Būl salt qazaqta at mıngen uaqyttan bar bolsa kerek. «Toqym qaǧar» üi iesı alys jolǧa şyǧar aldynda jasalynatyn salt. Tuystar men dostar, auyl adamdary üi iesınıŋ alys saparǧa şyqqaly jatqanyn estıp keledı. Olar jolǧa şyǧatyn adamǧa «Aq jol», «Jol oŋ bolsyn» jäne basqa da jaqsy tılekterın aityp tıleulestıgın bıldıredı. Üi iesı ädette keluşıler üşın dastarhan jaiady. Jalpy, qazaqtardy qonaqsyz közge elestetu mümkın emes. Qazaq qonaq kütuınıŋ türı köp – kündelıktı tūrmystyq, merekelık, ädet-ǧūryptyq, şaruaşylyqtyq taǧy basqalar. «Qonaqtardy qarsy alu – qazaq halqynyŋ bolmysynyŋ bır qūramdas bır bölıgı», — dep jazady qazaq mädenietın zertteuşı ǧalym Şaizada Toqtabai. Jalpy qazaq tūrmysynyŋ qai jaǧy bolmasyn qonaqsyz bolmaidy. Sondyqtan qazaq ūltynyŋ qonaq kütuınıŋ salttyq, ädet-ǧūryptyq körınısterı de az emes.
Qonaq kütude qazaqtar tuys, jaqyn-jegjat, jora-joldas, kezdeisoq jolauşy dep bölmeidı. Kelgen adamnyŋ bärın qonaq etıp kütu ata-baba zaŋy. Sondyqtan da qazaqtyŋ bärıne bırdei: «Dastarqannan biık eşteŋe joq», «Nan auyz tiiu», «Däm tatu», «Tıze bügu» syndy taǧy basqa da tüsınıkter barşylyq. Qonaq kütudıŋ salttarǧa bailanysty türlı jön-joralǧylardyŋ boluy da qazaq mädenietınıŋ, ruhani bailyǧynyŋ biık körınısı.
«Däm tatqyzu» — qazaq üşın qasiettı ūǧym. Qazaq ädette jaŋa otau kötergen jastarǧa— «Bi bolmasaŋdar da – bi tüsetın üi bolyŋdar» dem tılek aitady. Būl tılek bekerden beker paida bola salmaǧan. Biler qoǧamda ärdaiym syily bolǧan. Sebebı bilerdı köpşılık sailaityn.
Aq jol!
Qazaqtardyŋ ömırın 20-şy ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna deiın atsyz elestetu tıpten de mümkın emes. At äbzelderınıŋ bırı «toqym» dep atalady. Toqymnyŋ taǧy bır aty «terlık». Sondyqtan da qazaq salttarynyŋ bırı «toqym qaǧar» dep atalady. Ädette atty ertter kezde toqymdy sılkidı, qaǧady. Sondyqtan salttyŋ atyn osylai ataǧan. «Toqym qaǧar» üi iesı nemese janūianyŋ bır müşesı alys jolǧa şyǧarda ıske asyrylady.«Toqym qaǧar» saltynyŋ ädebiettegı körınısı:
Ūly ǧalym ärı jazuşy, «Abai joly» romanyn jazǧan Mūhtar Äuezūly de halyq salt-dästürlerın ūstanǧan. Toqym qaǧar salty turaly jazuşynyŋ hatşysy Danabike Baiqadamovanyŋ «Men bıletın Äuezov» kıtabyndaǧy estelık kıtabynda baiandalady: «Qyrküiek ainyŋ bır künderınde Mūhaŋ maǧan: — Endı bırer künde jürem. Jolǧa şyǧarda jaqyn joldas, dos adamdar sauşylyǧymdy tılep, şyǧaryp salyp tūrady. Kelerımde jinalyp, qarsy alady. Sol jiynnyŋ ışınen sızdı köretın bolaiyn. Körgenı bylai tūrsyn, jūrttan būryn sızdıŋ keluıŋız oryndy. Būl – şaqyrǧanym. Dosyŋyz bolsa, bırge erte kelıŋız. Saparyŋnyŋ oŋyn tıleudı qazaq «toqym qaǧar» dese kerek. «Toqym qaǧarǧa» jiyrma, jiyrma bes adam jinalady eken. Mūhaŋnyŋ «jūmysymda äskeri tärtıp bar» degenı osy «toqym qaǧar» üstınde esıme tüstı. Qonaq kütude de sol tärtıp bar ma dep qaldym. Olai deitınım: qonaqtar stal basyna otyrǧanda ne kerektıŋ bärı ret-retımen qoiylyp, ret-retımen tabylady eken. Äldeqandai jeŋgei stol basynan tūryp bır qasyq, ne aiyrşa ūmyt qaldy degen äŋgıme bolmaq emes. Ädette 20-30 adam şaqyryp, toi-tomalaq ötkızsek abyr-sabyr, kırıp-şyǧu, dauryǧyp bolamyz ǧoi. Valia jeŋgei qonaǧyn ülken bır baisaldylyqpen, öte şeber kütu ädısıne könıgıp alǧan adam. Stol üstıne ekınşı kezekte qoiylatyn ystyq asy – et. Etı turauly, nany jaiuly, tek saluyn kütıp tūrady. Jaibaraqat, tynyştyq, bereke nyşanyn körgende, jeŋgeme köŋılım tolyp, tıptı qonaq kütuşı üi qojasy emes, qonaqpen bırge demalǧaly otyrǧan jeŋgei Mūhaŋnyŋ oŋ qolyn ala otyrǧan sabyr iesı. Osyndai bır şyǧaryp salu, qarsy aluda qyzyq jaǧdai boldy. Jūrttan būryn kelıp qalyppyn. Menen būrynyraq kelgen Usanovich äielımen Mūhaŋnyŋ sol jaq qolyn ala otyrypty. Menı körgende Mūhaŋ: «Bylai şyǧyŋyz» — dep, Usanovichten joǧary oryndy körsettı. Menen keiın kelgen Ǧabiden, Äbdılda, Äljapparlar, Mūhtarlar, tıptı Ǧaişa apai men Ǧūmar aǧailar da tömennen, kıre berıs betkeiden qarsy otyra qalysty. Bärınen törgerı qalǧanyma qysylyp: Būdan bylai keşıgıp, keiınırek kelermın-u», — dep otyrmyn. Mūhaŋ jetpıs künnen asa jol jürıp keldı». «Toqym qaǧar» sabyrly türde bastalady. Aqsqaldar bata berıp, ülken-kışıler tılekterın aitady. Saparǧa şyqqaly adam jolǧa köŋılı köterıŋkı bolyp şyqsyn ärı joly jeŋıl bolsyn degen nietpen ädemı äzılder men köŋıldı än-küiler oryndalady.Berdaly OSPAN,
«ADYRNA» ūlttyq portaly.
