndai ıs-saparlaryna özınıŋ jeke qarajatyn jūmasaǧanyn aitu artyq bolmas dep oilaimyn. Äsılhan Ospanūly batyrdyŋ jary Qūralaimen osyndai bır saparǧa 1973 jyldyŋ tamyz aiynyŋ 21 künı şyǧyp, Taşkent oblysy, Ordjenikidze atyndaǧy audandyq, «Kommunist» kolhozynyŋ jerınde tūratyn Sabyr Raqymovtyŋ qaryndasy Lütpı Ospanqūlqyzymen kezdesıp odan batyr soǧysqa attanar aldynda tuǧan auylyna kelıp oŋ bata alǧany turaly jäne basqa da öte qūndy derekter jazyp alady:
«...aitqan änderin ūmytpasam, Syrdyŋ «Qaratorǧaiy» men «Aqqūm». Sebebi, būl öleŋderdi aǧam ūnatatyn da, näşine keltirip sala alatyn. Sondai-aq Sabyr aǧam sol küngi keşte patefon qoiǧyzyp birneşe qazaq küilerine bi de biledi.
...auyldan biraz jer ūzap şyqqanda, ündemegen aǧam aqyry aiyrylysar jerde «Maidandaǧy meni esiŋe alyp, öleŋ aita jür, öziŋ ondai öleŋ bilmeseŋ, mine bylai dep ait» dep küldi. Söitti de özi öleŋdete jöneldi:
«Esik aldy-au tal ma eken,
Talda bir şymşyq bar ma eken?
Äskerde jürgen aǧamnyŋ
Şybyn da jany bar ma eken?»
Äsılhan Ospanūlynyŋ «Aqyrǧy attanys» atty būl maqalasy bırden jaryqqa şyǧarylmai, äreŋ degende, batyrdyŋ qaryndasymen bolǧan kezdesuden bır jyldan asa uaqyt ötkennen keiın «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetınde 1974 jyldyŋ küzınde basyldy. Ä.Ospanūlynyŋ osyndai jankeştı eŋbekterınıŋ nätijesınde S.Rahymovtyŋ qazaqşa öleŋ şyǧaratyny, qazaq änderın süiıp oryndap, halyq küilerıne bileudı jaqsy körgenı tuǧan halqyna jettı.
Ǧalym 1975 jyly S.Raqymovpen soǧysta bırge qyzmettes bolǧan Ūly Otan soǧysynyŋ batyry Toǧanbai Qauymbaevpen kezdesıp batyrdyŋ maidan şebınde qalai soǧysqany, qaza tabar sätı turaly da maqala jariialady.
Batyr turaly ızdenıs jasau barysynda ǧalym general S.Raqymovtyŋ jūbaiy Qūralai Natullaevamen jiı qarym-qatynas jasap tūrdy. Ol kısını Şymkentke şaqyryp oblystyq teledidar arqyly habar ūiymdastyrdy. Naǧyz azamat, ǧalym Äsılhan Ospanūlynyŋ osy ūltjandylyq erlıgıne riza bolǧan Qūralai apai, oŋtüstıktıŋ jaimaşuaq künderınıŋ bırınde ǧalymnyŋ üiıne kelıp, alǧysyn aityp qazaqtyŋ ata salty boiynşa iyǧyna şapan japty.
Ǧalym, ūstaz, qoǧam qairatkerı Ä.Ospanūly 2005 jyly közı jūmylǧanǧa deiın öz ızdenısterın eş toqtatqan joq. Äsılhan Ospanūlynyŋ Bılım Ministrlıgıne jäne basqa da resmi oryndarǧa jasaǧan ūsynysy arqasynda Ūly Otan soǧysynyŋ batyry, general-maior Sabyr Rahymovtyŋ esımı Şymkenttegı äskeri mektep-internatqa berılıp, eskertkış ornatyldy.
Ūly Otan soǧysynyŋ batyry, general-maior Sabyr Rahymovtyŋ öz otany Qazaqstanǧa oraluynyŋ qysqaşa tarihy osyndai.
Berdaly OSPAN,
«ADYRNA» ūlttyq portaly
