Türık klassik jazuşysy Refik Halit Karai 1888 jyly Ystambūlda tuǧan. Äkesı Mehmet Halit Bei qalanyŋ ataqty bas salyqşysy boldy. Bala Refik Galatasarai Sūltanisı men Qūqyq mektebınde bılım aldy. Salyq departamentınde qyzmetker bolyp jūmys ıstedı. II-şı Meşrutiiat kezeŋı bastalǧannan keiın jurnalistikaǧa bet būryp, “Tärjümany Hakikat” gazetınde audarmaşy ärı şoluşy bolyp qyzmet atqardy. Jazǧan dünielerın bilık ūnatpai, äuelı Sinopqa sodan soŋ Chorum, Ankara jäne Bilejik qalalaryna jer audartty. Ystambūlǧa qaita oralǧan kezde türık tılı mūǧalımı bolyp mektepte sabaq berdı. Ūstazdyq qyzmetın üzdık jürgızgen Refik Karai Poşta jäne telegramma departamentınıŋ äkımşılık jūmystaryna aralasa bastady. Sol kezdegı jan-jaqta bolyp jatqan soǧystarǧa qarsy maqalalar jariialap, “otanǧa jasaǧan qiianaty” üşın Beirut pen Halepke jer audarady. Atatürıktıŋ bilıkke kelgen tūsynda jazǧan öleŋder men maqalalarynyŋ arqasynda otanyna qaita oralady. Būryn şyǧaryp jürgen “Aidede” dep atalatyn jurnaldy qaitadan şyǧara bastaidy. Anadolu ömırınen şynaiy tuyndylardy jazyp şyǧarǧan Refik Karai türık ädebietınde özınıŋ qoltaŋbasymen erekşelenedı. Jazuşy Refik Karai jiyrmaǧa juyq romandar men onǧa juyq povestterdıŋ avtory.
Feridun bazardaǧy zergerlık dükenderdıŋ aldynda ekı saǧat boiy kıre almai, sandalyp jürdı. Būl joly zergerlerge ötkızetın zaty bolmady. Tek qaltadaǧy qylşaqtyŋ (şetka) qūnyŋ ǧana sūrap bılgısı keldı. Kım bıledı, däl osy qyrynu qūralynyŋ bederlı saby pıldıŋ süiegınen jasalǧan boluy kerek. Onda baǧasy neşe bolady eken? Sony sūrai almai ūialyp jürgen türı ǧoi… Ūialǧany bylai tūrsyn, bır jaǧynan qoryqty da. Qūny joq zat ekenın özı de sezdı. Bıraq amal neşık. Kezınde osy zatty syilap bergen bır evrei şal: «Būl asa qymbat būiym, joǧaltyp alma! Bır künı ısıŋe jarap qalar», – degende, būl baiǧūs balaşa quanyp edı. Al endı evrei şaldyŋ sözıne senıp, qalai sūraryn bılmei qinalyp jür.
Bır kezde jan düniesın mūŋ torlap, myna jürısınen küder üze bastady. Sol-aq eken, otyra qalyp jylaǧysy keldı… Onsyz da soŋǧy kezderı jany jaralanyp, şarasyzdyqtan ne ısterın bılmei, talyp qalatyn ädet şyǧarǧan. Sezım atty ūly qasiettı joǧaltqandai boldy. Jürek auruy osy şyǧar dep oilaityn. Ölgenım artyq dep sol bır soŋǧy sätın kütıp jürgendei…
Qaltasynan qylşaǧyn şyǧaryp, mūqiiat qarady: Şyntuaityna kelgende, būl zattyŋ qūny bes-on lira ǧana tūrady. Būny artyq baǧalau üşın ne esı auysqan tentek bolu kerek, ne bolmasa, özı sekıldı aş-jalaŋaş, qiialşyl bolyp jüru kerek…
Äuelı zergerler bazarynan ketuge bekınıp edı, sodan soŋ bas tartty. Ülken dükenge kıre almaityndyǧyn bılıp, aldyna onşaqty kümıs alqa, giasint asyl tastarǧa tolǧan bırneşe kesesın jaiyp salǧan kışı dükennıŋ esıgın aşty. Esıktı aşa bergende, töbesınen syŋǧyrlaǧan qoŋyraudyŋ dausy estıldı. Işte şamyn tazalap otyrǧan kısı otyr. Kısı bolǧanda, kökırekşen kigen qariia. Älgı syŋǧyrlaǧan dauysqa selt etken qariia basyn köterıp, mūnyŋ kelgenın körıp, mensınbei qarap: «Ne şarua?!» – dep sūrady. Feridun qylşaǧyn körsetıp: «Kezınde bıreu syilap berıp edı», – dedı qaltyraǧan dauysymen. «Asa qūndy zat dep edı, şynymen qūndy ma eken? Qarap beresız be?»
Qariia qylşaqty alyp, şūqşiia qarady. Sabyn būrap-būrap, sılkıp-sılkıp, tyrnalap körıp, özıne qaitaryp berdı:
«Bes tiyn qūny joq zat eken, eşkım kerek qylmaidy!» – dedı.
Feridun kekeştenıp, keşırım sūrap, şyǧyp kettı. Özıne-özı: «Evrei dese evrei ekensıŋ», – dep aşuǧa basty. «Menı aldaǧan ekensıŋ ǧoi, al men bolsa, aqymaq basymen sol üşın öle jazdappyn-au…»
Ökınışı beker de emes şyǧar… Sonau on jyl būryn Feridun Mysyrdan Salonikige qaityp bara jatqanda, teŋızdıŋ jaǧasynda jaŋadan port salynyp jatqan. Jüzdegen jolauşy däu-däu temırlerdı attap basyp, qūrylys jürıp jatqan jerden ötuge mäjbür bolǧan. Sol kezde zatyn tügendep, jinap jürgen bır evrei şal arqanǧa tartylǧan temırdıŋ astynan ötıp bara jatqanda, älgı arqan üzıledı. Feridun iterıp jıberıp, evrei
şaldyŋ janyn saqtap qalady. Jerge qūlaǧan temır Feridunnyŋ äskeri jolqapşyǧyn iyǧynan üzıp jıberedı. Sodan būl qapşyǧyn ala almai älek bolady. Sonda älgı evreidıŋ şaly būǧan riza bolyp, sömkesınen qyrynatyn zattaryn şyǧaryp, qylşaǧyn syilaidy. «Būl asa qūndy zat, saqtap jür balam! Bır künı kerek bolyp qalady», – dep qolyna ūstatady.
E, maida-şüide zat satyp jürgen beişara şal ne beredı deisıŋ? Bıraq aqsaqal basymen nege öitıp aitty eken? Meilı, ol kezde Feridun şaldyŋ sözıne män bermegen bolar. Obaly ne, qylşaǧyn qapşyǧyna salyp, sonau qolyna qaru ūstap soǧysta jürgende de, tūtqyndalyp jatqanda da saqal-mūrtyn alarda talai qyzyǧyn kördı ǧoi. Bıraq osy künderde älgı sūmdyq uaqyttan keiın Ystambūlǧa mügedek bolyp oralyp, ärı jūmyssyz ärı bır tiyn aqşasyz bazar jaǧalap jürgende, evrei şaldyŋ bergen syilyǧynan artyq düniesı joq edı. «Demek bes tiynǧa da tatymaidy eken, a…» Laqtyryp tastaǧysy keldı, kerek bolyp qalar dep qaitadan qaltasyna salyp, jürıp kettı.
Serenjebei töbesıne ornalasqan zäulım üilerge Aqyrkapy Feneri jaqtan jaryq tüsıp jatqan. Onyŋ arǧy jaǧynda şūŋqyrǧa salynǧan üiler kedeilerdıŋ tūratyn mekenı edı. Jan-jaǧy qoqysqa tolǧan küresıŋ. Byqsyǧan iıs mūryndy jaryp jıbere jazdaidy… Keşkısın bazardy aralap kelgen Feridun kökıregıne jiǧan bar ümıtınen aiyrylyp, aldynan şyqqan şeşesıne: «Bes tiyndyq qūny joq, bekerge armandaǧan ekenbız!» – dep, joǧarǧy qabatqa şyǧyp bos bölmege qarai aiaq basty.
Töbedegı üilerdıŋ jaryǧy quanyş pen baqyttyŋ belgısın bergendei. Şırkın, baq qonǧan üiler… Al myna tarihi qorǧandarmen iyq tıresken şūŋqyrdaǧy üiler jaryqtyŋ közın körmegelı qaşan. Būl jerdıŋ keşkı mezgılı ömırden onsyz da küder üzıp jürgen jandardy odan ary qūlazytyp, tırşılıkten baz keşırgendei.
Teŋızdıŋ arǧy jaǧasynda ornalasqan Kadyköi yqşam audany ainaǧa iılıp qaraityn sūlu qyzdai qyzara batqan künge külım qaǧyp, bar quanyşyn jasyrmai töŋıregıne nūr şaşqandai körındı. Qas qaraiǧanda qara jamylǧan myna kedeilerdıŋ audanyna qaraǧanda, Kadyköi äldeqaida jaryq edı. Zūlmat qaraŋǧylyqtan jalyqqan Feridunnyŋ közderı jap-jaryq älemdı körgendei jasy jyltyldady. Äsılı, jaryq dünie üşın jantalasqan ol otqa tüsuge de daiyn tūǧyn.
Aiaq astynan aşuy qozdy. Qolyn qaltasyna saldy. Bırneşe apta boiy kökıregıne ümıt ūialatyp bazarlardy jaǧalatqan syilyǧy endı janyn küidırgendei boldy. Saqaly sapsiǧan evrei şaldyŋ külıp tūrǧan beinesı köz aldyna elestedı. «Senı qalai aldaǧanymdy bılmei qaldyŋ-au, sırä?» - dep mazaqtaǧandai edı. Aldaǧanda qalai, beişara halge tüsıp, bır japyraq nanǧa mūqtaj bop jürgen künderde… Alaida bır ǧana qylşaqqa bola senım artyp, sodan bır qazyna tauyp alardai ümıt etudıŋ esuastyq ekenı aitpasa da belgılı ǧoi. Qylşaqtyŋ qylynan ūstap, qolynan terezeden şyǧardy. Üidıŋ ırgesınde kezınde biıkten qūlaǧan jartas bar edı. Sūq sausaǧyn şaian qysyp alǧandai sılkıdı de, älgı tasqa däldenıp, tastap jıberdı. Artynan mūqiiat qarady.
Qylşaqtyŋ süiek saby synǧanda şyrt etken dauys şyqty. Sodan tas qaraŋǧy jerden jalt-jūlt etken ekı köz körındı. Feridun kögıldır tüstı ekı közge qadalyp qaldy. Sonan soŋ älsıregen jüregın ümıt atty sezımnıŋ şymşyp alǧanyn sezdı. Baspaldaqtan tautekesındei sekırıp-sekırıp syrtqy qarai atyp şyqty. Aspandaǧy jymyŋdaǧan jūldyzdardyŋ şaǧylysy ma eken dep, kökke qarai basyn köterıp, jalt qarap jymidy. Jerde jaltyldap jatqan ekı kışkentai tasty alaqanyna alyp, jūdyryǧyn qysyp ışke kırdı.
Bıreu tartyp alardai jūdyryǧyn aşqysy kelmedı. Almas tastar ekenın bıldı. Bıraq… jasandy boluy mümkın ǧoi. Evrei şaldan senım baiaǧydan qalǧan. Taŋ atqanşa köz ılmedı. Eleŋ-alaŋda bazarǧa qarai bettedı. Bır kün būryn kıre almai jürgen zergerlık dükennıŋ esıgın aşyp kırdı. Būl joly tartynşaqtanbai, qaltasynan tastaryn şyǧaryp sūrady:
«Myna tastardyŋ qūny qanşa bolady?»
Satuşy ılkıde män bermei qarady da, artynan közıldırıgın kiıp, jaryq jerge aparyp, qos sausaǧymen mūqiiat ainaldyryp kördı. Bergısı kelmei tūrǧandai küntartqyşymen de qarap ülgerdı. Sodan soŋ bäseŋ dauysymen:
«Taza tas eken. Aluşysy bolsa kädımgıdei qūndy tastar. Sız asyqpaŋyz, myna törge şyǧyp otyryŋyz. Neşe bolaryn eseptep köreiık!»
Feridun evrei şaldyŋ asyl tastardy tükke tūrmaityn qylşaqtyŋ sabyna ne sebepten jasyryp qoiǧanyn äuelı tüsınbegen. Söitse şekaradan ötkızu üşın saudargerler osyndai amalǧa barady eken…
Refik Halid KARAI
(1888-1965) jazuşy (Türkiia)
Türık tılınen tärjımalaǧan
Mälık OTARBAEV
