Qazaq halqynyŋ mädeni mūrasy ūşan-teŋız. Būrynǧy kezde är auyldyŋ özınıŋ änşısı, küişısı, aqyny jäne ertegışısı, jäne basqa da öner ielerı bolǧan. Saz önerınıŋ türlılıgı batyrlyq jyrlardy jyrlauǧa, än şyrqap bi bileuge taǧy türlı köptegen mümkınşılıkter aşady. Qazaq qaşanda üiıne qonaq tüsse, ülken abyroi dep bıledı. Qonaq jaqyn alys-tuystary, qūda-jegjattary, dostary ǧana emes, kez kelgen beitanys adamdar boluy da mümkın. Qazaq olardy «qūdaiy qonaq» dep qarsy alady. Ädette üi ielerı qonaqtardan tek qana jaŋalyq bılıp qana qoimai, jaŋa än men küilerdı tyŋdap, köŋıl köteretın bolǧan.
Osyndai qonaq kütu kezderınde aman-saulyq sūrasyp, tamaq ışıp bolǧan soŋ, asyqpai äŋgıme-düken qūryp otyrǧan kezde dombyra tartylyp, än şyrqalatyn. Eger ekı nemese bırneşe şeber küişınıŋ basy qosyla qalǧan jaǧdai bolsa, küi tartys bolyp köpşılık qyzyqqa bölenetın. Bıraq būndai küi tartys saiysyna tüsuge barlyq dombyraşylardyŋ jüregı daualai bermegen. Tek qana özın naǧyz şeber sezınetınder ǧana küi tartysudan bas tartpaityn.
Küi tartys türlı türde ötetın bolǧan. Ädette ekı dombyraşy bır bırıne qarama qarsy otyryp kezekpen küi oryndaidy. Küi tartyp otyrǧan küişı küiın qai jerden toqtatam dese özı bıledı. Al qarsylasy ony aŋdyp otyryp, küi toqtaǧan jerden ılıp alyp jalǧastyryp äketuı şart. Ol öz kezegınde oiynyn toqtatqanda bırınşı dombyraşy müdırmei küidı jalǧastyrady. Kım oiynynan jaŋylyp sürınse sol jeŋıldı sanalady. Osylaişa küi tartys bır küiden bırge küige auysyp jalǧasa beredı. Kımnıŋ jeŋılgenı köpşılık ortasynda körınedı.
Küi tartystyŋ taǧy bır türı bır küişınıŋ oryndaǧan küiın bır estıgennen aina-qatesız qaita oinap beru. Tek döp basyp qaitalau az, küişınıŋ maqamy, oinau ädısı de dälme däl qaitalanuy tiıs. Būndai küi tartystar ädette ülken toilar men as kezınde ötkızıletın bolǧan.
Küi tartysqa bailanysty mynadai bır aŋyz saqtalynyp bügınge jettı. Baiaǧy zamanda jasy kelgen bır qariia men qyzy jalǧyz tüiesınıŋ sütın talǧajau etıp kün körıp jür eken. Bır künı tüienıŋ botasy ölıp, jelını sualyp qalypty. Aştan ölmeudıŋ amalyn qarastyrǧan aqsaqal amaly tausylyp, eger tüiemdı kım idırse soǧan qyzymdy beremın, dep jar salady. Äkesınıŋ būl şeşımıne qyzy da amal joq könedı.
Būl habardy estıgen ekı dombyraşy keledı. Bırı jas jıgıt te, ekınşısı jasy kelgen mosqal tartqan er adam eken. Jas jıgıt bırınşı bolyp küi oinaidy. Qyz şelegın alyp tüienıŋ janyna barady. Bıraq tüienıŋ jelınınen bır tamşy da süt şyqpaidy. Öz kezegınde jas egde tartqan dombyraşy öz küiın tartady. Sonda tüienıŋ iıp jelının sütke tolǧanyn baiqaǧan qyz, jasy ülken adamǧa äiel bolǧysy kelmei, ıngennıŋ jelının qoldarymen myqtap qysyp süttı şyǧarmaidy.
Qyzdyŋ būl äreketın dūrys tüsıngen küişı «Qaraqtarym, menıŋ jasym kep qaldy. Ömır senderdıkı jastar, ekeuıŋ qosylyp baqytty bolyŋdar», dep qyz ben jıgıtke batasyn bergen eken.
Keibırde myqty küişıler, basqa bır dombyraşynyŋ daŋqy turaly estıse, jol qanşama alys bolsa da ızdep baryp küi tartysatyn bolǧan.
Qazaqtyŋ ataqty kompozitory ärı muzyka tanuşysy Ahmet Jūbanūly, özınıŋ «Ǧasyrlar pernes» atty kıtabynda küişı Tättımbet Qazanǧapūlynyŋ ömırınen mynadai bır qyzyq oqiǧany keltırgen: «Tättımbet Esıldıŋ boiynda kele jatyp, bır üige tüsedı. Onyŋ estuınşe sol üidıŋ boijetken qyzy dombyra tartatyn bolsa kerek. Öner ielerınıŋ är kezde özındei adamdy ızdeitın ädetı ǧoi, Tättımbet te osy maqsatpen sol qyzdyŋ tartysyn öz közımen bır körgısı keledı. Sälem berıp, üige kırgensın ädetşe aman-saulyq sūralyp, jolauşynyŋ aty-jönı anyqtalmai tūryp, qonaq keregenıŋ basynda ılulı tūrǧan ükılı dombyrany körıp, üi ielerınen alyp beruın sūraidy. Bai men bäibışe bırıne-bır qarap az kıdırıp, qonaqtyŋ qūrmetıne alyp beredı. Tättımbet dombyranyŋ qūlaq küiın özınşe özgertıp, bırneşe küi tartady. Sol kezde daladan kırıp kelgen boijetken, Tättımbettıŋ qolynan eşbır ūlyqsatsyz dombyrasyn alyp, «menı kım dep edıŋız, sızden sasatyn» degendei, küi tartady. Dombyra Tättımbettıŋ qolyna qaitatadan tiedı. Endı qonaq küi tartuǧa ainalǧanda bai-bäibışe «äŋgımenıŋ» ūzaqqa sozyluǧa ainalǧanyn körıp, dalaǧa şyǧyp ketedı.
Qonaq küişı men dombyraşy qyz endı kezek-kezek köptegen küi tartady. Basta qyzdy balǧyn körgen Tättımbet, onyŋ küige küimen jauap beruıne qarai, ıştei seskenuge ainalady. Qalaida qyz aldynda erkektık abyroiyn saqtap qaludyŋ ne bır joldaryn oilaidy. Äitpegen küide myna qyz Tättımbettı jeŋıp ketetını sözsız. Tättımbet tūrpaiylau bolsa da, özınşe jeŋudıŋ qysqa jolyn tapqandai bolady. Qyz qyrqynşy küidı şalǧannan keiın Tättımbet etıgın şeşıp, bır küidı oŋ aiaǧynyŋ ülken başpaiymen tartady. Qyz Tättımbettıŋ ıstei alǧanyn ıstei almaidy. Aiaǧyn körsetuden ūialǧan qyz ädepten asa almai «jeŋıledı».
Sondaǧy Tättımbettıŋ sondai oinaǧan küiı «Bylqyldaq» dep atalady eken.
Bügınderı küi tartys önerın ülken konsertter men toilarda tamaşalauǧa bolady.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ūlttyq portaly
