Adamzat tarihyna öz esımın öşpestei etıp jazyp ketken tūlǧalardyŋ bırı Şyŋǧys han. Ol turaly aitylǧan pıkırlerdıŋ köptıgı sonşalyq, bır-bırıne qaişy kelıp jatatyny da az emes. Degenmen būl tarihi tūlǧa turaly öz pıkırın bıldıruşılerdıŋ oiy köbınese Şyŋǧys han soǧys jürgızu käsıbın jete meŋgergenderdıŋ aldyŋǧy qatarynda tūr degenge saiady.
Mysaly, ekınşı düniejüzılık soǧysta özınıŋ qaitalanbas şaiqas ädısterımen aty şyqqan, batyr aǧamyz Bauyrjan Momyşūly, Şyŋǧys hanǧa bylai dep baǧa bergen: – Äskeri ǧylymnyŋ anyqtauy boiynşa, soǧys ekı däuırge bölınedı. Bırınşısın manufakturalyq däuır deidı. Sonau alǧaşqy qoǧamda, adamdar özara jaulasqanda, aldymen bır – bırıne jūdyryq jūmsady, sosyn tas laqtyrdy, soiyldasty, naizamen şanşyp, qylyşpen şapty, sadaqpen atysty. Bylaişa aitqanda, qara dürsın jolmen soǧysty. Soǧysty būlai jürgızu däuırınıŋ ūly qolbasşysy Şyŋǧys han. Soǧys jürgızudıŋ ekınşı kezeŋın maşinalyq kezeŋ deidı. Būl kezeŋdegı soǧys jürgızudıŋ ūly qolbasşysy generalissimus İosif Vissarionovich Djugaşvili.
Şyŋǧys han turaly jaŋalyqtarǧa älı künge deiın köpşılık tarapynan qyzyǧuşylyq jetkılıktı. Äsırese onyŋ qaida jerlengenı turaly türlı pıkırler älem jūrtşylyǧyn jiı eleŋdetude. Onyŋ mänısın tüsınu qiyn emes, sebebı bügıngı taŋda damyp jatqan tehnika mümkınşılıkterıne bailanysty jer astyn ǧaryştan baqylau arqyly Şyŋǧys hannyŋ jerlengen jerın tabu uaqyty jaqyn degen joramal bar.
Ärı Şyŋǧys hannyŋ jatqan jerın aiqyndap, ataqty Troia qalasyn tapqan Genrih Şliman siiaqty, aidy aspanǧa bır şyǧarsam degen talapkerler, qai elde bolmasyn jetıp artylady. Būndai ızdenuşılerdıŋ keibırınıŋ osyndai jaŋalyq aşu arqyly, özınıŋ elın de bükıl älemge tanytudy maqsat etken ūltjandyǧyn da tüsınuge bolady.
Sonymen Şyŋǧys hannyŋ däl qai jerge jerlengenı äzırge belgısız. Bıraq qai aimaqta jatqanyn aituǧa bolady. Būl turaly 1999 jyly Sankt-Peterburg qalasynda «Amfora» baspasy şyǧarǧan «Marko Polo. Kniga o raznoobrazii mira» atty kıtaptyŋ 91-betınde keltırılgen derekten bıluge bolady.
Dünie jüzın aralaǧan Marko Polonyŋ aituy boiynşa: «Vseh velikih gosudarei, potomkov Chingis hana, znaite, horoniat v bolşoi gore Altai; i gde by ne pomer velikii gosudar tatar, hotia by za sto dnei puti ot toi gory, ego privoziat tuda horonit». Būl mälımettı oqyǧan är adam Şyŋǧys hannyŋ ūrpaqtary Altai tauynda jerlense, demek, Şyŋǧys hannyŋ özı de, sol jaqta jerlengen degen tūjyrym jasauy öte qisyndy. Būl ärine bır ǧana dälel. Sondyqtan taǧy bır mälımet keltıreiın. 2003-jyly Mäskeu qalasynda «Molodaia gvardiia» baspasy «Tamaşa adamdar ömırı» seriiasynyŋ kezektı basylymy etıp fransuz şyǧystanuşysy Rene Grussenıŋ «ChİNGİSHAN: pokoritel vselennoi» atty kıtabyn basyp şyǧardy. Osy kıtaptyŋ 231 – betınde bylai dep jazylǧan: «Qarsylas halyqtar men jaqynda ǧana baǧyndyrylǧan elderge jetpesın degen oimen Şyŋǧys hannyŋ qaitys bolǧany köpşılıkke habarlanǧan joq. Han süiegın soŋǧy saparǧa şyǧaryp saluşy sarbazdar qaraly toptyŋ jolynda kezdesken küdıktı degen adamdardyŋ bärın öltırıp otyrǧan. Sebebı būl qūrban bolǧandardyŋ bärı köz jūmǧan adamnyŋ o düniede qyzmetşılerı bolady degen baiyrǧy altai saltymen säikes keletın».
R.Grusse būl eŋbegın jazbastan būryn, tek joǧaryda aty atalǧan Marko Polonyŋ ǧana emes, basqa da jazbagerlerdıŋ eŋbekterımen mūqiiat tanysqan. Sondyqtan Şyŋǧys handy jerleu turaly aita kelıp baiyrǧy altailyqtardyŋ qaitys bolǧan adamdardy jerleu räsımı turaly jazuy tekten – tek emes. Demek Fransiia Akademiiasynyŋ müşesı, «Laruss ensiklopediiasy» ǧūlama şyǧystanuşy degen baǧa bergen ǧalymnyŋ «...qūrban bolǧandardyŋ bärı köz jūmǧan adamnyŋ o düniede qyzmetşılerı bolady degen baiyrǧy altai saltymen säikes keletın» dep jazuy Marko Polonyŋ aitqanynyŋ şyndyq ekenın däleldeidı.
Venesiialyq Marko Polo Şyŋǧys hannyŋ nemeresı Qūbylai hannyŋ qaramaǧynda on jetı jyl jürıp, elşılık qyzmet atqarǧan. Hannyŋ ana tılınde söilep, elınıŋ jazuyn meŋgergen. Ol Şyŋǧys han turaly Qūbylai hannyŋ öz auzynan da, basqalardan da köp estıgenı sözsız. Ärı sol on jetı jyl barysynda Şyŋǧys ūrpaqtarynyŋ bırın jerleu räsımınıŋ kuäsı boluy äbden mümkın.
Ärine Qūbylai han atasynyŋ däl qai jerde jerlengenın bıldı, bıraq ol turaly qanşa jaqyn tartsa da Marko Poloǧa aitpady. Bütın bır eldıŋ tūrǧyndarynyŋ bıluıne tyiym salynǧan būl memlekettık qūpiia, şet eldıŋ azamatyna eşqaşan aitylmauy zaŋdy.
Şyŋǧys hannyŋ ūrpaqtary özderımen bırge alyp ketken osy qūpiia qaşan aşylady, ony kım aşady, ol jaǧy belgısız. Mümkın būl jūmbaqtyŋ şeşımın tabuǧa ǧaryştyq arheologiianyŋ küşı jeter, mümkın jetpes...
Qalai bolǧanda da Şyŋǧys hannyŋ jatqan jerı Altai tauynyŋ bauyry.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
