Kezınde änşı anamyz Roza Täjıbaiqyzy Baǧlan şyrqap, keiın «Dos-Mūqasan» tobynyŋ oryndauynda keŋınen tarap, älı künge deiın şyrqalyp jürgen ännıŋ osy sözderı köp närsenı bıldıredı. Sebebı qazaq öte balajan halyq. Düniege säbi kelse, qazaqqa odan ötken zor quanyş joq ekenın:
Bar närsenıŋ läzzaty,
Ata-ananyŋ jannaty,
Būl dünienıŋ mūrasy,
Perzentıŋnıŋ yrasy, –
dep aqyn Mailyqoja Sūltanqojaūly tört auyz öleŋ jolymen jetkızgen.
Düniege kelgen jaŋa ömır iesınıŋ quanyşyna äiel bosanǧan künı keşke auyl jastarynyŋ şıldehanaǧa jinalyp taŋ atqanşa, säbidıŋ anasyn ardaqtap än salyp, küi tartuy, keide şıldehananyŋ üş künge deiın sozyluy osy quanyştyŋ belgısı. Būndai şıldehanalarǧa tek jastar ǧana qatysatyn bolǧan. Sebebı, jaŋa tuǧan närestenı türlı jyn-şaitan, perılerdıŋ salqynynan qorǧap, küzetu halqymyzdyŋ senımı boiynşa tek qana jastardyŋ mındetı sanalǧan.
Qandai bır jaŋalyq bolsa da qazaqtyŋ süiınşı sūrau ädetı bar. Al bala tuǧan kezde närestenıŋ ata-äjesınen, äkesı men tuǧan-tysqandarynan süiınşı sūraudyŋ orny tıpten bölek. Jaqsy habar jetkızıp süiınşı sūraǧan adamǧa baǧaly syilyqtar bergen. Süiınşı habardy jetkızuşı qanşa alys jer bolsa da baruǧa daiar bolǧan. Ūly Otan soǧysynyŋ batyry, jazuşy Bauyrjan Momyşūly düniege kelgende bolaşaq batyrdyŋ äkesı Äulieata şaharynda eken. Baitoq degen kısı alpys şaqyrym at sabyltyp jetıp, üige kırıp kelıp, bır auyz söz aituǧa därmenı kelmei, Momyşty qūşaqtap jylai berıptı. Üi-ışı bır jamanat habar jetken eken dep, qorqyp qalady. Sodan «ne bop qaldy, aitsaŋşy» dep sūraǧanda ǧana Baitoq:
Qazaq esım taŋdauǧa ülken jauapkerşılıkpen qaraǧan. Düniege kelgen säbilerge quana otyryp, at qoiyp, jaŋa ömır iesıne bolaşaqta mynadai bol deu arqyly, öz armandarynyŋ oryndaluyn da tılek ete bılgen. Sonymen qatar qarabaiyr sözben emes örnektep, jürekten tereŋ oryn alardai esım taŋdaǧan.
Esım taŋdauda halyq türlı senımge süiengenın halyq auyz ädebietı şyǧarmalarynan köptep kezdestıruge bolady. Qazaq radiosynan berılgen «Aldarkösenıŋ alǧaşqy qadamy» atty ertegıde, onyŋ nege osylai atalǧany jönınde bylai dep aityldy: «Adam özınıŋ azan şaqyryp qoiǧan atyna sai ömır süredı» deidı halyq. Solai bolsa solai da şyǧar. Aldarkösenıŋ äkesınıŋ esımı Aldan eken. Ol şynynda da ömır-baqi aldanyp ötkenge ūqsaidy. Sodan da boluy kerek aldanudan zärzap bolǧan aŋqau azamat tūŋǧyşynyŋ atyn Aldar qoiypty. Jaratqan Jappar iemız sony tüsıngen ǧoi. Aldar täi-täi basyp tılı şyǧa bastaǧannan eşkımge esesın jıbermeitın aqyldy da alǧyr bala bolyp ösıptı».
Qazaqtar esım taŋdaudy halyqtyq bolmystyŋ dıŋgegı – ülkendı syilau arqyly jüzege asyryp otyrǧan. Sondyqtan närestege at qoiudy eldıŋ syily adamynan ötınetın. Nemese, däl sol kezde auylda ataqty aqyn iaki basqa öner iesı qonaqtap jatsa sol kısıge qolqa salatyn bolǧan. Küişımen jaqyn tanys-bılıs bolǧan jazuşy Säuırbek Baqbergennıŋ jazuy boiynşa, ataqty Dina küişınıŋ esımın qariialar «qyryqtyŋ bırı Qydyr» dep auylǧa susyn ışuge būrylǧan jolauşyǧa qoidyrǧan.
Qazaq quanyşyn bölısuge ärqaşanda jaqyndaryn, dostaryn şaqyrǧan ǧoi. Belgılı jazuşy-dramaturg Şahmet Qūsaiynūlynyŋ jūbaiy, teatr jäne kino artisı Biken Yrymqyzy ūl tuǧanda, säbidıŋ atyn Serke Qojamqūlūly aǧamyz Köbei dep qoiǧan. Sonda būl atty şıldehanada bolǧan aqyn-jazuşylar: Mūhtar Äuezūly, Säbit Mūqanūly, Jūmaǧali Saiyn, Qasym Qaisenūly bır auyzdan qostaǧan.
Halqymyzda balasyna nemese nemeresıne jaqyn adamdarynyŋ esımın qoiuǧa rūqsat sūrau ädetı qalyptasqan. Däl osyndai oqiǧa teatr jäne kino artisı Serke Qojamqūlovtyŋ jien nemeresıne esım taŋdau barysynda oryn alǧan. Jazuşy Mūhtar Äuezūly Lenindık syilyq alǧan kezde Serke Qojamqūlūly jazuşynyŋ üiıne, laureat boluymen qūttyqtai baryp: «Sız syilyq alǧan künı menıŋ tūŋǧyş nemerem de dünie esıgın aşty. Soǧan özıŋızdıŋ atyŋyzdy qoisam mümkın be?» dep rūqsat sūraidy. «Atymdy qoi, qūrdas, bälı, senen men nemdı aiaimyn?!» dep Mūhaŋ da meiırlene jauap bergen.
Balaǧa keibırde ekı at berılgen. Aqyn Qasym Amanjolūly bır dosynyŋ qyzyna Meruert esımın bergen. Būl esımge närestenıŋ naǧaşy äjesı Saǧi dep at qoiǧandyqtan, qyzdyŋ tuu turaly kuälıgıne Meruert-Saǧi dep jazylǧan.
Balalarǧa ūly adamdardyŋ esımın beru baiaǧydan bar. Öz esımı qalai berılgenı turaly bala kezınen tuysqandarynan estıp ösken KSRO halyq suretşısı Qanafiia Teljanūlynyŋ jazuşy Seisen Mūhtarūlyna aituy boiynşa, özı tuǧanda äjesı qūlaǧynyŋ tūsyna:
– Mūhammedhanafiia!
– Mūhammedhanafiia!
– Mūhammedhanafiia! – dep üş ret qaitalaidy.
Şıldehana toişylary:
– Mūnan oŋdy esım bolmady ma?
– Tıptı şūbalaŋqy ma, qalai?
– Ne maǧynasy bar? – dep sūraidy.
Sonda aq şaşty ana Mūhammedhanafiia – qazaqtyŋ ūly ǧalymy Şoqannyŋ şyn aty ekenın, – özınıŋ qatar ösken qūrdasy ekenın aitqan.
Halyq tüsınıgı boiynşa qyz balaǧa tıl-köz onşa tie qoimaityn bolǧan, sondyqtan olarǧa ädemı attar taŋdalǧan. Qyz attaryna aspan älemınıŋ, sūlu-momyn aŋdardyŋ, asyl tastar, qymbat matalar, näzık jäne sirek kezdesetın ösımdık attary t.b. paidalanylatyn. Mäselen Aiman, Şolpan, Jūldyz, Qūralai, Toty, Marjan, Altynai, Kümıs, Jıbek, Maqpal, Şynar, Rauşan, Qyzǧaldaq t. b.
Qyz balalarǧa esım taŋdaǧanda jaŋa tuǧan närestenıŋ tür-tüsıne de qarap at berılgen. Jazuşy Säbit Mūqanūlynyŋ şeşesı aq sary kısı eken. Tört-bes ūldyŋ artynan süt kenje bop tuǧan soŋ, atyn Balsary qoiypty. Būl, näreste kenje bolǧan soŋ baldai tättı, dep jaqsy körıp, tättı taǧam men boiau tüsı bırıktırılıp oilap tabylǧan esım. Ūly qalamgerdıŋ «Ömır mektebı» jäne basqa da şyǧarmalaryn oqyǧan adam, türlı qyzyq mälımetterdı köptep bıluıne mol mümkındık alady.
Erkek balanyŋ atyn köbınese ülken äkesı, auyldaǧy qariialar, onyŋ bırı bolmaǧanda balanyŋ öz äkesı qoiady. Er balaǧa būrynǧy ötken ata-babalarynyŋ, batyrlar men bilerdıŋ, aqyn men jyraulardyŋ attaryn; balasy tūrmai jürse eşkım eskerıp közge tüspeitın jūpyny attardy (Malbaǧar, Büien, Boqbasar, Boqqainat, Ūltaraq, Kötıbar), bala tuǧan jer su, kün, ai attaryna bailanysty (Būlaqbai, Kölbai, Ilebai, Düisembai, Qaŋtarbai), äkesınıŋ nemese atasynyŋ jasyna qarai (Elubai, Alpysbai, Jetpısbai, Seksenbai, Seksenbes), denı sau, jany berık boluyn meŋzep (Temırbolat, Şoiynbai), būryn-soŋdy bolǧan qaru-jaraq ataularyna bailanysty (Naizabai, Qylyşbek, Şoqpar, Baltabai t.b.) esımder berılıp otyrǧan.
Qazaq halqy ejelden mal şaruaşylyǧymen ainalysqandyqtan jan-januarlarǧa, onyŋ ışınde üi januarlaryna, tört tülık maldyŋ, jabaiy aŋdar men qūstardyŋ ataularyna bailanysty (Bödene, Bürkıtbai, Jolbarys, Qarlyǧaş, Qoilybai, Serkebai, Sıleusın) berılgen esımder köptep sanalady.
Kenesary hannyŋ esımı qoiyluy turaly qyzyq oqiǧa bügıngı künge jetıp otyr. Bolaşaq han öte kışkentai bolyp tuylypty. Şoqai bi jaŋa tuǧan säbidı qolyna alyp: – Özı kenedei kıp-kışkentai eken, aty Kenesary bolsyn, – degen eken.
Qazaq esımderın zerteu ǧylymynyŋ negızın qalauşylardyŋ bırı, Qazaqstannyŋ memlekettık syilyǧynyŋ iegerı Telqoja Janūzaq aǧamyzdyŋ özınıŋ aituy boiynşa azan şaqyryp qoiylǧan esımı Tölqoja eken. Būl esım balalardyŋ ülkenı töldıŋ basy, keiıngılerge qamqorşy bolsyn degen nietpen berılgen eken. Keiın mektepte oqyp jürgen jyldary ūstazy, ädebiet sabaǧynan beretın Jälila Jolaiqyzy: Inıŋnıŋ aty Telman, sondyqtan attaryŋ ūiqas boluy üşın senıŋ atyŋ Tölqoja emes Telqoja bolǧany dūrys, dep aitqan soŋ Telqoja atanyp ketken.
Balaǧa özınıŋ tuǧan aiynyŋ, mysaly: Mausymjan, Aqpan, Aqyrap dep beru ürdısı de bolǧan. Qasym hannyŋ toqaly bosanyp, Kökşetauda ülken ūlan-asyr toi bolady. Nauryz aiynda düniege kelgen säbidıŋ atyn Nauryzbai qoiady. Auyr naizasyn ekı qolymen ūstaǧanyn eşkım körmegen qara küştıŋ iesı, batyr Nauryzbaiǧa esım osylai berılgen.
Keibırde düniege kelgen närestege öskende oryndauy kerektı mındettı meŋzep at qoiǧan. Syrym Datūlynyŋ äkesıne berılgen esımge bailanysty oqiǧany ataqty Mäşhür Jüsıp bylaişa jazǧan: Syrymnyŋ atasy Şolan batyrdy jaulary qylyştap öltıredı. Şolannan Dat. Işte qalyp düniege kelgesın qara qazaq jinalyp, aradaǧy kek ūmytylmas üşın jas balanyŋ atyn Dat qoiady. Dat sözı: Ädılettılıktı talap etu, mūŋ şaǧu, tılek aitu maǧynasyn bıldıretındıkten būl esım bolaşaqta ädılettıkke qol jetkızsın, ömırınde ädıletsızdık körmesın degen tılekpen berılgenı anyq.
Qazaqta närestenıŋ denesınıŋ bır erekşelıgıne qarap at qoiatyn ädet te bar. Qazaq KSR Kommunistık partiiasynyŋ bırınşı hatşysy Dınmūhammed Ahmetūly Qonai «Öttı däuren osylai» atty kıtabynda: «Qajylyq jol Jūmabai atamnyŋ segız ai uaqytyn alypty. Onyŋ 1886 jyly tuǧan ūly Meŋlıahmet – menıŋ äkem. Oŋ jaq betınde alaqandai meŋı bolsa kerek, atyn soǧan qarap qoiypty» dep jazady.
Keibırde adamdarǧa basqa esım de beretın bolǧan. Būl ürdıstı qazaq «atterıs» nemese «attergeu» dep ataidy. «Atterıs (aty terıs) – janama atty qoiudyŋ äleumettık negızı jasy ülkendı qadırleuden, jastardy ızettılıkke, kışıpeiıldılıkke tärbieleuden şyqqan. Köp ǧasyr boiy qalyptasqan qazaq halqynyŋ äleumettık, üi ışılık josyny boiynşa jasy ülken kısılerdı olardyŋ öz atymen badyraityp aitu – öte öreskel, ersı bolyp körıngen. Halyq arasynda öz oiynan janama at qoiu – äsırese jaŋa tüsken kelınşekterden sypaiylyq, ädeptı mınez talap etılgendıkten tuyndaǧan. Jaŋa tüsken kelınder küieuınıŋ auylyndaǧy adamdardyŋ ülken-kışılerınıŋ öz attaryn eş uaqytta atamai barlyǧyna janama at qoiǧan. Tek özı tüskennen keiın tuǧan balalardy ǧana öz ata-anasy qoiǧan atpen ataǧan. Janama at ärqaşan adamnyŋ türıne, mınezıne, käsıbıne qarai qoiylǧan. Mäselen, «Ūsta qainaǧa», «Arbaşy ata», serı, aŋşy bolsa: «Aŋşy jıgıt», «Sal jıgıt», «Myrza jıgıt», oqyǧan bolsa: «Molda jıgıt», qaiyn sıŋlılerın: «Erkejan», «Ükılıjan», «Teteles» deidı. Qaiyn ınıge qoiatyn attar köbınese (Qalqanqūlaq, Alaqanköz, Qarabala, Sarbas t.b.) syqaq, äzılmen keledı.
Kelınderdıŋ tapqyrlyǧy, äsırese, jaratylys pen geografiiaǧa, jan-januarlarǧa, tūrmysqa bailanysty attardy özgertıp aluynda körınıs tabady. Auyldaǧy qariialardyŋ ışınde ai, kün, boran, tau, qasqyr, jylqymen bastalatyn attar bolsa, būl esımderdı kelınşekter eş uaqytta tura atamai, janama at qoiyp alady. Aidy – tüngı jaryq, kündı – säule şaşqan, jūma – auyr kün, beisenbı – atam attas kün, körpe – juyrqan, qasqyrdy – ūlyma, borandy – şaŋǧyt, jylqyny – tuar, joldy – soqpaq, tasty – qaiyrşaq degen. Öitkenı mūny aityp otyrǧan kelınşekterdıŋ aulynda būl attarǧa ūqsas, atauǧa bolmaityn Aituǧan, Küntuǧan, Boranbai, Jylqyaidar, Joldybai, Tasbolat degen kısıler bolǧan.
«Qazaq ensiklopediiasynda» mynadai bır qyzyq jaǧdai baiandalǧan: bırde Aiubai, Tülkıbai, İtbai degen aǧaiyndy kısıler şai ışıp otyrsa, auyldyŋ syrty äldenege dürlıgıp ketıptı. Üide otyrǧandar tystaǧy ne dübır ekenın bıluge jas kelındı jūmsaidy. Kelın şyǧyp qarasa, aiu tülkını quyp, oǧan barlyq auyldyŋ itterı abalap ürıp jatyr eken. Ne bolǧanyn sūraǧan ülkenderge kelın: – Atekem tätekemdı quyp barady, oǧan auyldaǧy jäkemder ürıp jür. – dep jauap qaitarypty.
Keibırde janama esımder azan şaqyrylyp berılgen esımderdıŋ ornyn basuy jiı kezdesedı. Mysaly: akademik Qanyş Sätbaiūlynyŋ şyn esımı – Ǧabdūlǧani, änşı Küläş Baiseiıt – Gülbahram, bişı Şara Jienqūlqyzy – Gülşara. Sazger – Şämşı Qaldaiaqūlynyŋ özınıŋ esımı de, äkesınıŋ esımı de basqaşa. Özınıŋ şyn aty –Jämşid. Äkesı Änäpiia aiaǧyndaǧy qalyna bailanysty Qaldaiaq atanyp ketken.
Ūl balalarǧa batyrlardyŋ atyn beru, äsırese, jaugerşılık zamanda, soǧys jyldary keŋ örıs alyp otyrǧan. Ūly Otan Soǧysynyŋ Batyry Mälık Ǧabdullin maidan şebınde jürgende 1943 jyldyŋ 18 kökegınde kündelıgıne osyndai ürdıs turaly bylai jazǧan eken: «Juyrda men bır adamnan hat aldym. Ol kısı hatynda bylai deidı: «Mälık-au, osy sende ne arman bar eken? Armanyŋ joq ta şyǧar. Oqu oqyp, bılım aldyŋ. Maidanǧa baryp eŋ, ataǧyŋ şyqty. Senı halqyŋ maqtan etıp otyr. Jaŋa tuǧan jas balalaryna köp adamdar senıŋ atyŋdy qoiyp jatyr. Mūndai därejege jetken adamnyŋ armany bolmasqa tiıstı».
Qazaqtar perzentterın ūl-qyz dep bölmei jaqsy köredı. Qyz balany da, ūl balany da bırdei esımdermen atau dästürı sonyŋ dälelı. Bauyrjan Momyşūlynyŋ äkesınıŋ esımı Momynälı bolsa, aqyn Abai Qūnanbaiūlynyŋ şyqqan tegı, halyq şejıresı boiynşa Arǧynnyŋ ekınşı äielı Momynnan tuatyn törteudıŋ bırı Tobyqtyǧa jatady. «Şärıp» esımı köbınese ūl balalarǧa berılıp otyrǧany belgılı. Degenmen, soŋǧy kezde būlai bolmaǧanmen, būrynǧy kezde qyz balalardy da osy esımmen atau ürdısı bolǧanyn aqyn Abai Qūnanbaiūlynyŋ «Şärıpke» degen öleŋınıŋ «Tüŋlıkbaidyŋ qatyny atyŋ Şärıp...» dep keletın jolyn oqyǧanda bıluge bolady. Al būl esımnıŋ arabşadan qazaq tılındegı maǧynasy «ataqty, meiırımdı, paiǧambardyŋ äuletınen degen ataq» degendı bıldıretının eskersek, osy esımnıŋ aqyn Abai ǧūmyr keşken HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda ǧana emes, odan būryn da islam dınınıŋ qazaq elıne kelgen uaqytynan berı qoldanysta bolǧanyn körsetedı. Muzyka zertteuşı Ahmet Jūbanūly Bırjan saldyŋ köpke belgılı «Aitbai» änı turaly baiandai kelıp: «Aitbai – qyzdyŋ aty. Qazaqta qyzdyŋ soŋynan ūl tumasa, qyzǧa erkektıŋ atyn beredı. Aitbaidyŋ aty qoiyluda solai bolǧan» dep jazuy ūl balalardyŋ esımderınıŋ qyzdarǧa berılu sebebınıŋ paida bolǧan kezı ärıde ekenı baiqalady.
Egerde düniege bırınen soŋ bırı qyz kelgen jaǧdai bolsa būdan bylai ūl tuylsyn, dep qyzdyŋ atyn Baltakül, Tolbala, Ūlbosyn, Ūlmeken, Ūljan, Üzılhan, Ümıthan dep qoiǧan. Qazaq halqynyŋ arasynda būl senım älı künge deiın oryn alyp keledı.
Bala şetınei bergen jaǧdaida jaŋa tuǧan säbige Jasūzaq, Jüzjasar, Myŋjasar, Tūrar, Tūrǧyn, Tūrsyn, Tūrǧynbai, Tūrsynai, Tūrsynkül, Ölmes, Ösken dep at qoiǧan. Yrym etıp närestenıŋ kındıgın baltamen kesıp, bıreuge bırnärse berıp satyp alatyn kezder de bolǧan. Nemese jaŋa tuǧan närestenı ūzaq jasaǧan bırneşe kempırdıŋ etegınıŋ astynan ötkızu dästürı bolǧan. Būndai balalardy Üşkempır, Törtkempır, Beskempır dep, joralǧyǧa qatysqan keiuanalardyŋ sanymen ataǧan. Būndai ǧūrypty atqaruǧa aqsaqaldardy da şaqyratyn bolǧan. Äigılı aqyn Kenen Äzerbaiūly eluden asqanda körgen qyzyna osyndai yrym jolyn jasap, esımın Törtkempırbırşal qoiǧany belgılı. Keiın qyzy ösken soŋ mektepke barǧanda balalar mazaqtai bergen soŋ atyn Törtken dep özgertken.
Belgılı aqyn Şömışbai Sarievtıŋ esımı tüske bailanysty qoiylǧan. Anasy Märiiaştyŋ aituy boiynşa bolaşaq aqyn özınıŋ esımıne bylai ie bolypty: «Bır künı Qatşa degen tuys apam üige kelıp: «Tüsımde aq saqaldy ata: «Naǧaşybaidyŋ üiındegı kelın ūl tuady. Atyn Şömış äulienıŋ atymen Şömışbai dep qoisyn. Sonda jasy ūzaq bolady» dep aian berdı», – dedı. Izınen ınılerı men qaryndastary keldı». Būl şynynda da öte sirek esım. Şömışbai aǧamen kezdesıp söileskenımde özınıŋ esımı turaly jazuşy Dulat İsabekūly aǧamyzdyŋ: «Qazaq tarihynda aqyn Şömışbai öleŋderımen ǧana emes özınıŋ esımımen de qalady» dep äzıldegenın aitty.
Keibırde säbilerge eldı meken, jer-su attaryna bailanysty esım qoiǧan. «Abai» ensiklopediiasyn oqyǧanda aqyn Abai Qūnanbaiūlynyŋ törtınşı atasy Torǧai Aidosūlynyŋ esımı «Aqtaban şūbyryndy» zamanynda Syr boiyna bosyp, aua köşkende Torǧai özenınıŋ boiynda düniege kelgendıkten berılgenın bıldım.
Aqyn Jambylǧa esım berıluı de jer atyna bailanysty, aqynmen öte jaqyn qatynasta bolǧan jazuşy Säbit Mūqanūly: «Jäkeŋ Şu özenınıŋ boiyndaǧy Jambyl tauynyŋ etegınde tuǧandyqtan äkesı atyn Jambyl qoiypty» dep jazdy.
Tuǧan jerge bailanysty at qoiu ädetı jiyrmasynşy ǧasyrda da jalǧastyǧyn tapqanyn 1922 jyly tuǧan ataqty aqyn Syrbai Mäulenūlynyŋ:
Syr boiynda tuǧan soŋ,
Syrbai qoidy atymdy. –
degen öleŋ joldary da däleldeidı.
Ūl-qyzdaryna ūnatqan ädebi şyǧarmalardyŋ keiıpkerlerınıŋ esımın beru de tarihta belgılı. Kezınde «Abai joly» romanyndaǧy aqynnyŋ ǧaşyq bolǧan qyzy Toqjan esımı bükıl Qazaqstanǧa keŋınen tarap ketkenı belgılı. Muzyka zertteuşısı Ahmet Jūbanūlynyŋ keltırgen deregı boiynşa osyndai bır qyzyq oqiǧa belgılı änşı, kompozitor Jaiau Mūsa äielı Sapar ekeuınıŋ tūŋǧyş perzentı düniege kelgende bolypty. Jaiau Mūsa kezde orys ädebietınıŋ alyby, jazuşy Lev Tolstoidyŋ «Anna Karenina» romanyn oqyp, qyzyn osy şyǧarmanyŋ bas keiıpkerınıŋ atymen ataǧysy kelgen. Bıraq auyl moldalary: «Bız käpırdıŋ atyn aityp, säbidıŋ qūlaǧyna azan şaqyra almaimyz» dep bas tartady. Sonda Mūsa tūryp: «Sender bılgen älhamdy men de bılemın, allaHu äkbardı senderden görı dūrys aita alamyn, berı ber säbidı» dep, özı azan aityp Anna dep ataidy. Osylaişa Rim mifologiiasynyŋ jaŋa jyl äiel qūdaiy Annanyŋ (maǧynasy – jyl, mäŋgılık) esımı qazaq qyzyna berılgen. Halifa Altai qazaqşaǧa audarǧan Qūranda Anna esımımen ündes Hanna esımı bar. Basqa halyqtarmen bailanys arqyly engen esımderden töl qazaqi esımderdıŋ köp ekenın bırneşe sözdıktıŋ iegerı Nūrtas Oŋdasynūly naqty jazǧan.
Qazaq halqy esım berude de özınşe bır ülken qūbylys iesı ekenı anyq. Qandai alasapyran jaǧdailardy basynan keşırse de esım beruge kelgende halyqtyq tamyrynan aiyrylmaǧan. Basqa halyqtarmen bailanys arqyly engen esımderden görı töl qazaqi esımderdıŋ köp ekenın bırneşe sözdıktıŋ iegerı Nūrtas Oŋdasynūly naqty jazǧan.
Qazaq esımderı halyqtyŋ ruhani bolmysynyŋ, tūrmys-tırşılıgınıŋ ainasy ıspettı. Ūlttyq esımderge zer sala, köŋıl audarǧan adam, qazaq halqy turaly köp närsenı bılu mümkındıgıne ie bolady. Mysaly: Arqalyq batyrdyŋ esımınıŋ – besıktıŋ ekı basyn qosyp tūratyn üstıŋgı aǧaş; ǧalym Şoqan Uälihannyŋ jaqsy körıp tyŋdaityn änşısı Äljan Atubaiūlynyŋ äkesınıŋ Atubaidyŋ esımınıŋ maǧynasy – jūmsaq bylǧarydan tıgılgen jeŋıl etık, mäsı; Qozy-Körpeş pen Baian Sūludyŋ ūlynyŋ aty Saitülek. Būl esımnıŋ maǧynasy ekı sözden qūralǧan: Sai – a) ülken jyra, aŋǧar, ä) säikes, üilesımdı, laiyq, däl. Tülek – qyran qūstyŋ jetılıp, babyna kelıp ūşqan balapany. Aqyn Sara Tastanbekqyzynyŋ ınısınıŋ esımı Saqari. Būl esımnıŋ de bırneşe maǧynasy bar. Saqar – a) qazaq otaşylary emge paidalanǧan şöp, ä) oraza kezınde taŋ atpai ışetın tamaq, säresı. Aqyn Sauytbek Ūsaūlymen aitysqan aqyn qyz Maisanyŋ esımı «şöbı qaulap ösken, kögaldy jer» degendı bıldıredı. Jazuşy Beksūltan Nūrjekenıŋ äjesı Batpan Kejımbaiqyzynyŋ esımınıŋ maǧynasy salmaq ölşemın bıldıredı. Jaza bersem, būndai mysaldardyŋ şegıne jetu qiyn.
Elımız egemendıgın alyp älemge tanylyp jatqan bügıngı beibıt zamanda Güljauar, Janşuaq, Ärıbi-Ärıbek, Erhalyq syndy esımderdıŋ paida boluy da qazaq halqynyŋ armanşyl halyq ekenın jäne sol armandaǧan maqsatyna jetetının däleldeidı.
Düniege kelgen jaŋa ömır iesınıŋ quanyşyna äiel bosanǧan künı keşke auyl jastarynyŋ şıldehanaǧa jinalyp taŋ atqanşa, säbidıŋ anasyn ardaqtap än salyp, küi tartuy, keide şıldehananyŋ üş künge deiın sozyluy osy quanyştyŋ belgısı. Būndai şıldehanalarǧa tek jastar ǧana qatysatyn bolǧan. Sebebı, jaŋa tuǧan närestenı türlı jyn-şaitan, perılerdıŋ salqynynan qorǧap, küzetu halqymyzdyŋ senımı boiynşa tek qana jastardyŋ mındetı sanalǧan.
Qandai bır jaŋalyq bolsa da qazaqtyŋ süiınşı sūrau ädetı bar. Al bala tuǧan kezde närestenıŋ ata-äjesınen, äkesı men tuǧan-tysqandarynan süiınşı sūraudyŋ orny tıpten bölek. Jaqsy habar jetkızıp süiınşı sūraǧan adamǧa baǧaly syilyqtar bergen. Süiınşı habardy jetkızuşı qanşa alys jer bolsa da baruǧa daiar bolǧan. Ūly Otan soǧysynyŋ batyry, jazuşy Bauyrjan Momyşūly düniege kelgende bolaşaq batyrdyŋ äkesı Äulieata şaharynda eken. Baitoq degen kısı alpys şaqyrym at sabyltyp jetıp, üige kırıp kelıp, bır auyz söz aituǧa därmenı kelmei, Momyşty qūşaqtap jylai berıptı. Üi-ışı bır jamanat habar jetken eken dep, qorqyp qalady. Sodan «ne bop qaldy, aitsaŋşy» dep sūraǧanda ǧana Baitoq:
- Jeŋeşem ūl tapty, – deptı.
Qazaq esım taŋdauǧa ülken jauapkerşılıkpen qaraǧan. Düniege kelgen säbilerge quana otyryp, at qoiyp, jaŋa ömır iesıne bolaşaqta mynadai bol deu arqyly, öz armandarynyŋ oryndaluyn da tılek ete bılgen. Sonymen qatar qarabaiyr sözben emes örnektep, jürekten tereŋ oryn alardai esım taŋdaǧan.
Esım taŋdauda halyq türlı senımge süiengenın halyq auyz ädebietı şyǧarmalarynan köptep kezdestıruge bolady. Qazaq radiosynan berılgen «Aldarkösenıŋ alǧaşqy qadamy» atty ertegıde, onyŋ nege osylai atalǧany jönınde bylai dep aityldy: «Adam özınıŋ azan şaqyryp qoiǧan atyna sai ömır süredı» deidı halyq. Solai bolsa solai da şyǧar. Aldarkösenıŋ äkesınıŋ esımı Aldan eken. Ol şynynda da ömır-baqi aldanyp ötkenge ūqsaidy. Sodan da boluy kerek aldanudan zärzap bolǧan aŋqau azamat tūŋǧyşynyŋ atyn Aldar qoiypty. Jaratqan Jappar iemız sony tüsıngen ǧoi. Aldar täi-täi basyp tılı şyǧa bastaǧannan eşkımge esesın jıbermeitın aqyldy da alǧyr bala bolyp ösıptı».
Qazaqtar esım taŋdaudy halyqtyq bolmystyŋ dıŋgegı – ülkendı syilau arqyly jüzege asyryp otyrǧan. Sondyqtan närestege at qoiudy eldıŋ syily adamynan ötınetın. Nemese, däl sol kezde auylda ataqty aqyn iaki basqa öner iesı qonaqtap jatsa sol kısıge qolqa salatyn bolǧan. Küişımen jaqyn tanys-bılıs bolǧan jazuşy Säuırbek Baqbergennıŋ jazuy boiynşa, ataqty Dina küişınıŋ esımın qariialar «qyryqtyŋ bırı Qydyr» dep auylǧa susyn ışuge būrylǧan jolauşyǧa qoidyrǧan.
Qazaq quanyşyn bölısuge ärqaşanda jaqyndaryn, dostaryn şaqyrǧan ǧoi. Belgılı jazuşy-dramaturg Şahmet Qūsaiynūlynyŋ jūbaiy, teatr jäne kino artisı Biken Yrymqyzy ūl tuǧanda, säbidıŋ atyn Serke Qojamqūlūly aǧamyz Köbei dep qoiǧan. Sonda būl atty şıldehanada bolǧan aqyn-jazuşylar: Mūhtar Äuezūly, Säbit Mūqanūly, Jūmaǧali Saiyn, Qasym Qaisenūly bır auyzdan qostaǧan.
Halqymyzda balasyna nemese nemeresıne jaqyn adamdarynyŋ esımın qoiuǧa rūqsat sūrau ädetı qalyptasqan. Däl osyndai oqiǧa teatr jäne kino artisı Serke Qojamqūlovtyŋ jien nemeresıne esım taŋdau barysynda oryn alǧan. Jazuşy Mūhtar Äuezūly Lenindık syilyq alǧan kezde Serke Qojamqūlūly jazuşynyŋ üiıne, laureat boluymen qūttyqtai baryp: «Sız syilyq alǧan künı menıŋ tūŋǧyş nemerem de dünie esıgın aşty. Soǧan özıŋızdıŋ atyŋyzdy qoisam mümkın be?» dep rūqsat sūraidy. «Atymdy qoi, qūrdas, bälı, senen men nemdı aiaimyn?!» dep Mūhaŋ da meiırlene jauap bergen.
Balaǧa keibırde ekı at berılgen. Aqyn Qasym Amanjolūly bır dosynyŋ qyzyna Meruert esımın bergen. Būl esımge närestenıŋ naǧaşy äjesı Saǧi dep at qoiǧandyqtan, qyzdyŋ tuu turaly kuälıgıne Meruert-Saǧi dep jazylǧan.
Balalarǧa ūly adamdardyŋ esımın beru baiaǧydan bar. Öz esımı qalai berılgenı turaly bala kezınen tuysqandarynan estıp ösken KSRO halyq suretşısı Qanafiia Teljanūlynyŋ jazuşy Seisen Mūhtarūlyna aituy boiynşa, özı tuǧanda äjesı qūlaǧynyŋ tūsyna:
– Mūhammedhanafiia!
– Mūhammedhanafiia!
– Mūhammedhanafiia! – dep üş ret qaitalaidy.
Şıldehana toişylary:
– Mūnan oŋdy esım bolmady ma?
– Tıptı şūbalaŋqy ma, qalai?
– Ne maǧynasy bar? – dep sūraidy.
Sonda aq şaşty ana Mūhammedhanafiia – qazaqtyŋ ūly ǧalymy Şoqannyŋ şyn aty ekenın, – özınıŋ qatar ösken qūrdasy ekenın aitqan.
Halyq tüsınıgı boiynşa qyz balaǧa tıl-köz onşa tie qoimaityn bolǧan, sondyqtan olarǧa ädemı attar taŋdalǧan. Qyz attaryna aspan älemınıŋ, sūlu-momyn aŋdardyŋ, asyl tastar, qymbat matalar, näzık jäne sirek kezdesetın ösımdık attary t.b. paidalanylatyn. Mäselen Aiman, Şolpan, Jūldyz, Qūralai, Toty, Marjan, Altynai, Kümıs, Jıbek, Maqpal, Şynar, Rauşan, Qyzǧaldaq t. b.
Qyz balalarǧa esım taŋdaǧanda jaŋa tuǧan närestenıŋ tür-tüsıne de qarap at berılgen. Jazuşy Säbit Mūqanūlynyŋ şeşesı aq sary kısı eken. Tört-bes ūldyŋ artynan süt kenje bop tuǧan soŋ, atyn Balsary qoiypty. Būl, näreste kenje bolǧan soŋ baldai tättı, dep jaqsy körıp, tättı taǧam men boiau tüsı bırıktırılıp oilap tabylǧan esım. Ūly qalamgerdıŋ «Ömır mektebı» jäne basqa da şyǧarmalaryn oqyǧan adam, türlı qyzyq mälımetterdı köptep bıluıne mol mümkındık alady.
Erkek balanyŋ atyn köbınese ülken äkesı, auyldaǧy qariialar, onyŋ bırı bolmaǧanda balanyŋ öz äkesı qoiady. Er balaǧa būrynǧy ötken ata-babalarynyŋ, batyrlar men bilerdıŋ, aqyn men jyraulardyŋ attaryn; balasy tūrmai jürse eşkım eskerıp közge tüspeitın jūpyny attardy (Malbaǧar, Büien, Boqbasar, Boqqainat, Ūltaraq, Kötıbar), bala tuǧan jer su, kün, ai attaryna bailanysty (Būlaqbai, Kölbai, Ilebai, Düisembai, Qaŋtarbai), äkesınıŋ nemese atasynyŋ jasyna qarai (Elubai, Alpysbai, Jetpısbai, Seksenbai, Seksenbes), denı sau, jany berık boluyn meŋzep (Temırbolat, Şoiynbai), būryn-soŋdy bolǧan qaru-jaraq ataularyna bailanysty (Naizabai, Qylyşbek, Şoqpar, Baltabai t.b.) esımder berılıp otyrǧan.
Qazaq halqy ejelden mal şaruaşylyǧymen ainalysqandyqtan jan-januarlarǧa, onyŋ ışınde üi januarlaryna, tört tülık maldyŋ, jabaiy aŋdar men qūstardyŋ ataularyna bailanysty (Bödene, Bürkıtbai, Jolbarys, Qarlyǧaş, Qoilybai, Serkebai, Sıleusın) berılgen esımder köptep sanalady.
Kenesary hannyŋ esımı qoiyluy turaly qyzyq oqiǧa bügıngı künge jetıp otyr. Bolaşaq han öte kışkentai bolyp tuylypty. Şoqai bi jaŋa tuǧan säbidı qolyna alyp: – Özı kenedei kıp-kışkentai eken, aty Kenesary bolsyn, – degen eken.
Qazaq esımderın zerteu ǧylymynyŋ negızın qalauşylardyŋ bırı, Qazaqstannyŋ memlekettık syilyǧynyŋ iegerı Telqoja Janūzaq aǧamyzdyŋ özınıŋ aituy boiynşa azan şaqyryp qoiylǧan esımı Tölqoja eken. Būl esım balalardyŋ ülkenı töldıŋ basy, keiıngılerge qamqorşy bolsyn degen nietpen berılgen eken. Keiın mektepte oqyp jürgen jyldary ūstazy, ädebiet sabaǧynan beretın Jälila Jolaiqyzy: Inıŋnıŋ aty Telman, sondyqtan attaryŋ ūiqas boluy üşın senıŋ atyŋ Tölqoja emes Telqoja bolǧany dūrys, dep aitqan soŋ Telqoja atanyp ketken.
Balaǧa özınıŋ tuǧan aiynyŋ, mysaly: Mausymjan, Aqpan, Aqyrap dep beru ürdısı de bolǧan. Qasym hannyŋ toqaly bosanyp, Kökşetauda ülken ūlan-asyr toi bolady. Nauryz aiynda düniege kelgen säbidıŋ atyn Nauryzbai qoiady. Auyr naizasyn ekı qolymen ūstaǧanyn eşkım körmegen qara küştıŋ iesı, batyr Nauryzbaiǧa esım osylai berılgen.
Keibırde düniege kelgen närestege öskende oryndauy kerektı mındettı meŋzep at qoiǧan. Syrym Datūlynyŋ äkesıne berılgen esımge bailanysty oqiǧany ataqty Mäşhür Jüsıp bylaişa jazǧan: Syrymnyŋ atasy Şolan batyrdy jaulary qylyştap öltıredı. Şolannan Dat. Işte qalyp düniege kelgesın qara qazaq jinalyp, aradaǧy kek ūmytylmas üşın jas balanyŋ atyn Dat qoiady. Dat sözı: Ädılettılıktı talap etu, mūŋ şaǧu, tılek aitu maǧynasyn bıldıretındıkten būl esım bolaşaqta ädılettıkke qol jetkızsın, ömırınde ädıletsızdık körmesın degen tılekpen berılgenı anyq.
Qazaqta närestenıŋ denesınıŋ bır erekşelıgıne qarap at qoiatyn ädet te bar. Qazaq KSR Kommunistık partiiasynyŋ bırınşı hatşysy Dınmūhammed Ahmetūly Qonai «Öttı däuren osylai» atty kıtabynda: «Qajylyq jol Jūmabai atamnyŋ segız ai uaqytyn alypty. Onyŋ 1886 jyly tuǧan ūly Meŋlıahmet – menıŋ äkem. Oŋ jaq betınde alaqandai meŋı bolsa kerek, atyn soǧan qarap qoiypty» dep jazady.
Keibırde adamdarǧa basqa esım de beretın bolǧan. Būl ürdıstı qazaq «atterıs» nemese «attergeu» dep ataidy. «Atterıs (aty terıs) – janama atty qoiudyŋ äleumettık negızı jasy ülkendı qadırleuden, jastardy ızettılıkke, kışıpeiıldılıkke tärbieleuden şyqqan. Köp ǧasyr boiy qalyptasqan qazaq halqynyŋ äleumettık, üi ışılık josyny boiynşa jasy ülken kısılerdı olardyŋ öz atymen badyraityp aitu – öte öreskel, ersı bolyp körıngen. Halyq arasynda öz oiynan janama at qoiu – äsırese jaŋa tüsken kelınşekterden sypaiylyq, ädeptı mınez talap etılgendıkten tuyndaǧan. Jaŋa tüsken kelınder küieuınıŋ auylyndaǧy adamdardyŋ ülken-kışılerınıŋ öz attaryn eş uaqytta atamai barlyǧyna janama at qoiǧan. Tek özı tüskennen keiın tuǧan balalardy ǧana öz ata-anasy qoiǧan atpen ataǧan. Janama at ärqaşan adamnyŋ türıne, mınezıne, käsıbıne qarai qoiylǧan. Mäselen, «Ūsta qainaǧa», «Arbaşy ata», serı, aŋşy bolsa: «Aŋşy jıgıt», «Sal jıgıt», «Myrza jıgıt», oqyǧan bolsa: «Molda jıgıt», qaiyn sıŋlılerın: «Erkejan», «Ükılıjan», «Teteles» deidı. Qaiyn ınıge qoiatyn attar köbınese (Qalqanqūlaq, Alaqanköz, Qarabala, Sarbas t.b.) syqaq, äzılmen keledı.
Kelınderdıŋ tapqyrlyǧy, äsırese, jaratylys pen geografiiaǧa, jan-januarlarǧa, tūrmysqa bailanysty attardy özgertıp aluynda körınıs tabady. Auyldaǧy qariialardyŋ ışınde ai, kün, boran, tau, qasqyr, jylqymen bastalatyn attar bolsa, būl esımderdı kelınşekter eş uaqytta tura atamai, janama at qoiyp alady. Aidy – tüngı jaryq, kündı – säule şaşqan, jūma – auyr kün, beisenbı – atam attas kün, körpe – juyrqan, qasqyrdy – ūlyma, borandy – şaŋǧyt, jylqyny – tuar, joldy – soqpaq, tasty – qaiyrşaq degen. Öitkenı mūny aityp otyrǧan kelınşekterdıŋ aulynda būl attarǧa ūqsas, atauǧa bolmaityn Aituǧan, Küntuǧan, Boranbai, Jylqyaidar, Joldybai, Tasbolat degen kısıler bolǧan.
«Qazaq ensiklopediiasynda» mynadai bır qyzyq jaǧdai baiandalǧan: bırde Aiubai, Tülkıbai, İtbai degen aǧaiyndy kısıler şai ışıp otyrsa, auyldyŋ syrty äldenege dürlıgıp ketıptı. Üide otyrǧandar tystaǧy ne dübır ekenın bıluge jas kelındı jūmsaidy. Kelın şyǧyp qarasa, aiu tülkını quyp, oǧan barlyq auyldyŋ itterı abalap ürıp jatyr eken. Ne bolǧanyn sūraǧan ülkenderge kelın: – Atekem tätekemdı quyp barady, oǧan auyldaǧy jäkemder ürıp jür. – dep jauap qaitarypty.
Keibırde janama esımder azan şaqyrylyp berılgen esımderdıŋ ornyn basuy jiı kezdesedı. Mysaly: akademik Qanyş Sätbaiūlynyŋ şyn esımı – Ǧabdūlǧani, änşı Küläş Baiseiıt – Gülbahram, bişı Şara Jienqūlqyzy – Gülşara. Sazger – Şämşı Qaldaiaqūlynyŋ özınıŋ esımı de, äkesınıŋ esımı de basqaşa. Özınıŋ şyn aty –Jämşid. Äkesı Änäpiia aiaǧyndaǧy qalyna bailanysty Qaldaiaq atanyp ketken.
Ūl balalarǧa batyrlardyŋ atyn beru, äsırese, jaugerşılık zamanda, soǧys jyldary keŋ örıs alyp otyrǧan. Ūly Otan Soǧysynyŋ Batyry Mälık Ǧabdullin maidan şebınde jürgende 1943 jyldyŋ 18 kökegınde kündelıgıne osyndai ürdıs turaly bylai jazǧan eken: «Juyrda men bır adamnan hat aldym. Ol kısı hatynda bylai deidı: «Mälık-au, osy sende ne arman bar eken? Armanyŋ joq ta şyǧar. Oqu oqyp, bılım aldyŋ. Maidanǧa baryp eŋ, ataǧyŋ şyqty. Senı halqyŋ maqtan etıp otyr. Jaŋa tuǧan jas balalaryna köp adamdar senıŋ atyŋdy qoiyp jatyr. Mūndai därejege jetken adamnyŋ armany bolmasqa tiıstı».
Qazaqtar perzentterın ūl-qyz dep bölmei jaqsy köredı. Qyz balany da, ūl balany da bırdei esımdermen atau dästürı sonyŋ dälelı. Bauyrjan Momyşūlynyŋ äkesınıŋ esımı Momynälı bolsa, aqyn Abai Qūnanbaiūlynyŋ şyqqan tegı, halyq şejıresı boiynşa Arǧynnyŋ ekınşı äielı Momynnan tuatyn törteudıŋ bırı Tobyqtyǧa jatady. «Şärıp» esımı köbınese ūl balalarǧa berılıp otyrǧany belgılı. Degenmen, soŋǧy kezde būlai bolmaǧanmen, būrynǧy kezde qyz balalardy da osy esımmen atau ürdısı bolǧanyn aqyn Abai Qūnanbaiūlynyŋ «Şärıpke» degen öleŋınıŋ «Tüŋlıkbaidyŋ qatyny atyŋ Şärıp...» dep keletın jolyn oqyǧanda bıluge bolady. Al būl esımnıŋ arabşadan qazaq tılındegı maǧynasy «ataqty, meiırımdı, paiǧambardyŋ äuletınen degen ataq» degendı bıldıretının eskersek, osy esımnıŋ aqyn Abai ǧūmyr keşken HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda ǧana emes, odan būryn da islam dınınıŋ qazaq elıne kelgen uaqytynan berı qoldanysta bolǧanyn körsetedı. Muzyka zertteuşı Ahmet Jūbanūly Bırjan saldyŋ köpke belgılı «Aitbai» änı turaly baiandai kelıp: «Aitbai – qyzdyŋ aty. Qazaqta qyzdyŋ soŋynan ūl tumasa, qyzǧa erkektıŋ atyn beredı. Aitbaidyŋ aty qoiyluda solai bolǧan» dep jazuy ūl balalardyŋ esımderınıŋ qyzdarǧa berılu sebebınıŋ paida bolǧan kezı ärıde ekenı baiqalady.
Egerde düniege bırınen soŋ bırı qyz kelgen jaǧdai bolsa būdan bylai ūl tuylsyn, dep qyzdyŋ atyn Baltakül, Tolbala, Ūlbosyn, Ūlmeken, Ūljan, Üzılhan, Ümıthan dep qoiǧan. Qazaq halqynyŋ arasynda būl senım älı künge deiın oryn alyp keledı.
Bala şetınei bergen jaǧdaida jaŋa tuǧan säbige Jasūzaq, Jüzjasar, Myŋjasar, Tūrar, Tūrǧyn, Tūrsyn, Tūrǧynbai, Tūrsynai, Tūrsynkül, Ölmes, Ösken dep at qoiǧan. Yrym etıp närestenıŋ kındıgın baltamen kesıp, bıreuge bırnärse berıp satyp alatyn kezder de bolǧan. Nemese jaŋa tuǧan närestenı ūzaq jasaǧan bırneşe kempırdıŋ etegınıŋ astynan ötkızu dästürı bolǧan. Būndai balalardy Üşkempır, Törtkempır, Beskempır dep, joralǧyǧa qatysqan keiuanalardyŋ sanymen ataǧan. Būndai ǧūrypty atqaruǧa aqsaqaldardy da şaqyratyn bolǧan. Äigılı aqyn Kenen Äzerbaiūly eluden asqanda körgen qyzyna osyndai yrym jolyn jasap, esımın Törtkempırbırşal qoiǧany belgılı. Keiın qyzy ösken soŋ mektepke barǧanda balalar mazaqtai bergen soŋ atyn Törtken dep özgertken.
Belgılı aqyn Şömışbai Sarievtıŋ esımı tüske bailanysty qoiylǧan. Anasy Märiiaştyŋ aituy boiynşa bolaşaq aqyn özınıŋ esımıne bylai ie bolypty: «Bır künı Qatşa degen tuys apam üige kelıp: «Tüsımde aq saqaldy ata: «Naǧaşybaidyŋ üiındegı kelın ūl tuady. Atyn Şömış äulienıŋ atymen Şömışbai dep qoisyn. Sonda jasy ūzaq bolady» dep aian berdı», – dedı. Izınen ınılerı men qaryndastary keldı». Būl şynynda da öte sirek esım. Şömışbai aǧamen kezdesıp söileskenımde özınıŋ esımı turaly jazuşy Dulat İsabekūly aǧamyzdyŋ: «Qazaq tarihynda aqyn Şömışbai öleŋderımen ǧana emes özınıŋ esımımen de qalady» dep äzıldegenın aitty.
Keibırde säbilerge eldı meken, jer-su attaryna bailanysty esım qoiǧan. «Abai» ensiklopediiasyn oqyǧanda aqyn Abai Qūnanbaiūlynyŋ törtınşı atasy Torǧai Aidosūlynyŋ esımı «Aqtaban şūbyryndy» zamanynda Syr boiyna bosyp, aua köşkende Torǧai özenınıŋ boiynda düniege kelgendıkten berılgenın bıldım.
Aqyn Jambylǧa esım berıluı de jer atyna bailanysty, aqynmen öte jaqyn qatynasta bolǧan jazuşy Säbit Mūqanūly: «Jäkeŋ Şu özenınıŋ boiyndaǧy Jambyl tauynyŋ etegınde tuǧandyqtan äkesı atyn Jambyl qoiypty» dep jazdy.
Tuǧan jerge bailanysty at qoiu ädetı jiyrmasynşy ǧasyrda da jalǧastyǧyn tapqanyn 1922 jyly tuǧan ataqty aqyn Syrbai Mäulenūlynyŋ:
Syr boiynda tuǧan soŋ,
Syrbai qoidy atymdy. –
degen öleŋ joldary da däleldeidı.
Ūl-qyzdaryna ūnatqan ädebi şyǧarmalardyŋ keiıpkerlerınıŋ esımın beru de tarihta belgılı. Kezınde «Abai joly» romanyndaǧy aqynnyŋ ǧaşyq bolǧan qyzy Toqjan esımı bükıl Qazaqstanǧa keŋınen tarap ketkenı belgılı. Muzyka zertteuşısı Ahmet Jūbanūlynyŋ keltırgen deregı boiynşa osyndai bır qyzyq oqiǧa belgılı änşı, kompozitor Jaiau Mūsa äielı Sapar ekeuınıŋ tūŋǧyş perzentı düniege kelgende bolypty. Jaiau Mūsa kezde orys ädebietınıŋ alyby, jazuşy Lev Tolstoidyŋ «Anna Karenina» romanyn oqyp, qyzyn osy şyǧarmanyŋ bas keiıpkerınıŋ atymen ataǧysy kelgen. Bıraq auyl moldalary: «Bız käpırdıŋ atyn aityp, säbidıŋ qūlaǧyna azan şaqyra almaimyz» dep bas tartady. Sonda Mūsa tūryp: «Sender bılgen älhamdy men de bılemın, allaHu äkbardı senderden görı dūrys aita alamyn, berı ber säbidı» dep, özı azan aityp Anna dep ataidy. Osylaişa Rim mifologiiasynyŋ jaŋa jyl äiel qūdaiy Annanyŋ (maǧynasy – jyl, mäŋgılık) esımı qazaq qyzyna berılgen. Halifa Altai qazaqşaǧa audarǧan Qūranda Anna esımımen ündes Hanna esımı bar. Basqa halyqtarmen bailanys arqyly engen esımderden töl qazaqi esımderdıŋ köp ekenın bırneşe sözdıktıŋ iegerı Nūrtas Oŋdasynūly naqty jazǧan.
Qazaq halqy esım berude de özınşe bır ülken qūbylys iesı ekenı anyq. Qandai alasapyran jaǧdailardy basynan keşırse de esım beruge kelgende halyqtyq tamyrynan aiyrylmaǧan. Basqa halyqtarmen bailanys arqyly engen esımderden görı töl qazaqi esımderdıŋ köp ekenın bırneşe sözdıktıŋ iegerı Nūrtas Oŋdasynūly naqty jazǧan.
Qazaq esımderı halyqtyŋ ruhani bolmysynyŋ, tūrmys-tırşılıgınıŋ ainasy ıspettı. Ūlttyq esımderge zer sala, köŋıl audarǧan adam, qazaq halqy turaly köp närsenı bılu mümkındıgıne ie bolady. Mysaly: Arqalyq batyrdyŋ esımınıŋ – besıktıŋ ekı basyn qosyp tūratyn üstıŋgı aǧaş; ǧalym Şoqan Uälihannyŋ jaqsy körıp tyŋdaityn änşısı Äljan Atubaiūlynyŋ äkesınıŋ Atubaidyŋ esımınıŋ maǧynasy – jūmsaq bylǧarydan tıgılgen jeŋıl etık, mäsı; Qozy-Körpeş pen Baian Sūludyŋ ūlynyŋ aty Saitülek. Būl esımnıŋ maǧynasy ekı sözden qūralǧan: Sai – a) ülken jyra, aŋǧar, ä) säikes, üilesımdı, laiyq, däl. Tülek – qyran qūstyŋ jetılıp, babyna kelıp ūşqan balapany. Aqyn Sara Tastanbekqyzynyŋ ınısınıŋ esımı Saqari. Būl esımnıŋ de bırneşe maǧynasy bar. Saqar – a) qazaq otaşylary emge paidalanǧan şöp, ä) oraza kezınde taŋ atpai ışetın tamaq, säresı. Aqyn Sauytbek Ūsaūlymen aitysqan aqyn qyz Maisanyŋ esımı «şöbı qaulap ösken, kögaldy jer» degendı bıldıredı. Jazuşy Beksūltan Nūrjekenıŋ äjesı Batpan Kejımbaiqyzynyŋ esımınıŋ maǧynasy salmaq ölşemın bıldıredı. Jaza bersem, būndai mysaldardyŋ şegıne jetu qiyn.
Elımız egemendıgın alyp älemge tanylyp jatqan bügıngı beibıt zamanda Güljauar, Janşuaq, Ärıbi-Ärıbek, Erhalyq syndy esımderdıŋ paida boluy da qazaq halqynyŋ armanşyl halyq ekenın jäne sol armandaǧan maqsatyna jetetının däleldeidı.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
