...Erte künde otty Künnen Gun tuǧan,
Otty Gunnen ot bop oinap men tuǧam, –
Maǧjan Jumabai. Qazaq aqyny.
Qazaqtyŋ babalary saq-skifter, ǧūndar men baiyrǧy türkılerdıŋ qandai bolǧany turaly būrynǧy kezde jazylǧan ädebietter az emes. Baiyrǧy tarihşylardyŋ jazbalaryn «gun», «hun», «un» dep atalatyn, saqtardan keiın tarih alaŋyna şyqqan ǧūndar özderın eş ūmytylmastai ız qaldyrǧan. «İskusstvo zapadnoi Evropy» (Batys Europa önerı) atty kıtap jazǧan ǧalym Lev Liubimov Noin-Ula atty jerdegı qazba jūmystary turaly bylai baiandaidy: «...bızdıŋ däuırımızge deiıngı ǧūn basşylarynyŋ denelerı asa bailyqpen kömılgen jer. Onda qiial-ǧajaiyp qūstardyŋ şaiqasy beinelengen keremet kılemder tabyldy (būl beinelerdıŋ oryndalu ädısı ataqty Pazyryq qorǧanynan tabylǧan baǧa jetpes tuyndylardy eske tüsıredı), salt attylar beinelengen matalar, qolşatyrlar, jaltyraqtatylǧan qasyqtar». Ǧalym sözın ary qarai jalǧastyrady: «Sol kezgı basqa qorǧandarda... jıbek matalardyŋ qaldyqtary tabylǧan, jaltyraqtatylǧan tabaqtar, qola ainalar, aq nefritten jasalǧan būiymdar». Būnyŋ bärı ǧūndardyŋ öz däulettılerı, ǧūn şeberlerınıŋ kılem toqyǧany, kılemdı tek qana toqyp qana qoimai sol kılemderdıŋ betıne saltattylardy beineleuı, olardyŋ beineleu önerınıŋ damu deŋgeiınıŋ öte biık bolǧanyn körsetedı. Olar nefrit syndy qymbat tastardy öŋdei alǧan, jaltyraqtatu ädısterın meŋgergen, qolşatyrlar qoldanǧan. Basqalar ǧūndarǧa salyq tölep tūrǧan, būnyŋ bärı olardyŋ meleketınıŋ damyp, zor bedelge ie bolǧanynyŋ körınısı. Sondyqtan da örkenietı biık damyǧan el Attila syndy ūly tūlǧanyn tarihqa äkeldı. Qazaqtar ǧūn patşasy Attilany ärdaiym bılgen. Qazaq halqy ǧūndardy öz babalary dep tanyǧan. Ǧalym Şoqan Uälihan Attilaǧa ülken män berıp A.Terridıŋ 1856 jyly Parijde şyqqan «Attila tarihy» atty kıtabyn audarmaqşy bolǧan. Aqyn Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ 1911-1922 jyldary aralyǧynda jazǧan «Paiǧambar» atty öleŋınde: ...Erte künde otty Künnen Gun tuǧan, Otty Gunnen ot bop oinap men tuǧam, – degen joldar bar. Öleŋge ūly aqyn öz qolymen «Gun – türkınıŋ atasy» dep tüsındırme jazǧan. Sovet ökımetınıŋ saiasi şalǧysynyŋ aqynǧa qaharlana sıltenuınıŋ bır sebebı osynda jatqan bolar. İia... sodan berı qazaqtar Attila turaly tıs jarmai, ūzaq uaqyt ünsız qaldy. Köp jyldar ötken soŋ, jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda qazaq qoǧamyna Attilanyŋ esımın eske salǧan ädebietşı ǧalym Rahmanqūl Berdıbai boldy. Ol Mūhtar Äuezūly mūrajai-üiınıŋ janynan aşylǧan qoǧamdyq negızdegı «Halyq universitetınıŋ» bır sabaǧyn ǧūndardyŋ basşysy ūly Attilaǧa arnady. Onyŋ būl äreketı ol kezde erlıkke para-par bolatyn. Ärı ǧalym üşın de oŋaiǧa soqqan joq. Qazaq tılındegı Attila turaly alǧaşqy kıtap Qazaqstan egemendıgı jariialaǧannan keiın jaryq kördı. Sonymen, 1911 jyly Sankt-Peterburg qalasynda jaryq körgen «Voennaia ensiklopediia» (Äskeri ensiklopediia) kıtabynda «Oǧan Europa özınıŋ saqtalynyp qalǧanymen qaryzdar...» dep baǧa berılıp, älem moiyndaǧan Attila, kım edı? Vizantiia elşılıgınıŋ qūramynda bolyp Attilany közımen körgen Prisk Paniiskii, ol turaly bylai jazǧan: «….Romul aitqandai Skifter elınde, jäne basqa elderde de patşalyq qūrǧandardyŋ eşqaisysy da osyndai qysqa uaqyt aralyǧynda Attiladai ūly jetıstıkterge qol jetkıze alǧan joq. Onyŋ qaramaǧyndaǧy elder mūhittaǧy qanşama araldarǧa deiın kösılıp jatyr... jäne ol Rimdı özıne salyq töleuge mäjbür ettı. Bıraq būnymen qanaǧat etpei, ol öz memleketın būdan da ary keŋeitıp Parsy elıne joryq jasamaq...». İia, ǧūn örkenietınıŋ örleuınıŋ özındık joly boldy. Ǧūndar damyǧan memleket qūrdy. Olardyŋ elı şynynda da keŋ baitaq bolatyn. Būndai damu satysyna olar qalai jettı? Būl mäselede köp närse bırınşı basşyǧa, onyŋ jeke basynyŋ qabylettılıgıne bailanysty edı. Tarihta Attila turaly köbınese onyŋ qandai adam, qandai memleket qairatkerı ekenı emes, qandyqol jaulap aluşy, qatygez, jauyz ekenı köbırek aityldy. Ǧūn patşasy sondai boldy ma? Ol sondai bolsa qalaişa ülken ärı küştı memleket qūra bıldı? Attila maqtaǧan belgısız aqynnyŋ myndai öleŋı bügıngı künge jetıp otyr: «ATİLLA BASTAǦAN TAIPALAR ODAǦYNYŊ KÜŞTILIGI TURALY ESTELIK» Bauyrlarym, älemnıŋ üşınşı bölıgı Europa dep atalady. Onda Tūrmysy men senımımen, esımımen, tılımen jäne ädet-ǧūrpymen Ärqaisysy erekşelenetın, türlı halyqtar mekendeidı: Olardyŋ ışındegı Pannoniiany mekendegen bır halyq öte özgeşe, Ǧūndar dep olardy, bız jiı atap ädettengenbız. Būl halyq öte küştı ärı erlıgımen daŋqy şyqqan edı. Körşı elderdı ǧana baǧyndyryp qoimai Ol Mūhitqa deiın jettı. Bas iıp beibıtşılık sūraǧandarǧa Odaq silap, baǧynbaǧandardy külge orady. Köp ǧasyrlar boiy, ol myqty ärı küştı bilık ornatty. Al bügınderı ǧūndardyŋ täjın kigen Attila, damyl tappai Tynyştyqty tärk etıp, özıne jaŋa jeŋısterdı ızdeude. (Audarǧan – B.Ospan.) Osy öleŋdı oqyǧan kımde bolsa europalyq aqynnyŋ Attila men onyŋ elı turaly jaqsy pıkırde bolǧanyn tüsınerı sözsız. Aty beimälım aqyn ǧasyrlar ötkennen soŋ özınıŋ būl oiymnen HH ǧasyrdyŋ ǧalymynyŋ ǧūndar turaly mynadai pıkırı ündes bolatynyn bılgen joq: «Dalanyŋ jaulap alu aǧysy özımen bırge tuǧan jerınıŋ keŋ alqaptarynda paida bolyp güldegen mädenietınıŋ demın ainalasyn toltyra salqyn samal jeldıŋ jaŋa lebımen bırge alyp keldı». İia, būl ras edı. Sebebı jaŋa jerlerdı tek qarumen jäne qara küştıŋ kömegımen basyp alu mümkın bolǧanmen ūzaq ūstap tūru mümkın emes. Al jolyndaǧynyŋ bärın joiyp jıberu özderıne tiımsız ekenın ǧūndar jaqsy tüsıngen. Ärine Attila men onyŋ üzeŋgılesterın jabaiy etıp körsetuge tyrysqandar da boldy, bıraq būl şyndyqqa janaspaityn edı. Ǧalym V.Savukova Grigorii Turskiidıŋ «İstoriia Frakii» (Frakiia tarihy) atty kıtabyna Attilanyŋ qarsylastary turaly tüsınıktemesınde bylai dep jazady: «Aesii Batys Rim imperiiasynyŋ soltüstık aimaqtaryn saqtap qalu üşın, vestgottar, frankter jäne burgundtardyŋ jabaiy taipalaryn bılgırlıkpen paidalana bıldı. 401 jyly Attila basqarǧan ǧūn qolyna qarsy rimdıkterdıŋ äskerın jäne olardyŋ jabaiy odaqtastaryn Katalun dalasynda bolǧan atyşuly şaiqasta basqardy». Ǧalym Attilanyŋ jabaiylarǧa qarsy soǧysqany turaly anyq jazǧan. Demek jabaiylarǧa qarsy soǧysqan Attilany jabaiy deuge negız joq. Al Attilanyŋ qarsylasy Aesii öte zymiian ärı qu bolatyn. Katalun şaiqasynan keiın ol Torismodany bauyryŋ taqqa otyryp qoiuy mümkın degen özınıŋ oiyna sendırıp elıne qaitaryp jıberedı. Aesiidıŋ būl qylyǧyn Grigorii Turskii qulyq dep aşyq jazǧan: «Osyndai qulyqpen Aesii frankterdıŋ korolın de ketırdı. Olar ketken soŋ, şaiqastan keiıngı oljanyŋ bärın jinap jeŋımpaz retınde oraldy». İia, tarihşynyŋ bergen baǧasy osy, Aesii jeŋımpaz bolyp emes, «jeŋımpaz retınde» oraldy. Demek ol Katalun şaiqasynda jeŋıske jete alǧan joq. Osy jerde aita ketetın taǧy bır närse, G.Turskii öz jazbalarynda tarihşy Renat Frigeridtıŋ Aesiidıŋ ömır joly qalai aiaqtalǧanyn da keltırgen: «İmperator Valentian ertjetken soŋ, özın Aesii bilık üşın öltıruı mümkın ekenın boljamdap, Aesiidı öltırdı». Al ne ıstese de aldyn ala jaqsylap jospar tüzetın ūly qolbasşy Attila üşın Katalun dalasyndaǧy şaiqas tek köp şaiqastardyŋ bırı ǧana edı. Sondyqtan ol şaiqastyŋ barysyna qarai otyryp ony ary qarai jalǧastyrudy dūrys dep sanamaǧan edı. «Attila būl şaiqastan özınıŋ az qalǧan jauyngerlerımen qalady» dep pıkır bıldırgen G.Turskii ary qarai özıne-özı qarasy oi bıldıredı: «Osydan az uaqyttan soŋ ǧūndar Akvileiany basyp alyp, örtep qiratty. Sodan soŋ olar şaiqastaryn jalǧastyra otyryp bükıl İtaliianyŋ basyp ötıp eldı äbden jūtatty». Jüielı türde oilaityn kım bolsa da būl sözderdı oqyǧan soŋ: Sonda «az jauyngerımen qalǧan Attila» qalaişa Akvileiany basyp alǧanymen qoimai bükıl İtaliiada şaiqastar jürgızuge qandai mümkındıgı bar edı, dep sūraq qoiuy sözsız ǧoi?! Attila turaly būrynǧy kezderı terıs pıkırlerdıŋ qalyptasuy nelıkten? Sebebı Attila asqan daryndy tūlǧa edı. Jaulary bolsa onyŋ osy basymdylyǧyn moiyndap talap etken mölşerde salyq töleuge mäjbür boldy. Sondyqtan rimdıkterdıŋ ony jaqtyrmai Attilanyŋ aty jürgen jerde şöp öspeidı, degenı tüsınıktı de. Olardyŋ būl sözıne Attila: «Rimdıkter maǧan ne tılese özderınıŋ basyna sol kelsın» dep naqty da laiyqty jauap qatqan. Sonymen Attila men ol basqarǧan ǧūndar qandai bolǧan? Babalar saltyn būljytpai ūstanǧan Attila basqalaran da sony talap etken. Onyŋ elşılerı ǧūndardyŋ ädet-ǧūrpy boiynşa at üstınde otyryp kelıssöz jürgızgen. Sondyqtan basqa memlekettıŋ elşılerı de būǧan moiynsūnuǧa mäjbür bolǧan. Prisk Paniiskiidıŋ kuälıgı: «Olar jiynyn qala syrtynda at üstınde otyryp jasady, sebebı... jaiau jürıp kelıssöz jürgızu olardyŋ saltyna jat bolatyn; sondyqtan rim elşılerı de skifterge barǧanda osy saltty ūstandy». Atilla kelıssözderdı özı jürgızgen. Onyŋ qaramaǧynda hatşylary men tılmaştary boldy. Kerek jaǧdaida ol elşılerdı basqa elderge jūmsaityn. Prisk rimdıkterdıŋ ǧūndarǧa salyqty qandai mölşerde tölegenın, jäne salyqtyŋ mölşerınıŋ ärdaiym ūlǧaiyp otyrǧanyn jazǧan: «Kelısım şarttary mültıksız oryndaluy jäne rimdıkter jaǧy jyl saiyn jetı jüz litr mölşerde altyn salyqtyŋ patşalyq skifterge tölenuı küşınde qaluy tiıs bolatyn (būrynǧy salyq somasy üş jüz elu litr edı)». Attila sözge keremet şeşen boldy: «Qaraŋdar! Jaular senderdıŋ tegeurınderıŋnen esı şyqty: olar opyq jeuge keş qalyp, bas sauǧalau üşın biıgırek töbeler ızdep, qorǧandarǧa tyǧylyp aman qalu üşın jalbarynuda. Rimdıkterdıŋ qaruy qanşalyqty jeŋıl ekenı: olar üşın qalqandaryn tasbaqaşa tüzep saptaryn qabystyrǧanda alǧaşqy jaraqat tügılı, kädımgı şaŋnyŋ auyr körınerı özderıŋe belgılı. Kım jaraqattansa da jauyn jer jastandyruǧa tyrmysuy şart, egerde sau bolsa jauynyŋ qanyn şölı qanǧanşa ışsın. Jeŋıske jetemın degenderge jebe darymaidy... Men bırınşı bolyp oǧymdy jauǧa jūsaimyn. Eger Attila şaiqasqanda kımde-kım äreketsız qalsa, ony öldıge esepteŋder». Attila ūly qolbasşy ǧana emes, ol bılıktı ūiymdastyruşy da boldy. Onyŋ äskerı ärdaiym qaru-jaraqtyŋ jaŋa jetıstıkterın der kezınde paidalanyp otyrdy. Qarudyŋ nebır türlerı men sauyttardyŋ jasaluy bır ızge qoiyldy. Onyŋ qol astynda jauyngerlermen qatar soǧys barysynda qoldanatyn tas atatyn qūrylǧylar men maşinalardy jasaityn şeberler de boldy. Tarihşy Naiss qalasyna jasalǧan şabuyldy bylaişa suretteidı: «...öz jasaqtaryna qalanyŋ oŋ jaǧyn ainalyp aǧatyn özennen ötudı jeŋıldetu üşın köpır saldy, jäne doŋǧalaqtardyŋ üstıne ornatylǧan börenelerden jasalǧan yŋǧaily maşinalardy jetkızdı; olardyŋ üstınde tūrǧandar qalanyŋ dualynyŋ üstınde tūrǧan qalany qorǧauşylardy atqylady...». Ǧūndardyŋ būndai maşinalary köp boldy. Attilanyŋ bilıgı tūsynda säulet önerı jaqsy damydy: «Özennen ötken soŋ bız ülken eldı mekenge jettık. Jūrttyŋ aituynşa jaqsylap sürgılengen aǧaş börenelerden tūrǧyzylǧan Attilanyŋ būl jerdegı sarailarynyŋ körkemdıgı basqa jerdegılerden älde qaida artyǧyraq, jäne ainala tūrǧyzylǧan aǧaş dualdar qorǧanys üşın emes, ädemılık üşın jasalynǧan edı»; «...men Attilanyŋ saraiyna onyŋ jūbaiy üşın äkelgen syilarymdy ala keldım... dualdyŋ ışınde bır-bırıne ädemı qiiulastyrylyp oiu oiylǧan aǧaştardan tūrǧyzylǧan ǧimarattar, jäne keremet sürgılenıp tūrǧyzylǧan böreneler döŋgelene biıkke köterılıp tūrdy... edenge jüruge arnalǧan kiızden jasalynǧan tösenış kılemder jaiylǧan». Attilanyŋ özı ömırge sanaly közqarasta boldy. Ol üşın bailyq eşqaşan basty qūndylyq bolǧan joq. Sebebı ol qalasa jan-jaǧynyŋ bärın altynǧa toltyruǧa mümkındıgı mol edı: «Attila bızdı Skotta arqyly şaqyrdy, mıne bız onyŋ şatyry astyna jaqyndadyq... Kıruge rūqsat alǧan soŋ, bız aǧaştan jasalǧan taqtyŋ üstınde otyrǧan Attilany kördık». «Atillaǧa aǧaş tabaqqa salynǧan etten basqa taǧam äkelıngen joq. Jäne barlyq jaǧdaida da ol qanaǧatşylyq tanytyp otyrdy: mysaly, qonaqtarǧa altyn-kümısten jasalynǧan tabaqtar tartylyp atty, al onyŋ ydysy aǧaştan jasalynǧan edı. Kiımı de basqalardykınen artyq emes, közge ūryp tūrǧan eşteŋesı joq; belıne asynǧan qylyşy da, aiaq kiımı de, atynyŋ jügenı de basqa skifterdıkındei altyn jäne baǧaly tastarmen ädıptelmegen edı». Ol patşa bolsa da, onyŋ qasyna baryp söilesuge bolatyn: «...men kele jatqan köpşılıktı kördım, jäne osy jerde Attilanyŋ jūrt aldyna şyǧatyny turaly aitylyp jatty; ol saraiynan saliqaly keiıppen şyqty... köpşılık onyŋ qasyna jaqyndai bastady, aryzdary barlar odan ädıldık sūrap degenderıne jetıp jatty. Sodan soŋ ol saraiyna qaityp kelgen elşılerdı qabylauǧa kırıstı». Attila özınıŋ qai kezde ǧūmyr keşıp jatqanyn, özınıŋ kımdermen elşılık qarym-qatynas jasap, hat jazysyp jürgenın, jaularynyŋ qandai ekenın jaqsy bıletın: «Rimdıkter osy kelısım-şart jasaǧan bolyp ötırık müläiımsidı»; «olar özderıne öte auyr tietın salyq töleudıŋ şarttarymen kelısu sebebı, olardyŋ tabystary men patşalyq qazynasy qajettı ıster üşın emes eş maqsatsyz köŋıldı körsetılımderge, aqylǧa simaityn saltanatqa jäne basqa jaǧdaida eşqandai esı dūrys adam şydai almaityn soraqylyqtarǧa jūmsaldy». Attila beibıt ömır sürgısı keldı. Bıraq ol kezde olai boluy mümkın emes edı. Köpşılık ǧūndar tek soǧysty käsıp ettı dep oilaidy. Al şynynda olar bebıt ömırdı basqalardan köbırekaŋsady. Attila ǧūn halqynyŋ tynyş ömır süruı men ūrpaǧyn ösırıp, üiler tūrǧyzu mümkındıgıne ie boluy üşın bar küş-jıgerın jūmsady. Attila basqarǧan kezde ǧūndar özderınıŋ qandai şeber ärı eŋbekqor ekenın körsete bıldı: «Attilanyŋ būl jerdegı sarailarynyŋ körkemdıgı basqa jerdegılerden älde qaida artyǧyraq, jäne ainala tūrǧyzylǧan aǧaş dualdar qorǧanys üşın emes, ädemılık üşın jasalynǧan edı»; «İstr özenı arqyly jüzıp ötkızuşıler bızderdı öz qoldarymen aǧaştan oiyp jasaǧan qaiyqtaryna otyrǧyzyp alyp jürdı». Ǧūndar bılımge jäne köp tıl bıluge jaqyn boldy: «öz tılımen qatar, olar got jäne avson tılderın tez üirenedı». Ǧūndar tazalyqty qūrmet tūtatyn, olardyŋ monşalary da boldy: «...dualdan alys emes jerde Attiladan keiıngı bedeldı adam Onegesii tūrǧyzǧan monşany kördık. Monşaǧa kerek tastardy ol peondardyŋ jerınen jetkızıptı». Ǧūndar basqa käsıppen qatar balyq aulaumen de şūǧyldanǧan: «bır adamdar Atilla berıp jıbergen balyqtardy äkelıp berdı». Attila özınıŋ basqa adamdardan artyq emes ekenın tüsıne bıldı. Sonymen qatar ol öz moinyna qandai jauapkerşılıktıŋ auyrtpalyǧy tüskenın jaqsy sezındı. Ol öz qaramaǧyndaǧylarǧa jaqyn bolǧysy keldı: «Ūzyn da jūqa appaq mata jamylǧylardy ūstaǧan qyzdar qatary; är jamylǧynyŋ ekı jaǧynan qatar kele jatqan sany jetı nemese odan da artatyn qyz-kelınşekter skif änderın şyrqauda; būndai matalardy ūstaǧan qyzdardyŋ qatary köp edı. Attila Onegesidıŋ üiıne jaqyndaǧanda onyŋ aldynan türlı tamaq, endı bıreulerı şarap (būl skifterdıŋ saltynda ülken qūrmet sanalady) ūsynǧan adamdar ony qūrmetpen qarsy alyp däm tatuyn ötındı. Özınıŋ syily adamynyŋ köŋılın jyqqysy kelmegen Attila at üstınde otyryp taǧamnan däm tatty... Ūsynylǧan tabaqqa ernın tigızıp ol saraiyna attandy...». Europada ǧūn memleketınıŋ patşasy Atilla turaly «Qūdaidyŋ qamşysy» degen pıkır bar. Demek, Europa halyqtary Atillany tek jaulap aluşy retınde ǧana emes jaratuşynyŋ qalauyn, ädılettılıktı ornatuşy retınde de bılgen. VI ǧasyrdyŋ 594 jylyna deiın ǧūmyr keşken öz zamanynyŋ bılımdı adamy, episkop Grigorii Turskii «Frankter tarihy» atty eŋbegınde Fransiianyŋ soltüstık-şyǧysynda ornalasqan Mes qalasy jaiynda qyzyq oqiǧany baiandaǧan: «Sonymen, keibıreulerdıŋ aituynşa ǧūndar Pannoniiadan şyǧyp, ...pasha meiramynyŋ qarsaŋynda Mes qalasyna keldı. Olar qalany örtke orady, halyqty qylyştarynyŋ ūşymen qyrdy. Al dındarlardy şırkeu törınde öltırdı. Bükıl qalada äulie Stefannyŋ şırkeuınen basqa sau jer qalmady. Jūrttyŋ aituynşa ǧūndar qalaǧa kırmei tūrǧan kezde, bır dındarǧa mynadai aian berılgen eken. Äulie Stefan apostoldar Petr jäne Pavlmen söilesıptı. Äulie Stefan: «senderden tıleitınım bır ǧana närse, Mes qalasyn jaulardyŋ örtınen saqtai körıŋder, sebebı būl qalada mendei künäHardyŋ denesı jatyr. Halyq menıŋ Qūdaidyŋ aldynda säl de bolsa baǧam bar ekenın bılsın. Al, eger halyqtyŋ künäsı köp bolyp qalany otqa orandyrmauǧa bolmaityndai jaǧdai tusa, onda menıŋ denem jatqan şırkeu aman qalsynşy», dep ötınıptı. Apostoldar oǧan bylai dep jauap beredı: «Bara ber, ört senıŋ künälı deneŋ jatqan jerıŋe jetpeidı. Al, qala halqyna keler bolsaq, onyŋ künäsınıŋ moldyǧy men jasaǧan jauyzdyqtary Qūdaidyŋ qūlaǧyna jetıp, ol öz şeşımın qabyldap qoidy. Sondyqtan, qala qalaida örtke oranady. Būǧan bız eşteŋe ıstei almaimyz». G.Turskiidıŋ jazuy boiynşa Mes qalasy tügeldei örtelıp, tek apostoldardyŋ ara tüsuıne bailanysty, äulie Stefannyŋ denesı jatqan şırkeu ǧana aman qalǧan. Grigorii Turskiidıŋ äŋgımesınen Qūdai Mes qalasynyŋ tūrǧyndaryn Atillanyŋ qolymen jazalaǧany belgılı bolyp otyr. Jäne būndai oqiǧalar az bolmaǧan boluy kerek. Demek, onyŋ «Qūdaidyŋ qamşysy» degen atqa ie boluy tegın emes. Attila eŋ aldymen qarapaiym adam, sodan soŋ ǧana patşa, memleket qairatker edı. Ol ärqaşan bolaşaqty oilady. Prisktıŋ aituy boiynşa balgerler ǧūn patşasyna onyŋ elın özınen keiın kenje ūly biıkke köteretının aitqan eken. Ǧūndaryŋ ūly patşasy jūmbaq jaǧdaida İldiko sūluǧa üilengen toiynan soŋ köz jūmdy. ATTİLANYŊ ÖMIRDEN OZUY Attila köz jūmǧan tünı onyŋ jauy imperator Markian tüsınde Attilanyŋ synǧan sadaǧyn köredı köredı. Sebebı Attilanyŋ jauyngerlerı osy qarudy köp qoldanatyn. Attila öte sūlu İldikoǧa üilenedı. Toi ötken künnıŋ erteŋıne bıraz uaqyty ötken soŋ sarai qyzmetşılerı sezıktenıp, qatty dauystap esıktı qaǧady da jauap bolmaǧan soŋ esıktı būzyp kıredı. Olar tösekte jatqan Attilany köredı. Ol denesınen qan ketıp köz jūmypty. Qasynda közın tömen tüsırıp jylap otyrǧan qalyŋdyqty köredı. Patşanyŋ baqilyq bolǧanyn bılgen ǧūndar ata salty boiynşa şaştaryn qyrqyp betterıne tereŋ jara salyp qaiǧyrady. Osylaişa Attiladai äigılı äskerbasy äielderdıŋ dauystap jylauymen emes naǧyz erlerdıŋ qanymen joqtalady. Tarihşy İordan bylai dep jazady: «Patşanyŋ denesı jıbek şatyrdyŋ ışıne qoiylady. Sodan soŋ körgenderdı taŋ qaldyrarlyq saltanatpen qoştasu räsımı bastalady. Irıktelgen attyly jıgıtter ülken şeŋber qūryp patşa denesı jatqan şatyrdy ainalyp jüre bastaidy. Şatyrdy ainalyp jürıp olar joqtau jyryn jyrlaidy: «Ǧūndardyŋ ūly patşasy, küştı taipalardyŋ basşysy Attila Mūŋzūkūly! Sen Rim älemınıŋ ekı imperiiasyn qorqynyşqa bölep, olardyŋ basşylarynyŋ jyl saiyn salyq tölep tūraiyq degen ötınışterın qabyl alyp elderın talanudan qorǧap qaldyŋ. Osyndai ıstı oŋ nätijege jetkıze bılıp, halqyŋ dın-aman tūrǧan kezde, sen jaulardyŋ salǧan jarasynan emes, köŋıl quanyştan köterılgende, eşqandai jan auyrtpalyǧyn sezınbei dünieden ozdyŋ. Kek aluǧa eşqandai sebep joq bolǧandyqtan senı öldı degenge kım sene qoiar eken?!» Osylaişa joqtau aitqan salt attylar patşasynyŋ denesı jatqan şatyrdy ūzaq uaqyt ainalyp jürdı. Joqtau aitylyp bolǧan soŋ ǧūndar biık töbenıŋ basyna şyǧyp orny tolmas ölım üşın qaiǧyru men patşanyŋ qinalmai jan tapsyrǧanyna quanu siiaqty qarama-qaişy sezımder aralasqan keŋ dastarhan basynda patşamen qoştasu räsımın ötkızdı. Tün öz ielıgın jürgızıp äbden qaraŋǧy bolǧan kezde üş tabytqa salynǧan patşa denesı jer qoinyna berıldı. Tabyttyŋ alǧaşqysy altynnan, ekınşısı kümısten jasalynǧan bolatyn. Üşınşısı öte qatty temırden qūiylǧan edı. Ǧūndardyŋ tüsındıruı boiynşa ekı tabyttyŋ altyn men kümısten jasalynuy ekı eldı baǧyndyrǧany, al temır tabyt köptegen taipalardy bırıktırgenın bıldıredı. Tabyttyŋ qasyna jaularmen bolǧan şaiqasta qolǧa tüsken köptegen qaru-jaraq pen bırge jalt-jūlt etıp säulesın şaşqan baǧaly tastarmen äşekeilengen äskeri zattar, patşa saraiyndaǧy baǧa jetpes bailyqtar qoiyldy. Ūly ǧūn halqynyŋ ūly ökılınıŋ qysqaşa ömır tarihy osyndai. Būl är azamaty özın tektı ūlttyŋ ökılı ekenın sanaly türde sezınetın ülken de ärı küştı el qūrǧysy kelgen armanşyl jannyŋ tarihy. Attila Rimdı basyp alǧanda Teodoz degen rimdık aqsüiek ǧūn patşasyna: - Sız qandai tektı äulettıŋ ūlysyz? – degen sūraq qoiypty. Sonda Attila baiyppen: - Men tektı ūlttyŋ ūlymyn! – dep jauap berıptı. Ūly ǧūn halqynyŋ ūly perzentı Attila Mūŋzūqūlynyŋ ömır ūstanymy osyndai bolǧan.Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
