«Sız «Abai jolyn» oqydyŋyz ba? Oqymasaŋyz onda eşteŋe oqymapsyz!». Būl nemıs halqynyŋ jazuşysy Alfred Kurellanyŋ jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ özıne ärı onyŋ tuǧan elıne de bergen baǧasy. M.Äuezovtıŋ şyǧarmalary 116 tılge audarylǧan. Jazuşy Ä.Älımjanov Seilonda bolǧan kezınde Halyqaralyq beibıtşılık syilyǧynyŋ iegerı, budda dınınıŋ ataqty taquasy Saranankara Theronyŋ mınäjat etetın bölmesınde bolǧanda saban töselgen tösektıŋ janyndaǧy tek dıni kıtaptar tūrǧan sörede aǧylşyn tılınde basylǧan «Abai jolyn» körgen. Taqua «Abai jolyn» oqyp bolǧannan soŋ, kıtaptyŋ bır betıne «Būl kıtap maǧan älemdı keŋırek tanuǧa kömektestı» dep jazypty.
1897 jyldyŋ qyrküiegınıŋ 28 jūldyzynda Qazaq halqynyŋ eŋ ūly jazuşysy Mūhtar Omarhanūly Äuezov düniege keldı.
Omarhannyŋ Qorlyqqa, Raqiia, Gülsım, Zübaila esımdı tört qyzy äkesın jan-jaǧynan qorşai jamyrap kelse de, ol köŋıl köterıp, jadyramaityn. Būnyŋ sebebı ūly bolmaǧandyqtan edı. Ūlynyŋ qas-qabaǧyna qarap otyryp äkesı Äuez de balasynyŋ egde tartyp, ūl bala körmegenın oilap qamyǧatyn. Ūzaq tünderde köz ılmei bozartyp taŋdy atyratyn. Nemere köru Äuezdıŋ, ūl süiu Omarhannyŋ ülken armandarynyŋ bırı edı.
Küzdıŋ alǧaşqy aiynyŋ aiaqtalyp qalǧan şaǧy. Omarhannyŋ äielı Nūrjamal üige bır kırıp, tysqa qaita şyǧyp damyl tappai jür. Ekı qolymen jaǧasyn ūstaǧan Äuez ben Dınäsıl ıştei jaqsy tıleu tıleude. Ülken şaŋyraqtyŋ jelbauy keregenıŋ basyna bailandy. Nūrjamal arqanǧa süiene kettı. Sol sätte «mıne mende keldım» degendei ıŋgalaǧan närestenıŋ dausy estıldıı.
Dınäsılde es joq:
Kärı apa atalyp ketken Dınäsıl Äuezden on jas ülken bolǧan. Beregırek kelgen soŋ kärı apa üi jūmysy, baladan bır jola qalǧan soŋ qyzy Nūrǧanymnyŋ kömegımen Äuez Saqyşqa üilengen. Saqyş Kenesary hannyŋ ınısı Nauryzbaidyŋ bır jaugerşılıkte alyp kelıp aqyn Abaidyŋ äkesı Qūnanbaiǧa qaldyryp ketken erlı-zaiypty kısılerdıŋ qyzy edı. Saqyştan tört bala bar. Olar – Arynbek, Qasymbek, Aǧzam jäne Ahmet. Äuezdıŋ Saqyştan tuǧan balalarynyŋ türı özgeşeleu edı. Arynbektıŋ ūly Qūdyş döŋes mūryndy arabqa ūqsas bolsa, keiın Abaidyŋ nemeresı Jebeş – azan şaqyryp qoiǧan esımı Jebıräiıl Tūraǧūlūlyna tūrmysqa şyqqan qyzy Raihannyŋ közı kök bolatyn.
Mūhtar äsırese äizık, qūs bau qaǧu atty asyq oiyndaryn jaqsy köretın. Būl oiyndar köbınese Omarhannyŋ ekınşı üiı – Mädinanyŋ üiınde bolatyn. Dınäsıl äjesı nemeresınıŋ ūtqanyn märtebe köretın. Bala Mūhtar äizık oiynynan ūtylyp qalsa, «kärı apama aitamyn» dep dau salatyn, keibırde özımen teŋdes balalardan ūtylǧanyna şydai almai, namysy kelıp jylaityn.
Saiyn dalanyŋ tülegı, köz aşqannan atqa mıngen bala Mūhtar bäigege de qatysqan. Bırde qolyna qamşy alyp ondaǧan şaqyrymdyq at bäigesıne şabady. Alǧaşqy kezde bärımen bırge şauyp kele jatqan Mūhtar bırazdan soŋ yryq bermegen attyŋ degenıne könıp äiteuır şaba beredı, şaba beredı... Bala şabandozdy tuystary kelesı künı äreŋ degende tauyp alady.
Äkesı Omarhannyŋ armany tört qyzdyŋ ortasyndaǧy Mūhtardy 14 jasqa kelgenşe arabşa oqytyp atastyryp qoiǧan Naimantaidyŋ qyzy Äikejanǧa qosu edı. Söitıp nemere süiıp balasynyŋ rahatyn köru edı. Bıraq Semeidegı Kamali ǧazıret medresesınde oqyǧan Qasymbek äkesı Äuezdıŋ qostauymen ınısı Mūhtardy 1909 jyly Semeige oquǧa beredı. Qasymbek Mūhtardan on ekı kün ǧana ülkendıgı bar kenje ınısı Ahmettı de Semeidegı ekı klastyq orys-qyrǧyz (qazaq) uchilişesıne oquǧa tüsıredı. Ülkeie kele Ahmet Qasymbek aǧasyn bylai dep eske alatyn: «Qaske men Mūhtar ülken Semeide bır üide tūrdy. Men bolsam jaŋa Semeide boldym. Senbı künı boldy degenşe menıŋ ekı közım Ertıstıŋ arǧy jaǧynda bolady. Qaske bazardan ekı alma äkelıp bırın maǧan pansionda jegızıp, ekınşısın ünemı üige barǧanda jeisıŋ deuşı edı-au».
Auylǧa kelgen Mūhtardyŋ formaly kiımın körgende keibır qarttar «sūmdyq» dep şu ete tüstı. Qasymbek pen Mūhtardyŋ pırımız qojanyŋ dästürın būzyp, qalaǧa basqaşa oquy «Abaidyŋ terıs äserı» dep bıldı bolys pen biler jaǧy.
Qasymbek Semeidıŋ mūǧalımdık seminariiasyn 1913 jyly bıtırıp Moskvaǧa baryp, joǧarǧy oqu ornyna tüsıp, qaitadan daiyndalyp, attanǧaly tūrǧanda, ış süzek auyruyna şaldyǧyp sol jyldyŋ qyrküiek aiynda qaitys bolady.
Mūhtar oquǧa öte alǧyr boldy. Auylda Äuez atasynan arab ärıpterın jattauda basqalardyŋ aldyna şyǧa qoimaǧan Mūhtar, kündelıktı sabaqty oqu, jattauǧa kelgen iman-şartty basqalardan būryn bıtırıp Äptiek şärıpke özgelerden būryn jetken edı. Sabaqty jaqsy oqudan ol Semeide de taiǧan joq. Mūhtardyŋ erekşe jan ekenın oqytuşylary onyŋ 1910-11 jyldary orys mektebınde oqyp jürgende-aq baiqaǧan. Bır ūstazy «taza jazudan» Mūhtardyŋ däpterın saqtap, keiın ülken jazuşy bolǧan şäkırtıne syilaǧan.
Jas Mūhtar qala jastarynan qūralǧan futbol komandasynyŋ beldı müşesı de bola bıldı.
Qoǧamdyq jūmysqa belsene aralasu men qatar Mūhtar ädebiettı janyndai jaqsy kördı. Bırde on segız jasar jıgıttıŋ qolyna Abaidyŋ ūly Maǧauiianyŋ şyǧarǧan «Eŋlık-Kebek» jyrynyŋ qoldan köşırılgen nūsqasy tüsedı. Pesa osy jyr negızınde jazylady. Osylaişa 1917 jyldyŋ mausymynda Oiqūdyqta bolǧan qyz ūzatu toiynda «Eŋlık-Kebek» pesasy qoiylyp qazaq halqynyŋ teatr sahnasy aşyldy. Eŋlıktıŋ rolın Mūhtardyŋ aǧasy, keskın-kelbetı qyzdai Ahmet oinady. Kiız üidıŋ jartysy sahnaǧa ainalyp jūrtty taŋ qaldyrǧan körınıs kezınde sahnanyŋ törındegı sandyqtyŋ ışınde otyrǧan bıreu tūŋǧyş dala teatrynyŋ artisterıne aitatyn sözderın sybyrlap jetkızıp jetkızıp otyrdy. Būl balaŋ jıgıt bolaşaq ūly jazuşy, osy pesany jazǧan 21 jasar Mūhtardyŋ özı edı.
Semeide oqyp jürgenınde bolaşaq jazuşyǧa bır körıpkel Mūhtar Äuezov tanymaityn jazuy bar kıtabyn aşyp otyryp: Atyŋ älemge jaiylǧan mäşhür adam bolsyŋ, Z ret üilenesıŋ dep aitqan eken.
Mūhtardyŋ üilenuıne dombyra men skripkada şeber oinaǧan, Djek Londonnyŋ «Balalyq turaly ertegı» şyǧarmasyn audaryp kıtap etıp basyp şyǧarǧan Tūraǧūl Abaiūlynyŋ «Menıŋ dosym Käkennıŋ Raihan esımdı sūlu qyzy bar» dep hat joldauy sebepşı bolady. Jastar üilenıp Mūǧamila esımdı qyz, Şoqan atty ūl köredı. Bıraq būl jūbailyq ömır ūzaqqa sozylmaidy.
1923 jyly Leningradta oqyp jürgen Mūhtar Äuezov Valentina degen qyzben köŋıl qosady da 1927 jyly Eldes atty ūl düniege keledı. Oquyn bıtırıp 1928 jyly Taşkentke köşıp kelgende airylǧan ūlynan keiın qyzy, bolaşaq ülken tarihşy ǧalym «M.Äuezov tvorchestvosynda Qazaqstan tarihynyŋ problemalary» atty jäne basqa da ülken ǧylymi eŋbekterdıŋ avtory Leila düniege keledı. Bıraq üilenu jönınde resmi qūjattaryn 1936 jyldyŋ 5-şıldesınde alǧan. Būl turaly jazuşynyŋ jūbaiy: Būlai etuımızge es bılıp qalǧan qyzymyz Leilanyŋ, bırge tūramyz al familiialaryŋyz nege basqa dep sūrai beruı sebep boldy, dep äzıldep aityp otyratyn.
Mūhtar Äuezovte basqalar siiaqty adam balasy edı. Aǧasy Razaq Samarhanūlynyŋ estelıgınde aitqanyndai ūldy boludy armandaǧan jazuşy Fatima Ǧabitovaǧa ǧaşyq bolyp düniege ūl bala keledı. Jazuşy 1942 jyly qaraşanyŋ 10 jūldyzynda Fatimaǧa joldaǧan hatynda: Bala bolsa atyn qarapaiym qazaqşa qoima. Öz attarymdai kıtapşa qoi. Men Haidar degen atty ūsynar edım, dep jazǧan. Mūrat Mūhtarūly Äuezov bügınde bükıl elge belgılı qoǧam qairatkerı.
«Qaraş-qaraş» oqiǧasy, «Qily zaman», «Kökserek», taǧy basqa da köptegen şyǧarmalar men ǧylymi maqalalar jazǧan oişyl öte balajan edı. Bırde ūly Ernar Sosialistık Eŋbek Erı Nūrmolda Aldabergenovtıŋ ūly Tölegenmen bırge atqa mıngen 12 jasar ūly Ernar attan qūlap qorqyp qalǧanda özınıŋ qatty qobaljyǧanyn baiqatpai: Üreilenbe, senıŋ äkeŋ attan seksen ret qūlaǧan, dep jūbatqan. Sol balasy Ernar öse ataqty biolog boldy. Aǧasy razaqtyŋ qyzy Gülnardy kışkentai kezınen qolyna alyp tärbieledı. Nemeresı Eldardy janyndai jaqsy kördı.
Zaŋǧar jazuşy, ǧūlama oişyl Mūhtar Omarhanūly Äuezov qazaqtyŋ bärın jaqsy körgen tūlǧa bolatyn. Qaida jürse de halqynyŋ bolaşaǧyn, mädenietın oiynan şyǧarǧan emes. Leningrad universitetınde bırge oqyǧan belgılı ädebietşı İraklii Luarsabovich Andronnikov «Adam aŋyz» dep baǧa bergen, basqa şyǧarmalaryn bylai qoiǧanda tek «Abai jolyn» jazu üşın 15 jyl ǧūmyryn jūmsaǧan tūlǧanyŋ bükıl ömırın bır maqalamen aityp jetkızu mümkın emes.
Küzdıŋ alǧaşqy aiynyŋ aiaqtalyp qalǧan şaǧy. Omarhannyŋ äielı Nūrjamal üige bır kırıp, tysqa qaita şyǧyp damyl tappai jür. Ekı qolymen jaǧasyn ūstaǧan Äuez ben Dınäsıl ıştei jaqsy tıleu tıleude. Ülken şaŋyraqtyŋ jelbauy keregenıŋ basyna bailandy. Nūrjamal arqanǧa süiene kettı. Sol sätte «mıne mende keldım» degendei ıŋgalaǧan närestenıŋ dausy estıldıı.
Dınäsılde es joq:
- Ülken kısı qūdai berdı... Ūl... Kındıgın Bätimaǧa kestıreiık.
- Ainalaiyn Mūhtarjan, kımnen tudyŋ?
- Kärı apamnan tudym.
- Al, kımnıŋ balasysyŋ?
- Atamnyŋ balasymyn...
Kärı apa atalyp ketken Dınäsıl Äuezden on jas ülken bolǧan. Beregırek kelgen soŋ kärı apa üi jūmysy, baladan bır jola qalǧan soŋ qyzy Nūrǧanymnyŋ kömegımen Äuez Saqyşqa üilengen. Saqyş Kenesary hannyŋ ınısı Nauryzbaidyŋ bır jaugerşılıkte alyp kelıp aqyn Abaidyŋ äkesı Qūnanbaiǧa qaldyryp ketken erlı-zaiypty kısılerdıŋ qyzy edı. Saqyştan tört bala bar. Olar – Arynbek, Qasymbek, Aǧzam jäne Ahmet. Äuezdıŋ Saqyştan tuǧan balalarynyŋ türı özgeşeleu edı. Arynbektıŋ ūly Qūdyş döŋes mūryndy arabqa ūqsas bolsa, keiın Abaidyŋ nemeresı Jebeş – azan şaqyryp qoiǧan esımı Jebıräiıl Tūraǧūlūlyna tūrmysqa şyqqan qyzy Raihannyŋ közı kök bolatyn.
Mūhtar äsırese äizık, qūs bau qaǧu atty asyq oiyndaryn jaqsy köretın. Būl oiyndar köbınese Omarhannyŋ ekınşı üiı – Mädinanyŋ üiınde bolatyn. Dınäsıl äjesı nemeresınıŋ ūtqanyn märtebe köretın. Bala Mūhtar äizık oiynynan ūtylyp qalsa, «kärı apama aitamyn» dep dau salatyn, keibırde özımen teŋdes balalardan ūtylǧanyna şydai almai, namysy kelıp jylaityn.
Saiyn dalanyŋ tülegı, köz aşqannan atqa mıngen bala Mūhtar bäigege de qatysqan. Bırde qolyna qamşy alyp ondaǧan şaqyrymdyq at bäigesıne şabady. Alǧaşqy kezde bärımen bırge şauyp kele jatqan Mūhtar bırazdan soŋ yryq bermegen attyŋ degenıne könıp äiteuır şaba beredı, şaba beredı... Bala şabandozdy tuystary kelesı künı äreŋ degende tauyp alady.
Äkesı Omarhannyŋ armany tört qyzdyŋ ortasyndaǧy Mūhtardy 14 jasqa kelgenşe arabşa oqytyp atastyryp qoiǧan Naimantaidyŋ qyzy Äikejanǧa qosu edı. Söitıp nemere süiıp balasynyŋ rahatyn köru edı. Bıraq Semeidegı Kamali ǧazıret medresesınde oqyǧan Qasymbek äkesı Äuezdıŋ qostauymen ınısı Mūhtardy 1909 jyly Semeige oquǧa beredı. Qasymbek Mūhtardan on ekı kün ǧana ülkendıgı bar kenje ınısı Ahmettı de Semeidegı ekı klastyq orys-qyrǧyz (qazaq) uchilişesıne oquǧa tüsıredı. Ülkeie kele Ahmet Qasymbek aǧasyn bylai dep eske alatyn: «Qaske men Mūhtar ülken Semeide bır üide tūrdy. Men bolsam jaŋa Semeide boldym. Senbı künı boldy degenşe menıŋ ekı közım Ertıstıŋ arǧy jaǧynda bolady. Qaske bazardan ekı alma äkelıp bırın maǧan pansionda jegızıp, ekınşısın ünemı üige barǧanda jeisıŋ deuşı edı-au».
Auylǧa kelgen Mūhtardyŋ formaly kiımın körgende keibır qarttar «sūmdyq» dep şu ete tüstı. Qasymbek pen Mūhtardyŋ pırımız qojanyŋ dästürın būzyp, qalaǧa basqaşa oquy «Abaidyŋ terıs äserı» dep bıldı bolys pen biler jaǧy.
Qasymbek Semeidıŋ mūǧalımdık seminariiasyn 1913 jyly bıtırıp Moskvaǧa baryp, joǧarǧy oqu ornyna tüsıp, qaitadan daiyndalyp, attanǧaly tūrǧanda, ış süzek auyruyna şaldyǧyp sol jyldyŋ qyrküiek aiynda qaitys bolady.
Mūhtar oquǧa öte alǧyr boldy. Auylda Äuez atasynan arab ärıpterın jattauda basqalardyŋ aldyna şyǧa qoimaǧan Mūhtar, kündelıktı sabaqty oqu, jattauǧa kelgen iman-şartty basqalardan būryn bıtırıp Äptiek şärıpke özgelerden būryn jetken edı. Sabaqty jaqsy oqudan ol Semeide de taiǧan joq. Mūhtardyŋ erekşe jan ekenın oqytuşylary onyŋ 1910-11 jyldary orys mektebınde oqyp jürgende-aq baiqaǧan. Bır ūstazy «taza jazudan» Mūhtardyŋ däpterın saqtap, keiın ülken jazuşy bolǧan şäkırtıne syilaǧan.
Jas Mūhtar qala jastarynan qūralǧan futbol komandasynyŋ beldı müşesı de bola bıldı.
Qoǧamdyq jūmysqa belsene aralasu men qatar Mūhtar ädebiettı janyndai jaqsy kördı. Bırde on segız jasar jıgıttıŋ qolyna Abaidyŋ ūly Maǧauiianyŋ şyǧarǧan «Eŋlık-Kebek» jyrynyŋ qoldan köşırılgen nūsqasy tüsedı. Pesa osy jyr negızınde jazylady. Osylaişa 1917 jyldyŋ mausymynda Oiqūdyqta bolǧan qyz ūzatu toiynda «Eŋlık-Kebek» pesasy qoiylyp qazaq halqynyŋ teatr sahnasy aşyldy. Eŋlıktıŋ rolın Mūhtardyŋ aǧasy, keskın-kelbetı qyzdai Ahmet oinady. Kiız üidıŋ jartysy sahnaǧa ainalyp jūrtty taŋ qaldyrǧan körınıs kezınde sahnanyŋ törındegı sandyqtyŋ ışınde otyrǧan bıreu tūŋǧyş dala teatrynyŋ artisterıne aitatyn sözderın sybyrlap jetkızıp jetkızıp otyrdy. Būl balaŋ jıgıt bolaşaq ūly jazuşy, osy pesany jazǧan 21 jasar Mūhtardyŋ özı edı.
Semeide oqyp jürgenınde bolaşaq jazuşyǧa bır körıpkel Mūhtar Äuezov tanymaityn jazuy bar kıtabyn aşyp otyryp: Atyŋ älemge jaiylǧan mäşhür adam bolsyŋ, Z ret üilenesıŋ dep aitqan eken.
Mūhtardyŋ üilenuıne dombyra men skripkada şeber oinaǧan, Djek Londonnyŋ «Balalyq turaly ertegı» şyǧarmasyn audaryp kıtap etıp basyp şyǧarǧan Tūraǧūl Abaiūlynyŋ «Menıŋ dosym Käkennıŋ Raihan esımdı sūlu qyzy bar» dep hat joldauy sebepşı bolady. Jastar üilenıp Mūǧamila esımdı qyz, Şoqan atty ūl köredı. Bıraq būl jūbailyq ömır ūzaqqa sozylmaidy.
1923 jyly Leningradta oqyp jürgen Mūhtar Äuezov Valentina degen qyzben köŋıl qosady da 1927 jyly Eldes atty ūl düniege keledı. Oquyn bıtırıp 1928 jyly Taşkentke köşıp kelgende airylǧan ūlynan keiın qyzy, bolaşaq ülken tarihşy ǧalym «M.Äuezov tvorchestvosynda Qazaqstan tarihynyŋ problemalary» atty jäne basqa da ülken ǧylymi eŋbekterdıŋ avtory Leila düniege keledı. Bıraq üilenu jönınde resmi qūjattaryn 1936 jyldyŋ 5-şıldesınde alǧan. Būl turaly jazuşynyŋ jūbaiy: Būlai etuımızge es bılıp qalǧan qyzymyz Leilanyŋ, bırge tūramyz al familiialaryŋyz nege basqa dep sūrai beruı sebep boldy, dep äzıldep aityp otyratyn.
Mūhtar Äuezovte basqalar siiaqty adam balasy edı. Aǧasy Razaq Samarhanūlynyŋ estelıgınde aitqanyndai ūldy boludy armandaǧan jazuşy Fatima Ǧabitovaǧa ǧaşyq bolyp düniege ūl bala keledı. Jazuşy 1942 jyly qaraşanyŋ 10 jūldyzynda Fatimaǧa joldaǧan hatynda: Bala bolsa atyn qarapaiym qazaqşa qoima. Öz attarymdai kıtapşa qoi. Men Haidar degen atty ūsynar edım, dep jazǧan. Mūrat Mūhtarūly Äuezov bügınde bükıl elge belgılı qoǧam qairatkerı.
«Qaraş-qaraş» oqiǧasy, «Qily zaman», «Kökserek», taǧy basqa da köptegen şyǧarmalar men ǧylymi maqalalar jazǧan oişyl öte balajan edı. Bırde ūly Ernar Sosialistık Eŋbek Erı Nūrmolda Aldabergenovtıŋ ūly Tölegenmen bırge atqa mıngen 12 jasar ūly Ernar attan qūlap qorqyp qalǧanda özınıŋ qatty qobaljyǧanyn baiqatpai: Üreilenbe, senıŋ äkeŋ attan seksen ret qūlaǧan, dep jūbatqan. Sol balasy Ernar öse ataqty biolog boldy. Aǧasy razaqtyŋ qyzy Gülnardy kışkentai kezınen qolyna alyp tärbieledı. Nemeresı Eldardy janyndai jaqsy kördı.
Zaŋǧar jazuşy, ǧūlama oişyl Mūhtar Omarhanūly Äuezov qazaqtyŋ bärın jaqsy körgen tūlǧa bolatyn. Qaida jürse de halqynyŋ bolaşaǧyn, mädenietın oiynan şyǧarǧan emes. Leningrad universitetınde bırge oqyǧan belgılı ädebietşı İraklii Luarsabovich Andronnikov «Adam aŋyz» dep baǧa bergen, basqa şyǧarmalaryn bylai qoiǧanda tek «Abai jolyn» jazu üşın 15 jyl ǧūmyryn jūmsaǧan tūlǧanyŋ bükıl ömırın bır maqalamen aityp jetkızu mümkın emes.
