Qazaqtyŋ ädet-ǧūryptarynyŋ bärı, ūltymyzdyŋ ruhani bolmysyn saqtap qalu üşın, adamdy adamgerşılıkten aiyrmau üşın jüz oilanyp, myŋ tolǧanyp, köppen kelıse otyryp ereje retınde düniege äkelıngen mädeni ürdıster.
Jaŋa tüsken kelınnıŋ jüzın betaşarǧa deiın eşkımnıŋ köruge qaqysy bolmaǧan. Sebebı qazaqtar kelınnıŋ betı köpşılıktıŋ aldynda ǧana aşylǧan künde ǧana bolaşaǧy baqytty bolady dep sengen. Qai kezde de kelınderdıŋ betın er adamdar, aqyndar aşqan. Eger aqyn bolmasa, būl öleŋ-sözge jaqyn talaby bar auyldyŋ adamyna jüktelgen. Sebebı betaşardyŋ tärbielık mänı öte zor. Aqyndar kelınnıŋ betın aşu barysynda sol auyldyŋ, äulettıŋ jaqsylyǧyn aityp, kemşılıgı bolsa öleŋmen äzıl-şynyn aralastyryp meŋzep, sol mınderdıŋ tüzeluıne äser etıp otyrǧan.
Qazaqtyŋ eŋ ataqty batyry Bauyrjan Momyşūly «Ūşqan ūia» atty ömırbaiandy kıtabynda, äpkesı Übiannyŋ kelın bop tüsken jerınde bolǧan betaşar turaly ädemı jazǧan:
«Jūrt betaşar men nekeqiiar qyzyǧyn kütıp, taǧatsyz toruyldaidy.
…Aitqandai-aq jūrt:
– Ötep keldı, Ötep keldı, – dep şu ete qaldy.
Işke orta boily, tyǧynşyqtai kelbettı qara kısı kırdı. Jūrt jabyla
qoltyqtap, ortadan oryn ūsynyp, jatyr. Ol özgelerden erekşe, biıkteu köpşıkke kelıp jaiǧasty. Öteptıŋ qaqpaqtai kelgen jauyryny menı kölegeilei bergen soŋ, men äjemnıŋ iyǧyna süienıp tūryp, qyzyqqa köz saldym.
Bır äiel qyzyl şoq salynǧan taba äkelıp, Öteptıŋ aldyna qoidy. Ötep bolsa jeŋın türınıp, şoqqa alaqanyn qyzdyrdy da qolyn sozdy. Sol kezde onyŋ oŋ qolyna oqtau ūstatty. Oqtaudyŋ basyna şetı tüiılgen oramal bailatty.
Ötep iek qaǧyp edı, ülken üidıŋ esıgı aşyldy. Işke ekı kelınşek qoltyqtaǧan Übian äpkem kırıp keledı eken. Basyna tögıltıp oramal bürkeptı. Älgı ekı kelınşek bosaǧadan attai bere, iılıp sälem berdı. Äpkem sony qaitalady.
– Qadamyŋ qūtty bolsyn qaraǧym! Ülken bosaǧadan, kielı bosaǧadan attadyŋ. Ataŋa qūrmet körset, – dedı otqa jaqyn otyrǧan bır kempır.
Äpkem iılıp sälem saldy. Sonan soŋ ekı qadam jasady da, Öteptıŋ aldyna kelıp tūrdy. Bürkenşektıŋ şaşaǧy jer syzyp, äpkemnıŋ aiaǧyna deiın kömıp tūr.
Kenet Ötep dausyn bır kenep aldy da, ändete jöneldı.
– E-e-e-ei! – degende üidıŋ ışı qybyr etpei tyna qaldy. Ötep
taqpaqtai jöneldı.
Kelın-kelın kelıp tūr,
Kelın üige enıp tūr.
Qaiyn jūrty aldynda
İılıp sälem berıp tūr.
Kelın-kelın kelıŋız,
Elımızdı körıŋız.
Ala-qūla demeŋız,
Atyn aityp berıŋız.
Aq tıleulı aǧaiyn,
Körımdıgın berıŋız, –
Degende jūrt şu ete tüstı!
– Beremız! Beremız! – ainalaiyn.
– Körımdıgı daiar.
– Erterek betın aşyp körsetseŋşı!
Osylaişa yntyǧa entelep, el Ötepke qaita qūlaq tosty.
Baitaq eldıŋ gülı būl,
Bar auyldyŋ nūry būl,
Ösken jerdıŋ jerdıŋ qyzy būl,
Önegenıŋ ızı būl,
Körsetpeimın kelındı,
Sausaǧyma jüzık ıl –
degende äjem ornynan emırene tūryp, Öteptıŋ maŋdaiynan iıskedı de, qolyna altyn jüzık saldy. El tamsanyp gulep jatyr.
…Būlaqtary josylǧan,
Ūrandary qosylǧan.
Ümıt kütken dosyŋnan
Bızdıŋ auyl osy maŋ.
Übian iılıp taǧzym ettı. Ötep endı termelep, äpkeme ūzaq ösiet aita bastady:
Önegenıŋ ülkenı
Tūraq bolsyn, kelınşek,
Jaqsylyǧyŋ tausylmas
Būlaq bolsyn, kelınşek.
Bala-şaǧaŋ basyŋa
Şyraq bolsyn, kelınşek.
Ūsaq bolmai mınezıŋ,
Irı-aq bolsyn kelınşek.
Būl auylǧa qaşanda
Ülgılı bol kelınşek.
Izet-qūrmet degennıŋ
Bılgırı bol kelınşek.
Syilasuǧa kelgende
Düldılı bol kelınşek.
Tırlıgıŋde ömrden
Kemdık körme kelınşek.
Jamandyqqa eşqaşan
Teŋdık berme kelınşek.
El ūiyp tyŋdap, auyzdaryn aşyp qalypty. Äjeme qarasam, közın sürtıp otyr eken. Öteptıŋ sözderıne riza bolyp, tebırenıp ketse kerek.
Būl ekı arada Ötep el jaqsylaryn, auyldyŋ abyroily adamdaryn tanystyruǧa köşken edı. Eŋ aldymen Übiannyŋ atasy, auyldyŋ eŋ qadırmendı qarty, jasy da ülken, orny da bölek – quanyş iesı Mailybaiǧa sälem saldyrdy.
Seksenıŋ de jeŋılgen,
Körgenı köp ömırden.
Mailybaidai ataŋa
Sälem salşy köŋılmen.
Übian erekşe qūrmet körsetıp iıldı.
– Köp jasa şyraǧym! Örkenıŋ össın, – dedı Mailybai dauysy taǧy da qaŋyltyrşa qaltyrap.
Ötep endı auyldaǧy öz qūrdastaryn, Übiannyŋ abysyndary men qainaǧalaryn tanystyryp, kemşılıkterı men jetıstıkterın jyrǧa qosty. El qyran-topan külkıge batyp qalypty. Bır abysynyn Ötep bylai tanystyrdy:
Yzbailanyp syzylǧan,
Boiy kelgen ūzynnan.
Ūrys dese qūlşynyp,
Türı lezde būzylǧan.
Otyrǧandar du külıstı. Älgı kelınşek qyzaraqtap Ötepke tiıse berdı.
– Senı me, osydan sazaiyŋdy bermesem be, sen zarjaqtyŋ.
Ötep būl kezde özgelerdı öleŋge qosyp jatqan. …Jūrt riza bolyp, qol soǧyp jatyr. Ötep endı ekı jastyŋ tatulyǧyn aityp, ömırde syilasyp ötıŋder degen ösiettı aityp kettı. Ärı aǧalyq aqylym, ärı auyldyŋ artqan mındetı osy dep aitty.
Er ataǧyn eskermei,
Erıŋe sen des bermei,
Ärbır sözın öş körmei,
Erte ketıp, keş kelmei,
Yntymaqta bol deiın,
Ata joly sol deiın,
Ösiettı ūmytsaŋ,
Jaryŋ senıŋ qor deiın.
Ötep osy tūsta äpkemnıŋ basyndaǧy tögılıp tūrǧan sälkeş oramaldy qolyndaǧy oqtaudyŋ ūşymen ılıp alyp, köterıp tastady. Jūrt jamyrap bata bere bastady».
Qazaq aqyndarynyŋ arasynda qyzdarynyŋ būrynǧy kezderı erıksız erge şyǧatynyn, maly köp bailardyŋ şekten şyǧyp, bırneşe äieldıŋ üstıne taǧy da äiel aluy kedeilerdıŋ qyzdaryna jasalǧan qiianat, ädıletsızdık ekenındıgın meŋzep, qolynan kelgenşe köpşılıkke öleŋımen oi saluǧa tyrysqandary da bolǧan.
Bügınderı termelerı bükıl Qazaqstan men Qytai jäne basqa da şet memlekette tūratyn qandas bauyrlarymyz köptep oryndap jürgen Mailyqoja Sūltanqojaūly da öz zamanynda jaŋa tüsken kelınderdıŋ betın aşqan. Ǧalym Äsılhan Ospanūly auyl-auyldy aralap jürıp, köneköz qariialardyŋ azuynan jinap, qūrastyryp 1972 jyly «Jazuşy» baspasynan şyǧarǧan «Naqyl» atty jinaqta mynadai bır oqiǧa keltırılgen: «Töleu ruynyŋ bır baiy törtınşı äielınıŋ üstıne Qūlşyǧaş ruynyŋ Jortpas degen atasynan toqaldyqqa qyz äkelıp, onyŋ betın aşudy Mailyqoja aqynnan ötınıptı. Sonymen, auyl adamdarynyŋ barlyǧyna sälem salyp bolǧan soŋ «endı kımge» degende el kısılerı tūryp; «Maily-eke, özıŋızge saldyryŋyz» deptı. Sonda Mailyqoja aqyn bylai degen eken:
Kelın keldı Jortpastan,
Üstı-basyn şoq basqan.
Tört qatynnyŋ üstıne
Besınşı bop, qaraǧym,
Qaityp keldıŋ qoryqpastan?
Aqyn osylaişa toi ielerıne būlary naǧyz soraqylyq ekenın öleŋmen bıldırgen.
Keibırde kelınnıŋ betın qainysy aşatyn bolǧan. Būndai oqiǧa jerlesımız jazuşy Dulat İsabekūlynyŋ «Gauhartas» atty şyǧarmasynda ädemı surettelgen. Kelınnıŋ betın sirek te bolsa öz qaiyn atasy da aşqan. Ataqty Kenen Äzırbaiūly köp qiynşylyqty körgen adam bolǧanyn onyŋ «Bazarym-ai, Nazarym-ai» dep aitylatyn änınen bärımız köpşılık jaqsy bıledı. Aqyn atamyz jasy kelıp otyrǧan şaǧynda ūly Körkemjan kelınşek äkelıp quantady. Sol kezde aqyn öz kelınınıŋ betın özı aşqan.
Būl turaly aqynnyŋ qyzy Törtken äpkemızdıŋ «Kenen ata» kıtabynda jazylǧan: «El-jūrtty şaqyryp, ülken toi jasady. Kelınnıŋ betın aşar yrymyn bıreuge bergızıp, ekı balasyn qatar tūrǧyzyp qoiyp, kelınnıŋ betın özı aşty. Aqylyn, ösietın aitty, osy kündı ūzaq kütkenderın esıne aldy.
Sondaǧy:
Qūtty bolsyn kelınım aiaǧyŋnan,
Osy edı ǧoi kütkenım baiaǧydan.
Mal-mülkıŋe ie bol arnap jiǧan,
Ösekşıldıŋ saq bolǧyn saiaǧynan.
Kelın keldı degende quanǧanym,
Quanǧannan ornymnan tūra almadym.
Düiım eldı şaqyryp toi jasadym,
Quanyş qyp bastaryŋ qūralǧanyn.
Tau-tekedei tau-tasqa attap ketpe,
Kır jastyqty basyma jastap ketpe.
Kolhozyŋda teatr, kino joq dep
Balamdy ertıp qalaǧa bastap ketpe.
Quanyşym, qairat küşım, Körkemjan!
Quanyşym, jıger küşım, kelınjen! –
degen ūzaq tolǧauyn tebırene otyryp aitqany bügıngıdei esımde. Közıne jas almaǧan jan joq».
Betaşar qanşa uaqytqa sozylatyny aqynǧa, onyŋ önerılılıgıne bailanysty bolǧan. Keibırde tez, ūzaqqa barmai qaiyrylsa, keibırde bırşama ūzaqqa sozylatyn. Syrdyŋ sülei aqyny Nartai Bekejanūly kelın tüsırgende betaşar räsımı bırneşe saǧatqa sozylypty. Būl turaly aqynnyŋ şäkırtı Aidar Dostiiarūly özınıŋ «Özderıŋ bıler Nartaimyn» estelık kıtabynda bylaişa baiandaidy: «Bet aşu räsımı temır ūstasy, auyldyŋ jyrşy, aqyny, Narekeŋnıŋ syilas dostarynyŋ bırı Bersügırūly Paljıgıtke tapsyryldy. Jinalǧan halyq Palekeŋnıŋ betaşaryn ekı-üş saǧattai tık tūryp tyŋdady».
Osy jerde aita etetın bır mäsele bar. Bügıngınıŋ köŋılge dūrys kelmeitın bır körınısı körımdıktı salatyn üş litrlık kädımgı şyny bankı. Būl ydys körımdık saluǧa arnalmaǧan. Būny oilap tapqandar, tüssız şynydan bärı körınıp tūrǧandyqtan, körımdık beruşıler basqalardan ūialyp köbırek aqşa salsyn degen nietpen ıstegen. Taǧy bır keleŋsızdık — üi ielerı bankı qoiumen qatar basqalarǧa osynşa aqşa berıŋder degendei özderı, nemese kışkentai balalarǧa bankıge aqşa salǧyzyp jatuy da dūrys emes. Kımnıŋ qanşa körımdık beruı özınıŋ erkı, jaǧdailary onşa emesterdıŋ köp bere almaitynyn da oilaǧan jön. Bıreulerdı ūialtyp köbırek körımdık aqşa jinaimyn degen piǧyl jaqsy emes.Jastardyŋ bolaşaǧyna kerı äserın tigızuı mümkın.
Qazaqtyŋ oiuly ädemı qorjynyn ortaǧa qoisa ärı jarasymdy, ärı ädemı körınerı sözsız.
Qazaq qaşanda quanyşyn köppen bölısıkısı kelıp tūratyn halyq. Betaşar osyndai jürekjardy quanyştyŋ bır körınısı.
Berdaly OSPAN
"ADYRNA" ūlttyq portaly
