Almaty qalasyndaǧy būrynǧy NKVD-nyŋ keŋsesı bolǧan, arystardyŋ qany tögılgen atyşuly ǧimarattyŋ ornyna qonaqüi salynbaq. 2000 jyly prezident Nazarbaev qol qoiǧan qūjatta būl jerden tarihi-memorialdyq keşen aşylsyn delıngen. Alaida 2005 jyly Tasmaǧambetov äkım bolyp tūrǧan kezde būl ǧimarat satylyp ketken.
Quǧyn-sürgın qūrbandaryn tek 31 mamyr künı ǧana eske alyp qoiyp qaşanǧy jürer ekenbız, osy… Ras, är jerde saqtalǧan muzeiler bar, endı salamyz dep jatqandary da joq emes. Onyŋ bärı uaqyttyŋ özı syiǧa tartqan erkındıkpen kelgen bır jetıstık eken. Degenmen baryn ūqsatyp almai jatyp, är jyl saiyn jospar qūruǧa qūştar bızdıŋ el biyl da bıraz jobanyŋ bastalatyny turaly aityp tastady. Bıraq sonyŋ bärınıŋ bastauynda tūrǧan Almatydaǧy NKVD-nyŋ keŋsesı bolǧan, bır kvartaldy tügel alyp jatqan alyp ǧimarattyŋ basy daudan arylmai-aq qoidy. Qazaqtyŋ asyldaryn azaptaǧan, atyp-asqan ǧimarat bügınde ärkım bır kelıp qosyn tıgıp, käsıbın jürgızıp, köşıp kete beretın orynǧa ainalǧan jaiy bar. Käsıpker ataulynyŋ ūzaq tūraqtamaitynynyŋ sebebı – käsıbı dūrys jürmeidı eken. «Qandy jer, qaraly tarihtyŋ orny bolǧan soŋ solai bolady da» deidı eldıŋ auzy. Ol da ras şyǧar, degenmen osydan bıraz kün būryn bır top belsendı osy ǧimarattyŋ qonaqüige ainalmaq ekenın, äldebır käsıpker qazırdıŋ özınde ışkı qūrylysyn būzyp, qaita jasap jatqanyn aityp mäsele kötergen. Sol toptyŋ basty müşelerı, Respublikalyq quǧyn-sürgınge ūşyraǧandar qauymdastyǧynyŋ töraǧasy Jūmabek Aşuūly men tarihşy, jazuşy Beibıt Qoişybaevpen arnaiy söileskenımızde, käsıpker tūraqtatpai kele jatqan ǧimarattyŋ qoldan-qolǧa köşuınıŋ jaŋa bır syryna qanyqtyq. – Beibıt aǧa, sızder köp jyldan berı NKVD jendetterınıŋ qasap orny bolǧan ǧimaratty muzeige ainaldyru mäselesın köterıp kele jatqandaryŋyzdan habardarmyz. Endı bır jaqsylyq bola ma dep jürgende, myna habar bıraz jūrtty qoŋyltaqsytyp-aq tastady. Ne bolyp jatyr? – Būl ǧimarat – bükıl bır mahallany alyp jatqan ülken ǧimarat. 2003 jyly ekı qabatty 600 şarşy metrın alyp, muzei aşylǧan. Bıraq onyŋ ǧūmyry ūzaq bola qoiǧan joq. Şamamen bır jarym jyl ötpei qaitadan jabylyp qaldy. Onyŋ sebebı – bükıl ǧimarat jekemenşıkke ötıp ketken. «Köşıŋder» dep kelıp tūrǧan soŋ, bız jiylyp qalalyq äkımşılıkke bardyq. Olar «būl ǧimarat bızdıŋ balansymyzda joq, küştık qūrylymdardyŋ bırıne qaraidy, bızdıŋ bilıgımız jürmeidı» dep, jauapkerşılıkten basyn ala qaşty. Qaraŋyzşy, baiaǧyda, jaraidy, özge eldıŋ qol astynda otyrdyq, qabaǧyna qaradyq, qoryqtyq. Endı özıŋe-özıŋ qoja bolǧan uaqytta sol kezde aita almaǧanymyzdy aityp, körsete almaǧanymyzdy körsetıp, qazaq degen eldıŋ qandai azapty joldan ötkenın ūrpaqqa körsetuımız kerek edı ǧoi. Būl, bır jaǧynan, demokratiianyŋ bastamasy bolar edı. Tarihyndaǧy qasıretın aita bılgen ūlt bügıngısınıŋ de kemşılıgın aita alar edı. Mūndai qandy qasaptyŋ bolaşaqta qaitalanbauyna yqpal etetın närse ǧoi būl, sebebı muzei – änşeiın ışın eksponattarmen toltyryp qoia salatyn emes, kırgen adam tebırenıp, qazaqtyŋ mūndai küige ne üşın, qalai tüskenın bılıp şyǧatyn oryn. Qasırettıŋ sebebın bılgen ūlt endı ötken qatelıkterdı qaitalamauǧa baryn salady. Täuelsızdıktıŋ şyn küreskerlerın tärbieleuımız kerek – keşe qandai boldyq, bügın qandaimyz, erteŋ qandai bolamyz?
NKVD ǧimaraty ortalyq Qyzylordadan Almatyǧa auysyp kelgen künnen bastap jūmys ıstegen, qazaqtyŋ kösemderın mūrnynan tızıp, kögendep bergen, tıptı o basta tört aidyŋ ışınde 7,5 myŋ adamdy qudalau turaly şeşım qabyldap, keiın, jospardy artyǧymen oryndap, taǧy da kvota sūraityn kez bar ǧoi, mıne, sol astyrtyn saiasattyŋ bärı osy ǧimaratta jürgen. Jalpy, qazaqtyŋ qai qasıretın de ındetıp kelseŋ, tübı osy ǧimarattan şyǧady. Jertölesı, ışkı türmesı bar, özı de qandy jer, al qazaqtyŋ özge jerındegı atyp-asulardyŋ bärıne negızgı nūsqau osy jerden berılıp otyrǧan. Mäskeumen tıkelei jūmys ıstegen de osy mekeme. Muzei jabylǧaly osy mäselenı köterıp kelemız, älı eşkım qozǧalmaidy. Būl jerdı satyp alyp jatqandardyŋ tarihpen, ūltpen ısı joq, satyp jıbergender de solai.
– Sonda sızderge aitpai, syrttai satyp jıbergen be?
– Solai bolyp tūr ǧoi. Qanşa jyl boldy, älı jürmız, bırıne-bırı sılteidı. Qalalyq äkımdık būǧan şamalarynyŋ kelmeitının, Astana şeşetının aitady. Būl özı öte ülken aumaqty alyp jatqan mekeme. Işkı türmesınde kımder jatpady, jertölesınde kımder atylmady?! Myltyqtyŋ dausy estılmesın dep, maşinany otaldyryp qoiady eken, adam atatyn jerdı jendetter «Tir» dep ataityn bolǧan. Sol jerde atyp, odan ary qapqa salyp, qalanyŋ syrtyna aparyp tastai beretın bolǧan. Sonyŋ bärın bıle tūra, eŋ bolmaǧanda älgı 600 şarşy metrdı saqtap qoiuǧa bolar edı ǧoi eŋ qūryǧanda… Jūmys ıstep tūrǧanda kelgen jūrt kädımgıdei tarihqa qanyǧyp, közderıne jas alyp qaitatyn. El-jūrt riza boldy, tıptı şeteldıkter de köp keletın. Būl 600 şarşy metr ıstıŋ basy bolatyn, bızdıŋ josparymyz boiynşa, sodan ary ülkeitemız, aqyrynda ǧimarattyŋ bükıl aumaǧyn memorialdyq keşenge ainaldyramyz dep jürgende satylǧan da ketken.
– Muzei jabylǧan soŋ, ondaǧy eksponattar qaida kettı?
– Onyŋ bärı qalalyq äkımdıktıŋ qolyna öttı. Qalalyq muzeidıŋ kışkene bır būryşyna, arnaiy bölım aşyp keibırın qoidy, köbı syimai qaldy. Syimaǧandary qoimasynda jatyr dep estimın, naqty habarymyz joq. Qalalyq muzei qazır basqa bır ǧimaratqa köştı deidı, odan keiın negızgı bölımnen oryn berıldı me, joq pa, bılmedım.
— 600 metr jerdı aldyŋyzdar. Muzeidı qanşalyqty jasaqtai aldyŋyzdar?
— 600 metr de qos qabatymen eseptegende asa kışkene jer emes, bıraz dünie syiyp-aq tūrǧan. Būl jer prezidenttıŋ jarlyǧymen bölıngen. Bıraz bölım boldy. Ǧasyrdyŋ basyndaǧy ūlt qozǧalysy kezınen bastap, tarihi kezeŋderdıŋ bärı qamtylǧan. Suretter, beinelı kartinalar, ärtürlı derekter… Mūnyŋ syrtynda endı jinalyp jatqan dünieler qanşama…
-Muzeidıŋ jūmysyna qarjyny qaidan aldyŋyzdar?
-Bız konsepsiiasyn jasadyq, negızgı jūmysty jürgızgen qalalyq äkımdık qoi. Qarjy qalalyq äkımdıkten şyqty. Būl ıstıŋ basy-qasynda bolyp, bar şaruaǧa mūryndyq bolǧan – Jūmabek Aşuūly basqaryp otyrǧan Qazaqstandaǧy quǧyn-sürgın qūrbandary qauymdastyǧy. Qazır de osy ǧimarattyŋ ışınde özınıŋ jeke kabinetı bar, bıraq odan da şyq dep jatqan körınedı. «Bır aidyŋ ışınde bosat» dep talap qoiyp otyr deidı.
Būdan keiın jaǧdaidy tolyǧyraq bılmek oimen Jūmabek Aşuūlynyŋ özıne habarlastyq. Bız qoŋyrau şalǧanda «respublikalyq BAQ ökılderı jappai ünsız qaldy» dep tausylyp otyr eken.
– Jūmabek Aşuūly, tarihi-memorialdyq keşen boluǧa tiıs alyp ǧimarat endı qonaqüige ainalady deidı. Istıŋ būlaişa nasyrǧa şabuyna ne sebep boldy?
– Ataqty NKVD-nyŋ keŋsesı – 1934 jyly salynǧan zūlymdyq ordasy. Nebır qasaptar bolǧan ǧoi, bılesızder. Keiın, elımız täuelsızdık alǧan soŋ, būl jerde bızdıŋ ŪQK otyrdy. 1999 jyly ŪQK Astanaǧa qonys audarǧan soŋ, būl ǧimarat bızge jalǧa berılgen. 2000 jyly 14 säuırde prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ būiryǧymen būl üi, būl üidıŋ aulasyndaǧy atyşuly ışkı türme, Qarasai batyr köşesındegı Nauryzbai men Chaikovskii köşesıne deiıngı alleia, al Nauryzbai batyr köşesınıŋ arǧy betındegı qaraǧai saiabaǧy «Qazaqstandaǧy saiasi quǧyn-sürgın tarihy mūrajai keşenı» boluy kerek bolatyn. Alleianyŋ ekı betınde bükıl atylǧandardyŋ aty jazyluǧa tiıs edı. Osy joba boiynşa 2003 jyly Hrapunov äkım bolyp tūrǧan kezde muzeidıŋ bırınşı kezeŋı aşyldy. Ekınşı kezeŋı boiynşa eksponattar jinau siiaqty qosymşa jūmystar jürıp jatqanda būl ǧimarattyŋ jekemenşıkke ötkenın estıdım. Ol kezde qala äkımı İmanǧali Tasmaǧambetov edı. Äkımşılıkke barǧanymyzda bızge Tasmaǧambetovtıŋ orynbasary Qairat Jaŋabergenov pen ışkı saiasat basqarmasynyŋ bastyǧy «būl – tarihi ǧimarat, jekemenşıkke berılmeidı» dedı. Söitıp jürgende küzde «muzeidı bosatyŋdar, būl bızdıŋ jekemenşıgımız» dep ekı jıgıt kelıp tūr.
…Bızdı quyp şyqty, jūmystyŋ bärı toqtady. Sodan berı alysyp kelemız. Bır qoldan bır qolǧa ötedı, är auysqan saiyn jaŋa qojaiyndar maǧan «bosat» deidı, men «bosatpaimyn» deimın. Barmaǧan jerımız joq, prezidentke deiın hat jazdym. Menıŋ hatymdy alady da, Almaty qalalyq äkımdıgıne sılteidı. Al olar «būl satylyp ketken ǧimarat, bız eşteŋe ıstei almaimyz» deuden tanbaidy.
Är qojaiyn auysqan saiyn u-şu bolyp jatamyz. Men älgı qojaiyndarǧa: «Būl tarihi ǧimarat, ony jekeşelendıruge bolmaidy degen zaŋ bar. Odan da qolyŋ qyşyp bara jatsa, qazır memleket pen jeke käsıpkerlık ärıptestık degen bar, sol baǧdarlama arqyly ǧimaratty muzeige ainaldyryŋdar», – deimın. Olarǧa senıŋ tarihyŋ ne kerek, bastaryn ala qaşady. Özderınıŋ basy dauly ǧimaratty satyp alǧanyn bılgen soŋ, tynyş otyra almaityndaryn körgen soŋ taǧy bıreuge satqanşa asyǧady.
Bız mūnymen toqtamaimyz. Būl tarihi eskertkış qoi, eldıŋ igılıgıne köşpei qoimaidy.
Ötkende, 31 mamyr künı būl mäselenı ülken jiynda taǧy köterdık. Sodan keiın qalalyq äkımdık öz balansyna qaitadan ötkızıp alady degen äŋgıme şyqty. Sodan ümıttenıp jürgende ǧimarattyŋ ışkı qūrylysyn būzyp jatyr degen söz şyqty. Men Astanada jür edım, alyp-ūşyp keldım. Būlar öz aqşalaryna satyp alǧanyn, ne ıstese de özderı bıletının aitady. Rasynda, būlarǧa kınä taǧa almaisyz. Bärın büldırıp otyrǧan 2005 jyly qitūrqy jolmen jekeşelendırıp jıbergen atqamınerler. Al ǧimaratty satyp alǧandardyŋ uäjı – būl eşqandai da tarihi eskertkış emes. Būdan asqan qandai tarihi eskertkış kerek? Osydan bırneşe kün būryn ǧana şyqty ǧoi, «Sairan» avtovokzalyn tarihi eskertkışterdıŋ qataryna qosu turaly. Oǧan qarsy emespın, saqtalsyn, bıraq däl osy ǧimarattyŋ «Sairannan» qai jerı kem? Būl qazaqtyŋ qandy tarihynyŋ jylnamasy tūratyn oryn ǧoi.
– Sızdıŋ ǧimaratta jeke kabinetıŋız bar deidı. Jaldap otyrsyz ba?
– Bar. Jaldap otyrǧan joqpyn. Ne üşın jaldauym kerek? Būl jerdı eşkım jaldap otyruǧa tiıs emes, būl – halyqtyŋ mülkı. Oǧan eşkımnıŋ qol sūǧuǧa haqysy joq.
– Sızge «kabinettı bosat» dep jatyr deidı…
– Bosattyra almaidy. Bız soŋyna deiın küresemız. Eşkımnıŋ kümänı bolmasyn, būl ǧimarat tüptıŋ tübınde tarihi eskertkış degen statusyn qaitaryp alady. Jäne o bastaǧy jospar boiynşa ülken memorialdyq keşenge ainalady.
Menıŋ taŋǧalǧanym, bız dabyl qaǧyp jatqanda respublikalyq BAQ ökılderı qara körsetken joq. Şynymen, qazaqtyŋ asyldarynyŋ qany tögılgen, jany qinalǧan, basy kesılgen jerdıŋ eşkımge kerek bolmaǧany ma? Jany şyrqyrap, ūlttyŋ erteŋı üşın, bız üşın janyn qiǧan ūlylardyŋ qany sıŋgen jerden aşylǧan qonaqüidıŋ törınde şaljiyp jatpaqpyz ba? Mümkın, qalyŋ el bıle qoimaityn şyǧar, bıraq bız bıldıruımız kerek qoi. El qandai jerdı basyp jürgenın bıluı kerek, äitpese… «Aruaq atady» degen auyr söz bar, sodan qorquymyz kerek.
P.S. Aitpaqşy, 2005 jyldan berı bırneşe qolǧa ötken, qaraly tarihtyŋ kuäsı bolǧan qandy ǧimarattyŋ endıgı qojasy – «MAK-servis Ltd» jauapkerşılıgı şekteulı serıktestıgı. Qonaqüige ikemdep, ışkı qūrylysyn özgertıp jatqan da solar. Bıraq dau tuǧaly berı qūrylysşylar ǧimaratqa kelmeptı. Sırä, mekemenıŋ dauly ekenın endı ǧana bılgen siiaqty. Jūmabek Aşuūly «būrynǧy iesı satatyn kezde ǧimarattyŋ tarihi oryn ekenın aitpaǧan boluy kerek» degen küdık keltırıp otyr. Jäne ūzynqūlaqqa sensek, ǧimarattyŋ jaŋa qojaiyndary «Maşkevichtıŋ adamdary» degen de derek bar. Gazet betı qattalyp jatqanda qarsy taraptyŋ da pıkırın bılmek bolyp habarlasuǧa tyrysyp edık, jönın aitar jöndı kısısı tabylmady. Būǧan deiın ielık etkenderdıŋ eşqaisysynyŋ ısı dūrys jürmei, satylumen kele jatqan atyşuly ǧimaratqa qatysty ärbır oqiǧany redaksiiamyz nazarda ūstaityn bolady.
"JAS ALAŞ" gazetı,
Fotolar avtordıkı.
