Qazaq halqy ruhani qūndylyqtarǧa öte bai halyq. Ädet-ǧūryptar qazaq halqynyŋ ruhani bailyǧynyŋ aiqyn körınısı. Būlai boluynyŋ özınıŋ sebepterı de barşylyq. Qazaqtardyŋ baiyrǧy ömırı jiı köşıp-qonudy talap etetın mal şaruaşylyǧymen bailanysty. Sondyqtan ömırdıŋ, tūrmys-salttyŋ yŋǧaiymen ömır sürgen. Būl jaǧdai köptegen ädet-ǧūryptardyŋ erkın qalyptasuynyŋ paida boluyna jaǧdai tudyrdy.
Osyndai ädet-ǧūryptardyŋ eŋ bastysy amandasu. «Amandasu» degen sözdıŋ özı aityp tūrǧandai adamnyŋ aman-esendıgın, denınıŋ saulyǧyn bılu ärı tıleu.
Qazaqtyŋ ǧasyrlar boiy saiyn dalada erkın ömır süruı amandasuǧa da äserın tigızbei qoiǧan joq. Baiyrǧy zamannan berı özgerıske ūşyramai kele jatqan amandasu köbınese sūraq-jauap, jäne tılek türınde körınıs tabady.
Amandasudaǧy köŋıl audaratyn maŋyzdy mäsele adamnyŋ jasyna bailanysty. Adamnyŋ jasy ülken aqsaqaldarmen, äjelermen, analarmen, qūrdastarymen, özınen jasy kışılermen amandasudyŋ özındık naqyştary men boiaulary bolady. Mysaly: «Amansyz ba? Amansyŋ ba? Aman ba? Aman-esensız be? Esensız be? Esensıŋ be? Aman-esensız be? Aman-esensıŋ be?» syndy amandasuǧa: «Amanbyz, özderıŋız aman-saumysyz?» dep jauappen amandasyp jatady.
«Qaiyrly taŋ! Qaiyrly kün! Qaiyrly keş!» dep amandasularǧa sol küiınde jauap berıp amandasady. Al «Keş jaryq!» dep amandasuǧa «Eşkıŋ aryq!» dep sūraq türındegı amandasuǧa ūiqastyra jauap berılgen. Būl auyl arasyndaǧy bır üiden bır basqa otauǧa barǧandaǧy, nemese alys joldan kele jatyp qonuǧa kelgen jolauşynyŋ, qazaq tüsınıgınde qūdaiy qonaqpen amandasudyŋ türı. Būndaǧy «Eşkıŋ aryq» degen ūiqas jauap, üige kelgen qonaqtyŋ da jaǧdaiyn bılu üşın aitylatyn jauap. Būl amandasudan qazaq dalasynda mal şaruaşylyǧy basty käsıp ekenı baiqalady.
Jasy ülken er adamdar özderımen qatarlas äiel adamdarǧa: «Qalaisyz, bäibışe, otaǧasy, bala-şaǧa aman-esen be?», boijetken qyzdarǧa: «Ainalaiyn, amansyŋ ba?», sälem salyp amandasqan kelınşekterge, «Jaqsymysyŋ kelın bala, baqytty bol, ūl tap» dep jyly tılek tılei otyryp amandasqan.
Lauazymy biık qoǧam müşelerımen aman-saulyq sūrasu bır bölek bolǧany belgılı. Qarapaiym qazaqtar han, töre-sūltandarmen amandasqanda olardy «Aldiiar» dep atap, ekı qolyn keudesıne, nemese tızerlep tūrǧanda oq qolyn oŋ tızesıne qoiuy şart bolǧan. Töremen jol üstınde kezdesıp qalǧan jaǧdaida qarapaiym qazaq atynan tüsıp bır tızesın bügıp amandasuy kerek bolǧan. Al töre oŋ qolyn onyŋ iyǧyna qoiyp: «Aman ba?» dep jauap beretın.
Handar elşılerdıŋ iyǧyna da qolyn qoiǧan. 1756 jyly Kışı jüzdıŋ hany Äbılhaiyrdyŋ ordasynda bolǧan elşı Djon Kestl bylai dep estelık qaldyrǧan: «Üş saǧattai uaqyt alǧan qabyldau barysynda han menıŋ iyǧyma qolyn qoidy. Keiın bıluımşe būl adamdy silaudyŋ eŋ ülken körınısı eken».
Jalpy qazaqta amandasudyŋ taǧy bır türı aqyndardyŋ amandasuy. Jyr süleilerı köpşılıktıŋ aldyna şyqqanda oŋ qolyn keudesıne qoiyp basyn ietın bolǧan. Būndai amandasuǧa halyq köbınese: «Bar bol!, Örkenıŋ össın!» dep jauap qaitarǧan. Sebebı qai aqynǧa bolsa da halyqtyŋ qoldauy kerek-aq. Äsırese jas aqyndarǧa halyqpen osylai amandasu ülken ruhani quat beretını sözsız. Ataqty aqyn Kenen Äzırbaiūly düiım jūrttyŋ aldyna alǧaş şyqqany turaly özınıŋ aituynan belgılı.
Bolys Erkebai Būǧybazarūly jas änşı Kenendı ertıp körşı qyrǧyz elındegı Şabdan Janbaiūlynyŋ asyna barady. Kezegı kelgende jinalǧan halyqqa amandasyp bolǧan soŋ aruaq şaqyra aiqailap alyp endı öleŋ aitaiyn degende Kenennıŋ auzyna söz tüspei qalady. Ekınşı retınde de däl solai bolady. Sonda köptı körgen bır aqsaqal jas aqynǧa dem bere söilep: – Er kezegı üşke deiın degen, şyraǧym, qaita ait, – deidı. Sonda Kenennıŋ auzyna myna sözder tüsedı:
Men özım Dulat degen elden keldım,
Köl Qopa, Qordai degen jerden keldım.
Jas bala jaŋa talap men bır qoişy,
Tuǧaly mūndai jiyn körmep edım.
Osylaişa bastaǧan Kenen qyzynǧany sonşa toqtamai ūzaq öleŋ aitady. Jinalǧan köpşılık dän riza bolyp, aqyndarǧa syilyq ülestırgende Kenenge kemer beldık tiedı. Sondaǧy beldık aqynnyŋ qazırgı mūrajai-üiınde saqtauly tūr. Osydan keiın Kenennıŋ aty keŋ jaiylady.
Bügıngı küngı bılımdı jastar halqymyzdyŋ osy eŋ basty ädet-ǧūrpy jönınde «Assalaumaǧaleiküm! – dep amandasu arab halqynyŋ dästürı, al qazaqtar islamǧa deiın qalai amandasqan, dep jiı sūraq qoiady.
Ärine, tarihy sonau bızdıŋ däuırımızge deiıngı saqtar kezınen alatyn qazaq ūltynda özındık amandasu ädet-ǧūrpy bolǧan. Qazaq ūltynyŋ özındık töl amandasu ädet-ǧūrpynda ülken kısımen «Armysyz», jasy kışımen «Armysyŋ» dep amandasuy tiıs. «Armysyz» dep amandasqan adamǧa «Barmysyz», «Barmysyŋ» dep jauap qaitarylady.
Būlai amandasudyŋ tüp-törkını on bırınşı ǧasyrda ömır sürgen ǧalym Mahmūt Qaşqaridyŋ «Türkı sözdıgınde» jazylǧan. Qazaq tüsınıgınde «AR» ūǧymynyŋ «Adam» jäne «Ar, ūiat» degen maǧynalary bar. Sondyqtan da baiyrǧy zamannan berı «Armysyz», «Armysyŋ» dep amandasudyŋ arǧy jaǧynda «Aryŋ taza ma ma, eşkımnıŋ ala jıbın attaǧan joqsyŋ ba» degen sūraq tūr. Oǧan «Barmysyz», «Barmysyŋ» dep, «Özıŋnıŋ de aryŋ taza ma, eşkımnıŋ ala jıbın attaǧan joqsyŋ ba» dep sūraqpen jauap qaitarylyp otyrǧan.
Osylaişa bızdıŋ dana babalarymyz osylai amandasu arqyly är qoǧam müşesıne özın dūrys ūstauǧa mındettep, ary taza adamdar ǧana damyǧan örkeniettıŋ biıgıne jete alady» degen tüsınıktı ösiet retınde ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızıp otyrǧan. «Armysyz», «Armysyŋ» dep amandasu joǧaryda keltırılgen amandasu ülgılerınıŋ eŋ bastysy.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
