Burynǵy Semeı oblysy Ishki ister basqarmasynyń Uıymdasqan qylmysqa qarsy kúres bóliminiń bastyǵy polkovnık Toqtar Mánkenovtyń áńgimesi. Birdi birge sabaqtap, alyp qashqan oıdyń yrqymen mejeli tusqa jetkenderin de ańdamady. Baýyryn keńge jazǵan beleń-beleń Jıdebaıdyń qyrqasy kóz aldarynda. Sonyń bir kezeńine qonys tepken Abaıdyń qystaýy. Mine, neshe jyl kórmese de, tanys meken Toqtardyń kózine ottaı basyldy. Mashına toqtasymen, murajaıdyń adamy qarsy aldy. – Assalaýmaǵaleıkúm! – Ýaǵalıkýmassalam! Qosh keldińizder! – Rahmet! Abaıdyń basyna zııarat eteıik dep, Semeıden arnaıy shyqtyq. – Olaryńyz oń bolǵan eken. – Nazaryn, negizgi áńgimesin Toqtarǵa bura sóıledi. – Onda myna úıinen bastaıyq. – Jaqsy. Ishi baıaǵy jyldary ózi kórgendegiden sál-pál jańa buıymdarmen tolyǵyp ózgergen, áıtpese deni sol qalpy. Eptep, qonaqtardy qabyldaý tártibi eýropashalanypty. Soǵan qaraǵanda syrt adamdardyń qatynaýy artqanǵa uqsaıdy. Al qorym burynǵysynan da áldeqaıda tozǵan. Qazaqtarda molany jańartpaıtyn ejelgi salt bar, bir jaǵy soǵan da jorydy. Zııarat ete arýaqtarǵa baǵyshtap quran oqydy. Osy sapar Jıdebaıdan baıqaǵan jańalyǵy – Shákárimniń molasy boldy. Jaryqtyq, qalyń qorymnan oqshaý, shetkerirek jerlenipti. Basy da qaraıtylǵan, biraq, buǵan deıin eshkim aıtpaı kelgen. Sońǵy jyldardyń jańǵyrý lebimen beti ashylyp jatqan jaıt ekenin topshylady. Bas-aıaǵy bir saǵattyń o jaq, bu jaǵynda qasıetti de tarıhı qystaýdyń eshtemesin qaldyrmaı aralap shyqty. Álgi ózderin qarsy alǵan adam murajaıdyń dırektory eken. Ol kisige sheksiz alǵystaryn aıtyp, qaıta keri qaıtty. Saraıy sańǵyraı, qasıetti mekenimen kózaıym bolǵanyna qýnap, jany sergip sala berdi. Ár nársege ańtaryla qaraıtyn jas baladaı, myna jalǵan dúnıege kózi toımaı qunyǵa tústi. «Myńmen jalǵyz alysqan adamnyń» basyna baryp táý etkennen keıin be, tipten rýhtanyp, muqalǵan qajyr-qaıraty qaıta jetilip, shyńdalǵandaı dúr silkindi. Esine jaryqtyqtyń júz jıyrma bes jyldyq toıy oraldy. ... Ádettegideı elden buryn mılıııalardy topyltyp, tókti kep. Toqtar da solardyń qatarynda tártipti qadaǵalaýshylardyń biri retinde barǵan. 
Adam degen sapyrylysyp, toqtaýsyz ústin-ústin aǵylady. Kóbisi jáne negizgi syıly qonaqtar Almatydan shaqyrylǵan. Nebir marqasqalar tóbe kórsetip qalady. «Baýyrjan Momyshuly kelipti» degendi qulaǵy shaldy. Aqyryndap surastyra júrip, qaı úıge túskenin de bilip aldy. Oıy – ańyz adamǵa reti kelse sálem berý. Arasyna ýaqyt salyp, bir-eki márte sol úıdiń aldynan ary-beri ótti de. Biraq, eshqandaı kózdegen kisisimen jolyǵa alǵan joq. Sosyn, «jaraıdy, jolyǵýdy jazbaǵan shyǵar» degen oımen qoıǵan. Kesh te batýǵa taıanǵan mezet edi, sóıtip alaǵyzǵan kóńiline sabyr sýyn seýip turǵanynda bólim bastyǵynyń qylpy baıqaldy. Aıaǵyn apyl-ǵupyl basyp, ókshesi jerge tımeı ushyrta zaýlatady. Ánsheıinde tym sabyrly adamnyń mundaı mazasy qashqan sátin kórý tosańdaý eken. Qasyna jetken bette: – Mánkenov, Momyshuly bir nársege yrza bolmaı, shı shyǵardy. Bar, tilin tapshy! – Túkirigine shashalyp, kekeshtene sóılep, qalsh-qalsh etedi. Susynan sus qalmaǵan, ánsheıindegi narttaı qyzyl orys odan saıyn órt bolyp alypty. – Maqul, Ivan Adamovıch! Biraq… – Ne biraq?.. – Ol kisiniń minezi qıyndaý dep estýshi edim, kónse jaqsy. – Toqtar da qapelimde «álde qaıtedi?» degen oımen múdirińkiredi. – Kóndir! Áıtpese bárimiz qurımyz. Bizdiń ýchastoktaǵy kıiz úıde ol. – Jany qysylyp, janalqymyna taqalǵany kórinip-aq tur. – Jaraıdy. – Júgir. Júdemdete basyp álgi úıdiń tusyna taıanǵanda, bir top adamnyń osharyla úımelegenin baıqady. «Órt sóndiretindeı jetpeı, baıypty kórineıin» degen shamamen, sabyrly keıipte aıaǵyn salmaqty basty. Sóıtkeninshe sýsar bórkin bir jaq shekesine qaraı qısaıta kıgen, óńiri ashyq adam ózine qaraı kele jatty. Onyń qoıý murty kózine jylyushyrady. Táńerteńnen beri sálemdespek nıetpen izdegen adamy – osy. Bir qolynda taıaǵy bar eken. Kelesi qolynda trýbkasy baryn aýzyna apara berip, izinshe kók tútin burq etkende baıqady. Sóıtkenshe janynan jaımen ótip, ilgeri ozdy. Sálemdespek bolǵan jospary, ádiram qaldy. Betpe-bet taıanǵanda dáneme de isteı almaı, til-aýzy baılanǵany. Ári óńi tym susty eken, onyń ústine qaýym el báıegi shyǵyp sońynan búgejek qaǵady. Eshkimniń bir aýyz til qatýǵa murshasy joq. Áıteýir, baıqaǵany báriniń is-qımyldary jazyqty jan sııaqty. Bastapqyda sabyrǵa shaqyra sóılep, tıisti sazaılaryn alsa kerek, mystaı bop, mysyqtabandap qana ilbıdi. Toqtardyń jadyna bastyǵynyń tapsyrmasy tústi. Abdyraǵan esin tez jııa qoıyp, on shaqty qadam uzap ketken kisiniń sońynan túre qýdy. Ókshelep keldi de «oryssha sóılesem be, qazaqsha sóılesem be?» dep, sál oılanyp baryp: – Joldas gvardııa polkovnıgi! – Qoly shekesine sart etip, chest berdi. – Bir aýyz sóz aıtýǵa mursat etseńiz. – Aýzyna ana tili orala berdi. – Uryqsat surap turǵan panfılovshynyń uly. – Sońǵy oıdan shyǵarǵan ótirigine qulaǵy dý etip, shimirikti. Ákesi soǵysqa qatysqanymen, qaı maıdanda bolǵanyn bilmeıtin. Baýkeń qalt toqtap, jep jibererdeı ótkir kózin munyń qarashyǵyna qadap, sál-pál bógeldi. 
Sonyń ózine Toqtar býyn-býynynan ál qashyp, esinen aıyrylyp qala jazdady. Sosyn batyr basynan aıaǵyna, aıaǵynan basyna taǵy barlaı kóz júgirtti. – Iá, joldas aǵa leıtenant, men sizdi tyńdap turmyn. – Ernine trýbkasyn apara berip, buǵan sol qyryn qalpy ıyǵynyń ústinen ún qatty. – Men, ákem panfılovshy bolǵannan keıin, sizge sálem berýdi ózimniń paryzym dep sanadym. – Sózderi shashyrańqy shyqty. – Ákeń tiri me? – Maıdannan oralmady. – Ym-m-m… – Maquldaǵandaı basyn maqsatsyz ızedi. – Men sizge bul óńirden attanǵanyńyzsha qyzmet etsem dep edim… – Onda shaqyrt mashınany! – Bas joq, aıaq joq birden osylaı dedi. – Toı bitpeı qaıda baramyz, joldas polkovnık? – Endi-endi ózine kelip, boıyn ıgerdi. – Semeıge! – Short kesti. – Joldas polkovnık, bula erkeligińizdi halqyńyz kóteredi, arýaq kótere ala ma? Momyshulynyń óńi qup-qý bolyp ketti. Muny shaınap tastaıtyndaı susty keıpimen yzbarlana qadaldy. Toqtardyń júregi shym etip, «búlingen násteni odan saıyn bylyqtyrdym-aý?» dep, záresi zár túbine jetti. Sóıtkeninshe batyr ashýyn syrtqa salǵan mysasynan qaıtqandaı, óńine bolmashy shýaq júgirdi. – Sen shynynda da panfılovshynyń balasyna uqsap kelesiń. – Trýbkasyn bappen bir soryp qoıdy. Myna sózden keıin baryp Toqtar jeńildeneıin dedi. Endi baıqady, el jan-jaqtan qaýmalaı qorshap alypty. – Olar da arýaqtan attaǵan joq edi. Arýaqty syılaǵandarynyń arqasynda ǵana Máskeý myzǵymaı qaldy. Sen meniń Aqjoltaıym sııaqty ekensiń. – Janyna taıanyp, ıyǵynan ustady. – Basta ordańa, kórset qyzmetińdi. Kúlli qaýmalaǵan jurt osy sózdi kútip turǵandaı, lezdiń arasynda jan-jaqqa shashylǵan tarydaı pyshyrap, tarady da jóneldi. «Júrińizder, júrińizder!» degen bir-eki dúrkin qolqalaý da estildi. Qaıda apararyn bilmegendikten, álgi iltıpat tanytqan adamdardyń sońynan ilesti. Alty qanat aq ordaǵa dastarhandy qaıystyra jasaǵan eken. Tórge kórpelerdi qabattaı salyp, qus jastyqtardy topylta tastapty. Jańa ǵana shyrqy qashyp oısyraǵan úı, zamatynda-aq meımanasy tasyp, dýmany asqaqtap shyǵa keldi. Tórdi toltyra batyr shyntaqtaı jaıǵasty da, aıaq jaǵyna Toqtar tize búkti. Qyz-kelinshekter sylań qaǵyp ústi-ústine etti de ákelip, shaıdy da quıyp quraq ushady. Damyldar emes. Meımandardan ekeýinen basqa eshkim joq. Sol úsh-tórt adam qyzmet jasap, shaýyp júr. Bir kezderde baryp batyr til qatty: – Itti ıesi úshin syılaıdy. Halyqty sen sııaqty azamattarynyń arqasynda alǵaıdy, ardaq tutady. Júrek kózden de kóregen, soǵysqa barsań qaharman bolatyn ediń. Óıtkeni, tym adal ekensiń. Bizdiń batalonnyń komıssary – Joltaıdy kózime elestettiń. Soǵan bola buryldym. Nyspyńdy aıta otyr al, bilise berelik. – Atym – Toqtar. Batyr jaıdarylana jymıdy. – Naǵyz halyqtyq esim, «toqta, ar» degenge saıady eken. Bula minezden toqtamaıtyn boıyńa bitken asaýlyq joq pa? – Sońǵy lámi ázilge burǵandyǵy. Ofıer jigit til qata qoımady, naqtysy oqýshydaı taqyldap ketkenim úılespes dep topshylady. – Bala toqtamaı shetineı bergen soń, áke-sheshemniń úmitine jip taqqan syńaıy... – Bógelip baryp jaýap qaıyrdy. – Tak, solaı de, «minezińde asaýlyq joq pa?» degenim sodan ǵoı. Toqtaǵanyń durys bolypty. Men de álginde arǵa salyp, toqtadym. Lezdiń arasynda óńinde jańaǵy jaıdarylyqtyń ushqyny da joq, muzdaı qursanyp shyǵa keldi. – Sen, múmkin, áskerı postta qyzmette shyǵarsyń?! – Dál solaı, gvardııa polkovnıgi! – Qazir bar da bastyǵyńa menimen otyrǵanyńdy aıtyp, eskertip kel. – Qup bolady, joldas polkovnık! Syptyǵyrdaı jigit ornynan shıraq qozǵalyp, atyp túregelip syrtqa bettedi. Tabaldyryqtan attaǵany sol-tuǵyn, qystyǵa shyqqan «Toqtar Ándirbaıuly!» degen úndi qulaǵy shaldy. Jalt qarap edi, búkeńdeı basyp kele jatqan Ivan Adamovıchti kórdi. – Baýkeń qalaı, ashýy qaıtty ma? – Birinshi saýaly osy boldy. – Sabasyna tústi. – Jaraısyń, Toqtar! – Óńiniń ári kire jymıdy. – Janymyzdy bir alyp qaldyń. Áıtpese bul oqıǵa obkomnyń birinshi hatshysy Morozovtyń qulaǵyna jetse, bizdiń saýdamyz bitetin edi. – Ivan Adamovıch, – náshándiktiń sózin bóldi, – meni «bastyǵyńa eskertip, qaıtadan qaıtyp kel» dep jiberdi. – Birge bolyńyz, birge, birge… Basqa jaqty ózim qadaǵalaımyn. – Qoldy-aıaqqa turmaı bezek qaǵyp, damylsyz basyn ızedi. – Áıteýir, shı shyqpaı, rıza kúıde attansyn. – Maqul, bar kúshimdi salamyn. – Sóıtińiz, Toqtar Ándirbaıuly. – Jaqsy. Sol túni sálem berýdi ǵana arman etken asyl aǵamen tań atqansha birge dámdes bolyp, qulaǵynyń qushyry qanǵansha áńgimesin tyńdady. – Bir tıyndyq maı shamnan kezinde búkil Máskeý órtenip ketkeninen qulaǵdar shyǵarsyń. – Oıly da tuńǵıyq janaryn Toqtarǵa aýdaryp, budan jaýap kútkendeı biraz bógeldi. – Biraq, qansha áleýetti de zulmatty snarıadtardyń jalynyna órtenbedi. Onyń sebebiniń ne ekenin bilesiń be? Toqtardyń ne «ıá», ne «joq» dep jaýap qaıyrýǵa dáti barmady, qapelimde jaza basyp jarasymyn tapqan myna saltanatyn kezdeısoq buzyp alýdan qoryqty. Sondyqtan ne de bolsa úndemegendi jón sanady. Onysy durystyqqa bastaǵanyn ańǵardy. Batyr taǵy da sózin sabaqtady. – Óıtkeni, ol kez orystyń shonjarlary tóńiregindegi órkenıetke eliktegendiginen, óz qaǵynan ózi jeringen shaq-tuǵyn. Álgiler ana tilinde sóılegende, sózderdi ádeıi bura tarta qoldanatyn. Ondaǵysy «biz naǵyz aqsúıek oryspyz, sonymen qatar ulyqpyz, sondyqtan týǵan tilimizdiń emlesin buza sóıleýge qaqymyz bar» dep qorytty. Bul qaraket ulttyń negizgi dińin shiritti. Sondyqtan quny bir-aq tıyn maı shamnyń ony jaǵyp jiberýge qaýqary ábden jetti. Al ekinshi dúnıejúzilik soǵysta bombynyń da Máskeýdi otqa oraı almaǵany, ózderin aqsúıektikke sanaǵan, nátinde jeti atasynan beri qara tabandylyqtan arylmaǵan mujyqtardyń «aqyldy bola bastaǵan» tusy edi. Bir sózdi qaıtalaı berý arqyly olardyń silesin qatyryp, ıahýdıler «lábbaı» urǵyzyp qoıǵan bolatyn. Toqtar myna lámniń baıybyna bara almaı, astaryn nege joryryn bilmeı esi shyqty. Onyń qatty áýrelengeni sondaı, tus-tustaǵy kıiz úılerden áýelegen án qanatyn da, syńǵyrlaı jetken qyz-kelinshekterdiń únin de estimedi. Astarly áńgimeniń ádibin sóge almaı ózimen ózi ishteı arpalysyp, aıtylǵan oıdyń ushtyǵyn tappaı áýrege tústi. – Iá, tilimiz baılanyp keledi, – aýyr kúrsindi, – sol Abaı atamyzdan keıin «myńmen jalǵyz alysatyn» bireý týmady ǵoı. – Jan qaltasynan qarmanyp ottyq aldy da, trýbkasyn tutatty. Kók tútindi burq etkizdi. – Qazaq – ultshyl bolýy kerek, biraq, júzshil bolýy qajet emes. Biz sııaqty kishkentaı ultqa rýhy asqaq uldar kerek, – dedi baıaý ǵana. Taǵy da áńgime úzilip qaldy. Ańyz adamnyń, bir kórgennen ózin munsha etene sanaǵanyna emetaıy ezilip barady. Biraq bul kisimen ıyǵy teń emes, áldeqaıda tómende jatqanyn ańǵardy. Sondyqtan da jarytyp eshteme aıtýǵa murshasyz, ándemi sózge ál bere almaı qystyqty. – Anglııaǵa bostandyq ápergen de, ony demep otyrýshy da aqsúıekter qaýymy ekenin bilersiń? Sol sııaqty qazaq topyraǵyna da jaqsylyqty jasasa óziniń kindiginen órgen bel balasy jasaıdy. Átteń, keshigip kelgen baqyttan jaman esh nárse bolýy tıis emes. Ol degen bir qasiret, zábir-japa. Óıtkeni, bireý der shaǵy – 25-inde jetken qýanyshqa, endi bireý 75-inde qol artady. Biraq ol asqaq mártebe sol dárejesinde bolsa da esh qyzýy joq, qyzyǵy joq dúnıege aınalady. Ári-beriden keıin álgi adam ata saqaly aýzyna shyqqandaǵy tabysyna qorlanýy da múmkin. – Bappen trýbkasyn sordy. – Bizsiz Qazaqstan ómir súre alady, al biz Qazaqstansyz ómir súre almaımyz. Qazaqstan da bizsiz ómir súre almaıtyn ýaqyt týar. Tań da qulanıektenip, tórt qubyla tutas sarǵaıa bastady. Ózin qonaqty ábden qajytqandaı sezindi. – Baýke aǵa, jol soǵyp, sharshaǵan bolarsyz, demalyńyz. Batyr tós qaltasynan kúmis saǵatyn shyǵaryp, qaqpaǵyn ashty da áınegine úńildi. – Jaraıdy. – Taǵy da kók tútindi bir burq etkizdi. – Adam boıyndaǵy ádettiń asyly az sóıleý. Kóp tyńdadyń, rahmet. Onda as qaıyraıyq. Bissimilla-rahymanı-rahım, – dep, alaqanyn jaıdy. – Aq júrek bolsyn joldasyń, adaldyq seni qoldasyn. Jaqsylyq úshin tiresseń, janyńdy aryń qorǵasyn. Aryndy bolsyn shabysyń, alymdy bolsyn tabysyń, naızadaı bolsyn namysyń. Er jigitke bári syn: qıyndyq kórseń muqalma, aýyrlyq kórseń juqarma. Qamqorshy bol kishige, úlkendi úlgi tut alǵa! Allaýakpar! – Aıtqanyńyz kelsin! Ol kisiniń keshe keshke nege shamdanǵanyn bilmegen qalpy sergek kóńilmen serpilip, syrtqa bettedi. Túnimen tynbaǵan el eptep sıregendeı kórindi. Negizgi toıdyń dýmany búgin bastalatyn edi. ... Ótkendi eksheý úshin japadan-jalǵyz jolǵa shyqqan durys sııaqty. Mine, alyp qashty elestiń sońynan ilesip, ómiriniń shıyrlaǵan súrleýine soqtyqty. Dál sondaǵy Baýkeńniń batasy munyń keleshek ómirin paıǵambarlyq danagóılikpen kórip, aldyn-ala soǵan jigerlendirip turǵandaı eken-aý?.. Taǵdyrdyń synaǵyna túskende joldasy aq júrek boldy, adaldyq qoldady. Jaqsylyq úshin tiresti, qashan da ary qorǵaý boldy. Er jigitke bári syn eken: belshesinen baılyqqa batý da, bes erkektiń býyna pisken qyzmet te, qıyndyqtyń ay dámin tatý da. Biraq, sonyń bárine aqyl men parasattylyq basshylyq jasaıtyny qandaı jaqsy. Taǵy bir nárseni osy ýaqytqa deıin baıqamaı júripti. Marqum atasy men ájesi de ońaı ǵumyr keshpeıtinin kúni buryn aıtyp qoıǵan eken ǵoı. Tuńǵyshy Ómirbegi týǵanda – ómir úshin janyńdy jaldap kún keshesiń, Bolaty týǵanda – sol qıyndyqtyń bárine bolat temirdeı bekemdik tanyt, Qaıraty týǵanda – qaıratyńdy jı da zulmattyń bárin jeń, Azaty týǵanda – peshenemizge jazylmaǵan azattyqty qajymaı-talmaı izde dep jón siltep ketkendeı. Tasty tasqa soqsań ǵana ushqyn shyǵatynyndaı, oıdy oı ǵana týdyryp, sanaǵa sańylaý túsiretinin endi ekshedi. Abaı atasynyń basyna kelmese, Baýkeńmen jolyǵysýy oıyna oralmas edi. Sodan soń batyrdyń batasy esine tústi. Sol arqyly atasy jasyrǵan jumbaqty sheshýge múmkindik týdy. Endi oılasa ol sózderdiń syryn uǵý úshin otyz jylǵa taqaý ýaqyt qajet bolǵan eken. «Qaıran kóneniń adamdary-aı, ár sóziniń astynda alty qabat astar jatatyn…»
