Sovettık totalitarlyq qoǧamnyŋ yzǧarly kezınde-aq, Keŋes aǧa 38 jasynda tarih ǧylymdarynyŋ doktory ǧylymi därejesın ielengen edı...
Tarihty jasaityn – tūlǧalar. Ūltşyl tūlǧalardyŋ äleumettık qyzmetı negızınde memleket ısı alǧa basady. Memlekettıŋ örge basuy ekonomikalyq şaralardan būryn, eŋ aldymen ruhani ılgerıleuge täueldı ekendıgıne eşkım de qarsy uäj aitpas. Memlekettıŋ damuy sana erkındıgıne bailanysty. Sana erkındıgı eldıkke jeteleidı. Jas buyndy ǧylym tabaldyryǧynan erkın attatyp, ūlt igılıgı üşın qyzmet etsın dep jetelegen, aldyŋǧy tolqyn aǧalarymyz barşylyq. Ärine, aǧa buyn tarihşylarynyŋ bärın bırdei ūltşyl edı dep aita almaimyz. Olardyŋ ışınde tarihqa qiianat jasamai, adaldyqpen aianbai qyzmet etken tūlǧalar özınşe bır töbe bolatyn-dy. Şyndyqty aitqyzbaityn zamanda da bai derekterge toly eŋbekterımen ūltqa qyzmet ete bıldı. Solardyŋ eren eŋbekterınıŋ arqasynda töl tarihymyzdyŋ jūrtqa belgılı sebeptermen şyndyǧy būrmalanǧan betterı qaita jazyldy. Jūlym-jūlymy şyqqan tarihi sanamyz tügeldene bastady. Joǧaltqanymyzdy tauyp, jazyqsyz jazalanǧan tūlǧalarymen halqy qaita qauyşty. Ökınışke qarai, aǧa buyn talantty tarihşylarymyzdyŋ, qadırmendı aqsaqaldarymyzdyŋ qatary sirep barady. Qazaqstan tarihy ǧylymyna sübelı üles qosyp, özındık sürleu salǧan qadırmendı ärı qimas aǧalarymyzdyŋ bırı – Keŋes Nūrpeiısūly.
Sovettık totalitarlyq qoǧamnyŋ yzǧarly kezınde-aq, Keŋes aǧa 38 jasynda tarih ǧylymdarynyŋ doktory ǧylymi därejesın ielengen edı... Keŋes aǧamyzdyŋ ömır joly ärbır qazaq azamatyna ülgı bolarlyq edı, ol kısı ūrpaq tärbieleude «Bılım – älemdık, tärbie – ūlttyq» degen halyq qaǧidasyn berık ūstanǧan ūstaz, jol bastauşy bolatyn. Qazırgı taŋdaǧy Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamalyq maqalasy ol kısılerdıŋ sol kezdegı armany edı...
* * * Tarih ǧylymyna, täuelsız elımızdıŋ örkendeuıne eren eŋbegı sıŋgen qadırmendı ǧalym Keŋes Nūrpeiısūly 70 jasqa kelgende 30-dan astam şäkırtı ǧylymi därejelerge ie bolǧan. Ǧylymǧa baulyǧan şäkırtterı qazaq tarihynyŋ damuyna sübelı üles qosuda desek te artyq bolmas edı.
Täuelsızdık alǧan, iaǧni tarihi şyndyqty aituǧa mümkındık tuǧan sätten bastap ardaqty aǧamyzdyŋ qalamy erkın kösıldı. Sovet imperiiasynyŋ qūramynda bolǧan qazaq halqynyŋ qily-qily kezeŋderdı bastan keşırgenın, qazaqtardyŋ quanyşynan tartqan qasıretınıŋ köp bolǧandyǧyn däleldep, «Stalinşıldıktıŋ, äkımşıldık-ämırşıldık jüienıŋ ūiymdastyrǧan zobalaŋy qazaq halqyn tarih sahnasynan ketıre jazdady» dep däiektedı. 60 jyldan astam uaqyt boiy jazbaq tügılı, atyn aituǧa da tyiym salynǧan Alaşorda ükımetınıŋ tarihi şyndyǧyn halyqqa jetkızude zor eŋbek sıŋırdı. Saiasi partiia retındegı Alaştyŋ tarih sahnasyna şyǧuyn jäne onyŋ baǧdarlamalyq maqsat-mındetterın, memlekettık qūrylym retındegı Alaş avtonomiiasynyŋ ūiymdasuyn, osy avtonomiiany basqaru üşın qūrylǧan Alaşorda ükımetınıŋ şynaiy tarihi beinesın somdady. Sonymen qatar qazaq şarualarynyŋ qasıretın, saiasi quǧyn-sürgındı äşkereleitın, 1920-1930 jyldardaǧy ūltşyl tūlǧalarymyzdy öz biıgınen körsetetın eŋbekter qaldyrdy. Elımızdegı ūlt-azattyq qozǧalystar tarihyn, ūlttyq memlekettık qūrylysty tyŋǧylyqty zerttedı. «Diskussiia po knige Bekmahanova E.B. «Kazahstan v 20-40 gody XIX veka» Stenogramma. İiul 1948 goda» degen taqyryppen 2000 jyly jariialanǧan stenogrammaǧa alǧy söz jazdy.
Keŋes Nūrpeiısūly respublikalyq «Ädılet» tarihi-aǧartu qoǧamy Almaty bölımşesınıŋ töraǧasy boldy. 1991 jyly «Qazaqstandaǧy 1917 jyldan keiıngı saiasi quǧyn-sürgın» taqyrybynda konferensiia ötkızuge bastama köterdı. 1916 jylǧy köterılıs, 1917 jylǧy alasapyran oqiǧalar, qazaq memlekettılıgınıŋ qūryluy men damuy, Qazaqstan şarualarynyŋ jäne şarualar ūiymdarynyŋ tarihy tärızdı kürdelı närselerdı zerttedı. Alaş ardaqtylaryna arnalǧan eŋbekter jazyp qana qoimai, «Alaş turaly söz» atty qūjattyq filmge ǧylymi keŋesşı boldy.
Keŋes Nūrpeiısūly TMD elderıne, tıptı alys şetelderge de arnaiy ǧylymi şaqyrtuymen baryp, Qazaqstan tarihynyŋ özektı mäselelerı tūrǧysynda baiandamalar oqydy. Qazaqstan tarihynyŋ ırgelı mäselelerın zertteuge den qoiǧan jas buynǧa qamqorlyq körsetıp, ǧylymi baǧyt bergen Keŋes aǧamyz ūlttyŋ şynaiy janaşyry edı. Ol – naǧyz ǧalym, naǧyz ūstaz. Öitkenı, äldekımderge ūqsap, özınen asqanǧa ıştarlyq tanytpai, «şäkırtım özımnen assa» degen naǧyz ūstazga tän adal nietpen bızderdıŋ ǧylym jolyndaǧy tūsauymyzdy kesıp, kemeldenuımızge, ösuımızge demeu boldy.
*** Keŋes aǧamyz öte adal, sözıne berık adam edı. Märiiam täte ekeuınıŋ qonaq syilauy da erekşe boldy. Üiıne kelgen qonaqty qadırlep, asty-üstıne tüsıp, erekşe qūrmetteitın-dı. Keŋes aǧa men Märiiam jeŋgeidı körgen jandar qyzyǧatyn, körıktı ärı jarasymdy jūp bolatyn. Bır qyzyǧy, ekeuınıŋ de ömır joly ūqsas edı. Tätemızdıŋ äkesı kezınde Soltüstık Qazaqstanda däulettı adamdar bolǧandyqtan, tap küresı nauqanynda sovet ökımetı tarapynan jazyqsyz qudalauǧa ūşyrap, Almaty jaǧyna qonys audarady. Märiiam täteidıŋ anasy o dünielık bolǧanşa Keŋes aǧamyzdyŋ qolynda tūrdy. Älı künge deiın köz aldymda, aǧamyzdyŋ üiıne barǧanda ekeuı balaşa quanyp, tätei bırden şai qamyna jügırıp, al aǧamyz ekeumız oŋaşalanyp äŋgımege kırısetınbız. Sondai bır sätterde aǧamyzdyŋ öz auzymen aitqan estelıgı köpten berı kökeide jür edı. Sony baiandasam...
«Äkemız Nūrpeiıs ūstalǧanda (şeşei ömırden erte ozǧan), jas äielı bırdemenı dūrys jasamai, jaǧalylar jaǧyna şyǧyp ketken eken. Äkenı alyp kettı. Aǧam Älı ekeumız qaldyq, aǧaiyndardyŋ qolyndamyz. Keiın jaǧdai tıptı qiyndaǧan kezde Älı (Älı aǧamyz Qyrǧyz asyp ketken bolatyn) bır jaqqa jöneltıldı. Al, menı Almatyǧa jetımder üiıne berıp jıberdı. Tek keiınırek tuysqan apaiymyz «Nūrpeiısten qalǧan tūiaq dalada qaŋǧi ma?!» dep aiqai-şu kötergesın, Almatyda tūratyn aǧaiyndar qolyna alǧan eken.
1957 jyly QazMU-dy bıtırıp jūmysqa ornalastym, 1973 jyly 38 jasymda doktor ǧylymi ataǧyn qorǧadym. Jaǧdai jaqsardy. Bıraq, sovet türmesınen qaitpaǧan äkemdı ūmyta almai aŋsaitynmyn...
Doktor, professor ataǧyn alyp «küşeiıp» jürgende Almaty oblysynyŋ bır auylyna bara qaldyq. Sözden söz şyǧyp, bır tanys adamdar «osy auylda äkeŋ alǧan jas äiel tūrady. Bügınde qartaiǧan, balaly-şaǧaly. Körgıŋ kelse alyp baraiyq» dep qolqa saldy. Qatty qinaldym, tolǧandym. Ol äiel bır jaǧynan äkemdı körsetkenderdıŋ ışınde bolyp, menı äkeden aiyrdy. Al, ekınşı jaǧynan äkem ony ūnatqasyn jar qylyp aldy ǧoi. Äkemnıŋ äielı bolǧan, äkemnıŋ közın körgen adamdy körgım kelıp, äkemmen kezdesetındei bolyp aŋsarym da audy. Oilana kele, qolyma bazarlyq alyp, baratyn bolyp şeştım. Ol kısı de menıŋ keletınıme qarsy bolmapty. «Äkem ketse de, men onyŋ közımın. Östım, jetıldım» dep aitpaqşy bolyp ıştei bekındım.
Sonymen üiıne kırdık. Ol kısı tūryp qarsy aldy. Ertıp kelgen kısıler bızdı tastap şyǧyp kettı. Ana äiel ekeumız betpe-bet qaldyq, bıraq, bırdeme aitaiyn desem, auzymnan söz şyqpaidy. Ana kısı de qarap tūrǧany bolmasa eşteŋe aitpady, ärqaisymyz öz oiymyzben arpalysyp, ünsız otyrdyq. Bırazdan keiın tūryp şyǧyp kettım. Odan keiın ol kısı de, men de bır-bırımızdı ızdemedık» degen edı aǧamyz.
«Äi, mūrt! (Keŋes aǧa menı keide «mūrt» deitın) mıne, saǧan siujet bır filmge, ne poveske» degenı älı köz aldymda. Joldasym Talǧat Temenovke osy siujettı aityp, bır film jasauǧa daiyn tūrǧan, ne bolmasa bır film şyǧatyn äŋgıme ǧoi, bırdeme şyǧaraiyq!» dep ügıttegen edım, ökınışke qarai äŋgımenıŋ soŋy sūiylyp kettı.
Keŋes aǧa äkesınıŋ jatqan jerın köp ızdedı. Aituy boiynşa Nūrpeiıs aǧamyz Qaraǧandyǧa (Karlag) tüsıp, sonda qaza tapqan siiaqty. Äkesı turaly aitqanda köŋılı qūlazyp ketetın.
Al būl aitylǧan äŋgımenı Taldybek Älıūly Nūrpeiıs bylaişa baiandaidy:
«İä, būl jaǧdai turaly Keŋes aǧa ekeuımız talai ret äŋgıme qozǧaǧan edık. Nūrpeiıs atamyz «halyq jauy» degen aidar taǧylyp aidalyp ketkenınde janynda Qaraşaş esımdı soŋǧy, üşınşı jastau äielı bolǧany ras. Ol kısımen Keŋes aǧanyŋ kezdeskenı ras.
Būl jaǧdai 1980 jyldardyŋ şamasynda bolǧan boluy kerek. Almaty oblysynyŋ Ile audanyna qaraityn bır auylǧa qonaqqa barǧanynda sol auyldyŋ basşy jıgıtterınıŋ bırı aǧamyzdy ertıp aparyp Qaraşaş anamyzben tanystyrǧan eken. Syi-siiapatymen barǧan Keŋes aǧanyŋ qandai küide bolǧanyn aityp jetkızu qiynnyŋ qiyny ekenın özıŋız de tüsınıp otyrǧan bolarsyz. Közderı mūŋǧa tolyp, qaiǧydan bas kötermei otyryp qalatyn edı. Sol kezderı bır temekı tartudy ädet qylyp alyp edı...
Balkonǧa şyǧyp, bır-ekı sigarettı qūşyrlana tartyp alǧan soŋ ǧana sabasyna tüskendei bolyp, äŋgımesın ary qarai jalǧauşy edı.
«Äkemdı körmesem de, äkemdı körgen, äkemdı ūnatqan, äkem ony ūnatqan adammen kezdestım... Kezdesu öte auyr boldy. Köp uaqyt bır-bırımızge qaradyq ta otyrdyq. Men ornymnan tūrdym da esıkke qarai bettedım. Esıkke jaqyndaǧan şaqta qamyqqan dauyspen, öksıkke toly ünmen: «Keŋes! Men Qūdaidyŋ aldynda da, äkeŋnıŋ aruaǧynyŋ aldynda da adalmyn! Bärı Jala! Äkeŋ jau emes! Menıŋ kınäm joq! Men eşqandai qaǧazǧa qol qoiǧan joqpyn!» degen sözderdı aityp ülgerdı. Kınäsınıŋ joqtyǧyn sezdım, bıraq, nege ekenın bılmeimın sene almadym...» dep edı Keŋes aǧa mūŋaiǧan közderımen qabyrǧaǧa qadala qarap otyryp, qabyrǧanyŋ arjaǧyndaǧy şeksız alystan äkesın ızdegendei küige tüsıp.
Keŋes aǧamyzdyŋ «sene almadym» deuıne eldıŋ ışınde tarap ketken mynadai äŋgımenıŋ äserı bolǧan boluy mümkın. Atamyzdy bır tünde aidap ketıp, audan ortalyǧynda türmege qamaǧanda, onyŋ artynan ızdep barǧandarǧa aitqan «Elge qadırım bolmady – betımdı köredı, qatynǧa qadırım bolmady – k..ımdı köredı!» degen qaueset sözder el ışınde keiınge deiın aitylyp jürdı.
Negızınde Nūrpeiıs atamyz qatyn üstıne qatyn almaǧan adam. Atamnyŋ bırınşı äielı Qoisyn äjemızden menıŋ äkem Älı men taǧy üş qyz bolǧan. Qoisyn äjemız densaulyǧy syr berıp jürgen kezınde ekınşı äielı Äiımjan anamyzdy Qoisyn äjemızdıŋ özı atamyzǧa alyp bergen eken. Äiımjan anamyzdan Keŋes aǧa 1935 jyly tuylady. Bıraq, bır jyldan keiın, Keŋes aǧanyŋ bır jasynda anasy Äiımjan şemen (ökpesıne su tolyp ketetın auru) auruynan qaitys bolady. Keŋes aǧamyzdy Qoisyn äjemız bauyryna basady. 1941 soǧys bastalǧan jyly Qoisyn äjemızdıŋ dämı tausylyp, ömırden ozady. Kışkentai bala-şaǧasy atamyzdyŋ qolyna qarap qalady.
Osy uaqytta küieuı qaitys bolǧan Qaraşaş anamyzdy būrynǧy küieuınıŋ tuystary ämeŋgerlık saltpen äieldıkke almaq bolady. Būǧan könbegen Qaraşaş «Menı küieuge beretın bolsaŋdar, tek Nūrpeiıske tiemın, bolmasa eşqaisyŋa könbeimın!» dep kesıp aitady. Barǧan jerınıŋ qarsylyǧyna könbei, auylda bedelı bar, adamgerşılgı zor Nūrpeiıs atamyzǧa Qaraşaş özınıŋ jürek qalauymen küieuge şyǧyp, jetım balalaryna qamqor bolǧysy kelgen bolu kerek. Alaida, atamyzǧa jala jabylyp jazylǧan aryz hatta jetı adamnyŋ, onyŋ ışınde, bır äieldıŋ qoly qoiylǧan eken. Alty adamnyŋ barlyǧy da Qaraşaştyŋ būrynǧy küieuınıŋ tuystary bolyp şyqty, al qol qoiǧan äiel Qaraşaş boluy mümkın degen boljam bar.
Sol kezdegı qatıgez jüienıŋ Qaraşaştyŋ atyn jazyp qol qoiyp jıberuı tükke tūrmaityn jait edı ǧoi. Oǧan Alaş tarihyn zertteu barysynda ŪQK-nıŋ arhivınde jūmys ıstegen Keŋes aǧamyzdyŋ közı äbden jettı ǧoi. Sondyqtan da, Qaraşaş turaly aitqanda maǧan sızge aitqannan säl bölekteu aityp, Qaraşaş anamyzdy aqtaǧandai syŋai tanytyp, sol kezdegı sovettık rejimdı aiyptap otyrǧandai bolady. Sol sebeptı de men ol kısını «Qaraşaş ana» dep aityp otyrmyn. Qiyn-qystau kezderde atamyzdyŋ qasynda bolyp, atamyzdy taŋdap, ūnatqany üşın de qūrmetteuge laiyq qoi dep oilaimyn.
Bürkıt aǧa! Sız bastaǧan äŋgımenıŋ maǧan belgılı jaittarynyŋ bır ūşyǧy osyndai.
Al Nūrpeiıs atamyzdyŋ bızge keiın belgılı bolǧan taǧdyry bylai. 1942 jyly säuır aiynda atamyzdy «Oraz Jandosovtyŋ sybailasy, japonnyŋ tyŋşysy, şpiony» degen jalamen alyp ketıp, sol jyldyŋ 05 mamyrynda Almatydaǧy NKVD-nıŋ türmesınde atyp tastapty. Sol kezde atamyz nebärı 42 jasta eken. Būl derekter Almaty oblystyq prokuraturasynyŋ arhivınde saqtalǧan qūjattardan tabyldy. Būl turaly Respublikalyq «Ädılet» qoǧamynyŋ «Arys» baspasynan şyǧarǧan «Azaly kıtap» toptamasynyŋ besınşı tomynda aitylǧan. Bıraq, kıtapta Nüsıpbaev Nürpeiıs dep emes, Nüsenbaev Nūrpeiıs dep baspadan qate basylyp ketıptı.
Almaty oblysy Kegen audanynyŋ Ūzynbūlaq auylynan atamyzben bırge qosyp taǧy bır azamatty at arbanyŋ qosaqtap bailap, jendetterdıŋ aidauymen Almatyǧa jetkızıp, tergeusız, sotsyz atyp tastaǧan eken.
Keŋes aǧamyz Alaş qozǧalysynyŋ tarihyn 1970 jyldardan bastap qūpiia zerttep jürgen körınedı. Oǧan basty sebep bolǧan jaǧdai Bauyrjan Momyşūlymen bolǧan jeke kezdesude Alaş qairatkelerı turaly äŋgıme boluy mümkın. Täuelsızdık alǧan jyldary ŪQK-nıŋ arhivınen äkesı turaly derekterdı ızdeumen boldy. Atamyzdyŋ Qaraǧandy lagerınde qaitys bolǧany turaly aityp ta jürdı. Bıraq, Almaty oblystyq prokuraturasynyŋ arhivındegı qūjattar osylai körsetedı.
Bürkıt Aǧa! Aǧa turaly estelık jazyp jürgenıŋızge Nūrpeiıs äuletınıŋ atynan myŋ rahmet alǧysymyzdy bıldırgım keledı!» dep Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ ınısı Taldybek öz sözın aiaqtady.
Keŋes aǧa men Märiiam tätenıŋ Almatydaǧy qasiettı qara şaŋyraǧynyŋ otyn öşırmei qasterlep otyrǧan ınısı Taldybek pen kelını Gülnär ekeuıne alǧysymyz şeksız. Ǧalymnyŋ artynda qalǧan mol mūrasyn saqtap, Keŋes aǧanyŋ atynda Almaty qalasynda bır köşenıŋ ataluyna, jyl saiyn dästürlı türde Qyzdar memlekettık universitetınde «Nūrpeiıs oqulary» atty halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiianyŋ ötıp tūruyna, ǧalymnyŋ atynda tarih kabinetterınıŋ aşyluyna mūryndyq bolyp keledı.
Ǧalymnyŋ ızbasarlary Taldybek pen Gülnär 2017 jyly Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ jeke bai kıtaphanasyn, qorynda 3500-den asa qūndy kıtaptar men zertteu eŋbekterı jinaqtalǧan mol mūrasyn şaşauyn şyǧarmai, Astanadaǧy Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq Akademiialyq kıtaphanasynyŋ qoryna tegın ötkızıp, «Akademik Keŋes Nūrpeiısūly atyndaǧy ǧalym zalyn» aştyryp, Qazaqstan jūrtşylyǧy men ǧylym süier oqyrmandardy orasan quanyşqa böledı. Biyl Aǧamyzdyŋ tuǧan künı qarsaŋynda, 14 nauryz künı Almaty qalasy mäslihatynyŋ şeşımımen ǧalymnyŋ ömırınıŋ soŋǧy künderınde tūrǧan üiınıŋ qabyrǧasyna eskertkış taqta saltanatty türde ornatyldy.
***
Sovettık totalitarlyq qoǧamnyŋ otbasy bırlıgın şaiqaltyp, ūlt sanasyna syzat tüsırgen tūstary jetkılıktı. Adamdy bır-bırıne qarsy qoiu, aidap saludyŋ neşe türlı qitūrqy joldaryn meŋgergen sovettık saiasattyŋ laŋy da jeterlık. Keŋes aǧamyzdyŋ öz otbasy taǧdyryna qatysty aitqan estelıgı sovet bilıgınıŋ adami damuǧa qarsy baǧyttalǧan zorlyq-zombylyq şaralarynyŋ bır mysaly. Sovetter bilıgınıŋ qylmysyn aityp ta, jazyp ta tauysu mümkın emes. Äielın küieuıne qarsy qoiu, balany tırı jetım etıp, tentıretıp, säbiler üiıne toǧytu şaralary – SSRO-nyŋ keşırılmes qylmysy!
Aǧamyzdyŋ adami qasietterı joǧary bolǧandyǧy barşamyzǧa aian. Ol adamǧa, ǧylymǧa erekşe adal jan edı! Men doktorlyq qorǧaǧan kezde är türlı kedergıler bolyp jatty. Aǧamyz ǧylymǧa degen adaldyqpen menı de qatty qorǧaştady. Qorǧau bolatyn künı maǧan qarap: «Jaǧdai qalai?» – dedı. «Jaqsy» – degen jauabymdy tyŋdap, bylai degenı esımde, – endeşe, men tünı boiy ūiyqtai almai şyqtym, osy qalai bolar eken dep?!»
Aǧam auyryŋqyrap jürgen kezde bır künı menı şaqyryp alyp, qolyndaǧy bır buma qaǧazyna qarap: «Mynalar menıŋ soŋǧy maqala, interviu, jinaqtarym, mümkın bolsa, şyǧaryp ber», – dedı. Men bırden kırısıp kettım. Kıtap daiyndalyp jatyr, bıraq ūstaz älsırei bastady. Üiıne jiı soǧyp tūrdym. Bırde Japsarbai Quanyşevpen, bırde Baqdäulet Berlıbaevpen de baryp tūrdyq.
Kıtaptyŋ daiyn nūsqasyn da körsetıp otyramyn, ekeumız aqyldasamyz. Jaişylyqta basqa kıtaptardy tez şyǧaruǧa tyrysamyz ǧoi, al myna kıtapty sozǧym keldı de tūrdy. Sebebı, maǧan kıtap şyqsa aǧamyz üzılıp ketetındei körındı. Sol kıtap «Tarihi tūlǧalar» bolatyn.
«Tarihi tūlǧalar» kıtabynyŋ süiınşı danasy Keŋes aǧa o düniege attanǧan künı tüs aua şyqty... Al, aǧamyzdyŋ qyryq kündık qūdaiy asyn bergen künı tügel tirajyn şyǧardyq.
Keŋes aǧamyzdyŋ tarih ǧylymyna salǧan sürleu jolyna tüsıp talai ūrpaq jetıler, qazaq tarihynyŋ şynaiy janaşyrlarynyŋ qatary da artar. Aǧamyzdy, özektı örter ökınışpen eske ala otyryp, estelıktı Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ «...tarihtan sabaq alu üşın, ötkende oryn alǧan zaŋsyz ozbyrlyq keleşekte qaitalanbauy üşın aşy da bolsa, şyndyq qymbat ekendıgın esten şyǧarmaiyq, aǧaiyn!» degen sözımen aiaqtaǧym keledı.
Täuelsızdık alǧan, iaǧni tarihi şyndyqty aituǧa mümkındık tuǧan sätten bastap ardaqty aǧamyzdyŋ qalamy erkın kösıldı. Sovet imperiiasynyŋ qūramynda bolǧan qazaq halqynyŋ qily-qily kezeŋderdı bastan keşırgenın, qazaqtardyŋ quanyşynan tartqan qasıretınıŋ köp bolǧandyǧyn däleldep, «Stalinşıldıktıŋ, äkımşıldık-ämırşıldık jüienıŋ ūiymdastyrǧan zobalaŋy qazaq halqyn tarih sahnasynan ketıre jazdady» dep däiektedı. 60 jyldan astam uaqyt boiy jazbaq tügılı, atyn aituǧa da tyiym salynǧan Alaşorda ükımetınıŋ tarihi şyndyǧyn halyqqa jetkızude zor eŋbek sıŋırdı. Saiasi partiia retındegı Alaştyŋ tarih sahnasyna şyǧuyn jäne onyŋ baǧdarlamalyq maqsat-mındetterın, memlekettık qūrylym retındegı Alaş avtonomiiasynyŋ ūiymdasuyn, osy avtonomiiany basqaru üşın qūrylǧan Alaşorda ükımetınıŋ şynaiy tarihi beinesın somdady. Sonymen qatar qazaq şarualarynyŋ qasıretın, saiasi quǧyn-sürgındı äşkereleitın, 1920-1930 jyldardaǧy ūltşyl tūlǧalarymyzdy öz biıgınen körsetetın eŋbekter qaldyrdy. Elımızdegı ūlt-azattyq qozǧalystar tarihyn, ūlttyq memlekettık qūrylysty tyŋǧylyqty zerttedı. «Diskussiia po knige Bekmahanova E.B. «Kazahstan v 20-40 gody XIX veka» Stenogramma. İiul 1948 goda» degen taqyryppen 2000 jyly jariialanǧan stenogrammaǧa alǧy söz jazdy.
Keŋes Nūrpeiısūly respublikalyq «Ädılet» tarihi-aǧartu qoǧamy Almaty bölımşesınıŋ töraǧasy boldy. 1991 jyly «Qazaqstandaǧy 1917 jyldan keiıngı saiasi quǧyn-sürgın» taqyrybynda konferensiia ötkızuge bastama köterdı. 1916 jylǧy köterılıs, 1917 jylǧy alasapyran oqiǧalar, qazaq memlekettılıgınıŋ qūryluy men damuy, Qazaqstan şarualarynyŋ jäne şarualar ūiymdarynyŋ tarihy tärızdı kürdelı närselerdı zerttedı. Alaş ardaqtylaryna arnalǧan eŋbekter jazyp qana qoimai, «Alaş turaly söz» atty qūjattyq filmge ǧylymi keŋesşı boldy.
Keŋes Nūrpeiısūly TMD elderıne, tıptı alys şetelderge de arnaiy ǧylymi şaqyrtuymen baryp, Qazaqstan tarihynyŋ özektı mäselelerı tūrǧysynda baiandamalar oqydy. Qazaqstan tarihynyŋ ırgelı mäselelerın zertteuge den qoiǧan jas buynǧa qamqorlyq körsetıp, ǧylymi baǧyt bergen Keŋes aǧamyz ūlttyŋ şynaiy janaşyry edı. Ol – naǧyz ǧalym, naǧyz ūstaz. Öitkenı, äldekımderge ūqsap, özınen asqanǧa ıştarlyq tanytpai, «şäkırtım özımnen assa» degen naǧyz ūstazga tän adal nietpen bızderdıŋ ǧylym jolyndaǧy tūsauymyzdy kesıp, kemeldenuımızge, ösuımızge demeu boldy.
*** Keŋes aǧamyz öte adal, sözıne berık adam edı. Märiiam täte ekeuınıŋ qonaq syilauy da erekşe boldy. Üiıne kelgen qonaqty qadırlep, asty-üstıne tüsıp, erekşe qūrmetteitın-dı. Keŋes aǧa men Märiiam jeŋgeidı körgen jandar qyzyǧatyn, körıktı ärı jarasymdy jūp bolatyn. Bır qyzyǧy, ekeuınıŋ de ömır joly ūqsas edı. Tätemızdıŋ äkesı kezınde Soltüstık Qazaqstanda däulettı adamdar bolǧandyqtan, tap küresı nauqanynda sovet ökımetı tarapynan jazyqsyz qudalauǧa ūşyrap, Almaty jaǧyna qonys audarady. Märiiam täteidıŋ anasy o dünielık bolǧanşa Keŋes aǧamyzdyŋ qolynda tūrdy. Älı künge deiın köz aldymda, aǧamyzdyŋ üiıne barǧanda ekeuı balaşa quanyp, tätei bırden şai qamyna jügırıp, al aǧamyz ekeumız oŋaşalanyp äŋgımege kırısetınbız. Sondai bır sätterde aǧamyzdyŋ öz auzymen aitqan estelıgı köpten berı kökeide jür edı. Sony baiandasam...
«Äkemız Nūrpeiıs ūstalǧanda (şeşei ömırden erte ozǧan), jas äielı bırdemenı dūrys jasamai, jaǧalylar jaǧyna şyǧyp ketken eken. Äkenı alyp kettı. Aǧam Älı ekeumız qaldyq, aǧaiyndardyŋ qolyndamyz. Keiın jaǧdai tıptı qiyndaǧan kezde Älı (Älı aǧamyz Qyrǧyz asyp ketken bolatyn) bır jaqqa jöneltıldı. Al, menı Almatyǧa jetımder üiıne berıp jıberdı. Tek keiınırek tuysqan apaiymyz «Nūrpeiısten qalǧan tūiaq dalada qaŋǧi ma?!» dep aiqai-şu kötergesın, Almatyda tūratyn aǧaiyndar qolyna alǧan eken.
1957 jyly QazMU-dy bıtırıp jūmysqa ornalastym, 1973 jyly 38 jasymda doktor ǧylymi ataǧyn qorǧadym. Jaǧdai jaqsardy. Bıraq, sovet türmesınen qaitpaǧan äkemdı ūmyta almai aŋsaitynmyn...
Doktor, professor ataǧyn alyp «küşeiıp» jürgende Almaty oblysynyŋ bır auylyna bara qaldyq. Sözden söz şyǧyp, bır tanys adamdar «osy auylda äkeŋ alǧan jas äiel tūrady. Bügınde qartaiǧan, balaly-şaǧaly. Körgıŋ kelse alyp baraiyq» dep qolqa saldy. Qatty qinaldym, tolǧandym. Ol äiel bır jaǧynan äkemdı körsetkenderdıŋ ışınde bolyp, menı äkeden aiyrdy. Al, ekınşı jaǧynan äkem ony ūnatqasyn jar qylyp aldy ǧoi. Äkemnıŋ äielı bolǧan, äkemnıŋ közın körgen adamdy körgım kelıp, äkemmen kezdesetındei bolyp aŋsarym da audy. Oilana kele, qolyma bazarlyq alyp, baratyn bolyp şeştım. Ol kısı de menıŋ keletınıme qarsy bolmapty. «Äkem ketse de, men onyŋ közımın. Östım, jetıldım» dep aitpaqşy bolyp ıştei bekındım.
Sonymen üiıne kırdık. Ol kısı tūryp qarsy aldy. Ertıp kelgen kısıler bızdı tastap şyǧyp kettı. Ana äiel ekeumız betpe-bet qaldyq, bıraq, bırdeme aitaiyn desem, auzymnan söz şyqpaidy. Ana kısı de qarap tūrǧany bolmasa eşteŋe aitpady, ärqaisymyz öz oiymyzben arpalysyp, ünsız otyrdyq. Bırazdan keiın tūryp şyǧyp kettım. Odan keiın ol kısı de, men de bır-bırımızdı ızdemedık» degen edı aǧamyz.
«Äi, mūrt! (Keŋes aǧa menı keide «mūrt» deitın) mıne, saǧan siujet bır filmge, ne poveske» degenı älı köz aldymda. Joldasym Talǧat Temenovke osy siujettı aityp, bır film jasauǧa daiyn tūrǧan, ne bolmasa bır film şyǧatyn äŋgıme ǧoi, bırdeme şyǧaraiyq!» dep ügıttegen edım, ökınışke qarai äŋgımenıŋ soŋy sūiylyp kettı.
Keŋes aǧa äkesınıŋ jatqan jerın köp ızdedı. Aituy boiynşa Nūrpeiıs aǧamyz Qaraǧandyǧa (Karlag) tüsıp, sonda qaza tapqan siiaqty. Äkesı turaly aitqanda köŋılı qūlazyp ketetın.
Al būl aitylǧan äŋgımenı Taldybek Älıūly Nūrpeiıs bylaişa baiandaidy:
«İä, būl jaǧdai turaly Keŋes aǧa ekeuımız talai ret äŋgıme qozǧaǧan edık. Nūrpeiıs atamyz «halyq jauy» degen aidar taǧylyp aidalyp ketkenınde janynda Qaraşaş esımdı soŋǧy, üşınşı jastau äielı bolǧany ras. Ol kısımen Keŋes aǧanyŋ kezdeskenı ras.
Būl jaǧdai 1980 jyldardyŋ şamasynda bolǧan boluy kerek. Almaty oblysynyŋ Ile audanyna qaraityn bır auylǧa qonaqqa barǧanynda sol auyldyŋ basşy jıgıtterınıŋ bırı aǧamyzdy ertıp aparyp Qaraşaş anamyzben tanystyrǧan eken. Syi-siiapatymen barǧan Keŋes aǧanyŋ qandai küide bolǧanyn aityp jetkızu qiynnyŋ qiyny ekenın özıŋız de tüsınıp otyrǧan bolarsyz. Közderı mūŋǧa tolyp, qaiǧydan bas kötermei otyryp qalatyn edı. Sol kezderı bır temekı tartudy ädet qylyp alyp edı...
Balkonǧa şyǧyp, bır-ekı sigarettı qūşyrlana tartyp alǧan soŋ ǧana sabasyna tüskendei bolyp, äŋgımesın ary qarai jalǧauşy edı.
«Äkemdı körmesem de, äkemdı körgen, äkemdı ūnatqan, äkem ony ūnatqan adammen kezdestım... Kezdesu öte auyr boldy. Köp uaqyt bır-bırımızge qaradyq ta otyrdyq. Men ornymnan tūrdym da esıkke qarai bettedım. Esıkke jaqyndaǧan şaqta qamyqqan dauyspen, öksıkke toly ünmen: «Keŋes! Men Qūdaidyŋ aldynda da, äkeŋnıŋ aruaǧynyŋ aldynda da adalmyn! Bärı Jala! Äkeŋ jau emes! Menıŋ kınäm joq! Men eşqandai qaǧazǧa qol qoiǧan joqpyn!» degen sözderdı aityp ülgerdı. Kınäsınıŋ joqtyǧyn sezdım, bıraq, nege ekenın bılmeimın sene almadym...» dep edı Keŋes aǧa mūŋaiǧan közderımen qabyrǧaǧa qadala qarap otyryp, qabyrǧanyŋ arjaǧyndaǧy şeksız alystan äkesın ızdegendei küige tüsıp.
Keŋes aǧamyzdyŋ «sene almadym» deuıne eldıŋ ışınde tarap ketken mynadai äŋgımenıŋ äserı bolǧan boluy mümkın. Atamyzdy bır tünde aidap ketıp, audan ortalyǧynda türmege qamaǧanda, onyŋ artynan ızdep barǧandarǧa aitqan «Elge qadırım bolmady – betımdı köredı, qatynǧa qadırım bolmady – k..ımdı köredı!» degen qaueset sözder el ışınde keiınge deiın aitylyp jürdı.
Negızınde Nūrpeiıs atamyz qatyn üstıne qatyn almaǧan adam. Atamnyŋ bırınşı äielı Qoisyn äjemızden menıŋ äkem Älı men taǧy üş qyz bolǧan. Qoisyn äjemız densaulyǧy syr berıp jürgen kezınde ekınşı äielı Äiımjan anamyzdy Qoisyn äjemızdıŋ özı atamyzǧa alyp bergen eken. Äiımjan anamyzdan Keŋes aǧa 1935 jyly tuylady. Bıraq, bır jyldan keiın, Keŋes aǧanyŋ bır jasynda anasy Äiımjan şemen (ökpesıne su tolyp ketetın auru) auruynan qaitys bolady. Keŋes aǧamyzdy Qoisyn äjemız bauyryna basady. 1941 soǧys bastalǧan jyly Qoisyn äjemızdıŋ dämı tausylyp, ömırden ozady. Kışkentai bala-şaǧasy atamyzdyŋ qolyna qarap qalady.
Osy uaqytta küieuı qaitys bolǧan Qaraşaş anamyzdy būrynǧy küieuınıŋ tuystary ämeŋgerlık saltpen äieldıkke almaq bolady. Būǧan könbegen Qaraşaş «Menı küieuge beretın bolsaŋdar, tek Nūrpeiıske tiemın, bolmasa eşqaisyŋa könbeimın!» dep kesıp aitady. Barǧan jerınıŋ qarsylyǧyna könbei, auylda bedelı bar, adamgerşılgı zor Nūrpeiıs atamyzǧa Qaraşaş özınıŋ jürek qalauymen küieuge şyǧyp, jetım balalaryna qamqor bolǧysy kelgen bolu kerek. Alaida, atamyzǧa jala jabylyp jazylǧan aryz hatta jetı adamnyŋ, onyŋ ışınde, bır äieldıŋ qoly qoiylǧan eken. Alty adamnyŋ barlyǧy da Qaraşaştyŋ būrynǧy küieuınıŋ tuystary bolyp şyqty, al qol qoiǧan äiel Qaraşaş boluy mümkın degen boljam bar.
Sol kezdegı qatıgez jüienıŋ Qaraşaştyŋ atyn jazyp qol qoiyp jıberuı tükke tūrmaityn jait edı ǧoi. Oǧan Alaş tarihyn zertteu barysynda ŪQK-nıŋ arhivınde jūmys ıstegen Keŋes aǧamyzdyŋ közı äbden jettı ǧoi. Sondyqtan da, Qaraşaş turaly aitqanda maǧan sızge aitqannan säl bölekteu aityp, Qaraşaş anamyzdy aqtaǧandai syŋai tanytyp, sol kezdegı sovettık rejimdı aiyptap otyrǧandai bolady. Sol sebeptı de men ol kısını «Qaraşaş ana» dep aityp otyrmyn. Qiyn-qystau kezderde atamyzdyŋ qasynda bolyp, atamyzdy taŋdap, ūnatqany üşın de qūrmetteuge laiyq qoi dep oilaimyn.
Bürkıt aǧa! Sız bastaǧan äŋgımenıŋ maǧan belgılı jaittarynyŋ bır ūşyǧy osyndai.
Al Nūrpeiıs atamyzdyŋ bızge keiın belgılı bolǧan taǧdyry bylai. 1942 jyly säuır aiynda atamyzdy «Oraz Jandosovtyŋ sybailasy, japonnyŋ tyŋşysy, şpiony» degen jalamen alyp ketıp, sol jyldyŋ 05 mamyrynda Almatydaǧy NKVD-nıŋ türmesınde atyp tastapty. Sol kezde atamyz nebärı 42 jasta eken. Būl derekter Almaty oblystyq prokuraturasynyŋ arhivınde saqtalǧan qūjattardan tabyldy. Būl turaly Respublikalyq «Ädılet» qoǧamynyŋ «Arys» baspasynan şyǧarǧan «Azaly kıtap» toptamasynyŋ besınşı tomynda aitylǧan. Bıraq, kıtapta Nüsıpbaev Nürpeiıs dep emes, Nüsenbaev Nūrpeiıs dep baspadan qate basylyp ketıptı.
Almaty oblysy Kegen audanynyŋ Ūzynbūlaq auylynan atamyzben bırge qosyp taǧy bır azamatty at arbanyŋ qosaqtap bailap, jendetterdıŋ aidauymen Almatyǧa jetkızıp, tergeusız, sotsyz atyp tastaǧan eken.
Keŋes aǧamyz Alaş qozǧalysynyŋ tarihyn 1970 jyldardan bastap qūpiia zerttep jürgen körınedı. Oǧan basty sebep bolǧan jaǧdai Bauyrjan Momyşūlymen bolǧan jeke kezdesude Alaş qairatkelerı turaly äŋgıme boluy mümkın. Täuelsızdık alǧan jyldary ŪQK-nıŋ arhivınen äkesı turaly derekterdı ızdeumen boldy. Atamyzdyŋ Qaraǧandy lagerınde qaitys bolǧany turaly aityp ta jürdı. Bıraq, Almaty oblystyq prokuraturasynyŋ arhivındegı qūjattar osylai körsetedı.
Bürkıt Aǧa! Aǧa turaly estelık jazyp jürgenıŋızge Nūrpeiıs äuletınıŋ atynan myŋ rahmet alǧysymyzdy bıldırgım keledı!» dep Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ ınısı Taldybek öz sözın aiaqtady.
Keŋes aǧa men Märiiam tätenıŋ Almatydaǧy qasiettı qara şaŋyraǧynyŋ otyn öşırmei qasterlep otyrǧan ınısı Taldybek pen kelını Gülnär ekeuıne alǧysymyz şeksız. Ǧalymnyŋ artynda qalǧan mol mūrasyn saqtap, Keŋes aǧanyŋ atynda Almaty qalasynda bır köşenıŋ ataluyna, jyl saiyn dästürlı türde Qyzdar memlekettık universitetınde «Nūrpeiıs oqulary» atty halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiianyŋ ötıp tūruyna, ǧalymnyŋ atynda tarih kabinetterınıŋ aşyluyna mūryndyq bolyp keledı.
Ǧalymnyŋ ızbasarlary Taldybek pen Gülnär 2017 jyly Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ jeke bai kıtaphanasyn, qorynda 3500-den asa qūndy kıtaptar men zertteu eŋbekterı jinaqtalǧan mol mūrasyn şaşauyn şyǧarmai, Astanadaǧy Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq Akademiialyq kıtaphanasynyŋ qoryna tegın ötkızıp, «Akademik Keŋes Nūrpeiısūly atyndaǧy ǧalym zalyn» aştyryp, Qazaqstan jūrtşylyǧy men ǧylym süier oqyrmandardy orasan quanyşqa böledı. Biyl Aǧamyzdyŋ tuǧan künı qarsaŋynda, 14 nauryz künı Almaty qalasy mäslihatynyŋ şeşımımen ǧalymnyŋ ömırınıŋ soŋǧy künderınde tūrǧan üiınıŋ qabyrǧasyna eskertkış taqta saltanatty türde ornatyldy.
***
Sovettık totalitarlyq qoǧamnyŋ otbasy bırlıgın şaiqaltyp, ūlt sanasyna syzat tüsırgen tūstary jetkılıktı. Adamdy bır-bırıne qarsy qoiu, aidap saludyŋ neşe türlı qitūrqy joldaryn meŋgergen sovettık saiasattyŋ laŋy da jeterlık. Keŋes aǧamyzdyŋ öz otbasy taǧdyryna qatysty aitqan estelıgı sovet bilıgınıŋ adami damuǧa qarsy baǧyttalǧan zorlyq-zombylyq şaralarynyŋ bır mysaly. Sovetter bilıgınıŋ qylmysyn aityp ta, jazyp ta tauysu mümkın emes. Äielın küieuıne qarsy qoiu, balany tırı jetım etıp, tentıretıp, säbiler üiıne toǧytu şaralary – SSRO-nyŋ keşırılmes qylmysy!
Aǧamyzdyŋ adami qasietterı joǧary bolǧandyǧy barşamyzǧa aian. Ol adamǧa, ǧylymǧa erekşe adal jan edı! Men doktorlyq qorǧaǧan kezde är türlı kedergıler bolyp jatty. Aǧamyz ǧylymǧa degen adaldyqpen menı de qatty qorǧaştady. Qorǧau bolatyn künı maǧan qarap: «Jaǧdai qalai?» – dedı. «Jaqsy» – degen jauabymdy tyŋdap, bylai degenı esımde, – endeşe, men tünı boiy ūiyqtai almai şyqtym, osy qalai bolar eken dep?!»
Aǧam auyryŋqyrap jürgen kezde bır künı menı şaqyryp alyp, qolyndaǧy bır buma qaǧazyna qarap: «Mynalar menıŋ soŋǧy maqala, interviu, jinaqtarym, mümkın bolsa, şyǧaryp ber», – dedı. Men bırden kırısıp kettım. Kıtap daiyndalyp jatyr, bıraq ūstaz älsırei bastady. Üiıne jiı soǧyp tūrdym. Bırde Japsarbai Quanyşevpen, bırde Baqdäulet Berlıbaevpen de baryp tūrdyq.
Kıtaptyŋ daiyn nūsqasyn da körsetıp otyramyn, ekeumız aqyldasamyz. Jaişylyqta basqa kıtaptardy tez şyǧaruǧa tyrysamyz ǧoi, al myna kıtapty sozǧym keldı de tūrdy. Sebebı, maǧan kıtap şyqsa aǧamyz üzılıp ketetındei körındı. Sol kıtap «Tarihi tūlǧalar» bolatyn.
«Tarihi tūlǧalar» kıtabynyŋ süiınşı danasy Keŋes aǧa o düniege attanǧan künı tüs aua şyqty... Al, aǧamyzdyŋ qyryq kündık qūdaiy asyn bergen künı tügel tirajyn şyǧardyq.
Keŋes aǧamyzdyŋ tarih ǧylymyna salǧan sürleu jolyna tüsıp talai ūrpaq jetıler, qazaq tarihynyŋ şynaiy janaşyrlarynyŋ qatary da artar. Aǧamyzdy, özektı örter ökınışpen eske ala otyryp, estelıktı Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ «...tarihtan sabaq alu üşın, ötkende oryn alǧan zaŋsyz ozbyrlyq keleşekte qaitalanbauy üşın aşy da bolsa, şyndyq qymbat ekendıgın esten şyǧarmaiyq, aǧaiyn!» degen sözımen aiaqtaǧym keledı.
Bürkıtbai AIаǦAN,
QR BǦM Memleket tarihy institutynyŋ direktory, QR Ūlttyq keŋesınıŋ müşesı, t.ǧ.d., professor
