Qazaqtyń ádet-ǵuryptarynyń bári, ultymyzdyń rýhanı bolmysyn saqtap qalý úshin, adamdy adamgershilikten aıyrmaý úshin júz oılanyp, myń tolǵanyp, kóppen kelise otyryp ereje retinde dúnıege ákelingen mádenı úrdister.
Jańa túsken kelinniń júzin betasharǵa deıin eshkimniń kórýge qaqysy bolmaǵan. Sebebi qazaqtar kelinniń beti kópshiliktiń aldynda ǵana ashylǵan kúnde ǵana bolashaǵy baqytty bolady dep sengen. Qaı kezde de kelinderdiń betin er adamdar, aqyndar ashqan. Eger aqyn bolmasa, bul óleń-sózge jaqyn talaby bar aýyldyń adamyna júktelgen. Sebebi betashardyń tárbıelik máni óte zor. Aqyndar kelinniń betin ashý barysynda sol aýyldyń, áýlettiń jaqsylyǵyn aıtyp, kemshiligi bolsa óleńmen ázil-shynyn aralastyryp meńzep, sol minderdiń túzelýine áser etip otyrǵan.
Qazaqtyń eń ataqty batyry Baýyrjan Momyshuly «Ushqan uıa» atty ómirbaıandy kitabynda, ápkesi Úbıannyń kelin bop túsken jerinde bolǵan betashar týraly ádemi jazǵan:
«Jurt betashar men nekeqııar qyzyǵyn kútip, taǵatsyz torýyldaıdy.
…Aıtqandaı-aq jurt:
– Ótep keldi, Ótep keldi, – dep shý ete qaldy.
Ishke orta boıly, tyǵynshyqtaı kelbetti qara kisi kirdi. Jurt jabyla
qoltyqtap, ortadan oryn usynyp, jatyr. Ol ózgelerden erekshe, bıikteý kópshikke kelip jaıǵasty. Óteptiń qaqpaqtaı kelgen jaýyryny meni kólegeıleı bergen soń, men ájemniń ıyǵyna súıenip turyp, qyzyqqa kóz saldym.
Bir áıel qyzyl shoq salynǵan taba ákelip, Óteptiń aldyna qoıdy. Ótep bolsa jeńin túrinip, shoqqa alaqanyn qyzdyrdy da qolyn sozdy. Sol kezde onyń oń qolyna oqtaý ustatty. Oqtaýdyń basyna sheti túıilgen oramal baılatty.
Ótep ıek qaǵyp edi, úlken úıdiń esigi ashyldy. Ishke eki kelinshek qoltyqtaǵan Úbıan ápkem kirip keledi eken. Basyna tógiltip oramal búrkepti. Álgi eki kelinshek bosaǵadan attaı bere, ıilip sálem berdi. Ápkem sony qaıtalady.
– Qadamyń qutty bolsyn qaraǵym! Úlken bosaǵadan, kıeli bosaǵadan attadyń. Atańa qurmet kórset, – dedi otqa jaqyn otyrǵan bir kempir.
Ápkem ıilip sálem saldy. Sonan soń eki qadam jasady da, Óteptiń aldyna kelip turdy. Búrkenshektiń shashaǵy jer syzyp, ápkemniń aıaǵyna deıin kómip tur.
Kenet Ótep daýsyn bir kenep aldy da, ándete jóneldi.
– E-e-e-eı! – degende úıdiń ishi qybyr etpeı tyna qaldy. Ótep
taqpaqtaı jóneldi.
Kelin-kelin kelip tur,
Kelin úıge enip tur.
Qaıyn jurty aldynda
Iilip sálem berip tur.
Kelin-kelin kelińiz,
Elimizdi kórińiz.
Ala-qula demeńiz,
Atyn aıtyp berińiz.
Aq tileýli aǵaıyn,
Kórimdigin berińiz, –
Degende jurt shý ete tústi!
– Beremiz! Beremiz! – aınalaıyn.
– Kórimdigi daıar.
– Erterek betin ashyp kórsetseńshi!
Osylaısha yntyǵa entelep, el Ótepke qaıta qulaq tosty.
Baıtaq eldiń gúli bul,
Bar aýyldyń nury bul,
Ósken jerdiń jerdiń qyzy bul,
Ónegeniń izi bul,
Kórsetpeımin kelindi,
Saýsaǵyma júzik il –
degende ájem ornynan emirene turyp, Óteptiń mańdaıynan ıiskedi de, qolyna altyn júzik saldy. El tamsanyp gýlep jatyr.
…Bulaqtary josylǵan,
Urandary qosylǵan.
Úmit kútken dosyńnan
Bizdiń aýyl osy mań.
Úbıan ıilip taǵzym etti. Ótep endi termelep, ápkeme uzaq ósıet aıta bastady:
Ónegeniń úlkeni
Turaq bolsyn, kelinshek,
Jaqsylyǵyń taýsylmas
Bulaq bolsyn, kelinshek.
Bala-shaǵań basyńa
Shyraq bolsyn, kelinshek.
Usaq bolmaı mineziń,
Iri-aq bolsyn kelinshek.
Bul aýylǵa qashanda
Úlgili bol kelinshek.
Izet-qurmet degenniń
Bilgiri bol kelinshek.
Syılasýǵa kelgende
Dúldili bol kelinshek.
Tirligińde ómrden
Kemdik kórme kelinshek.
Jamandyqqa eshqashan
Teńdik berme kelinshek.
El uıyp tyńdap, aýyzdaryn ashyp qalypty. Ájeme qarasam, kózin súrtip otyr eken. Óteptiń sózderine rıza bolyp, tebirenip ketse kerek.
Bul eki arada Ótep el jaqsylaryn, aýyldyń abyroıly adamdaryn tanystyrýǵa kóshken edi. Eń aldymen Úbıannyń atasy, aýyldyń eń qadirmendi qarty, jasy da úlken, orny da bólek – qýanysh ıesi Maılybaıǵa sálem saldyrdy.
Sekseniń de jeńilgen,
Kórgeni kóp ómirden.
Maılybaıdaı atańa
Sálem salshy kóńilmen.
Úbıan erekshe qurmet kórsetip ıildi.
– Kóp jasa shyraǵym! Órkeniń óssin, – dedi Maılybaı daýysy taǵy da qańyltyrsha qaltyrap.
Ótep endi aýyldaǵy óz qurdastaryn, Úbıannyń abysyndary men qaınaǵalaryn tanystyryp, kemshilikteri men jetistikterin jyrǵa qosty. El qyran-topan kúlkige batyp qalypty. Bir abysynyn Ótep bylaı tanystyrdy:
Yzbaılanyp syzylǵan,
Boıy kelgen uzynnan.
Urys dese qulshynyp,
Túri lezde buzylǵan.
Otyrǵandar dý kúlisti. Álgi kelinshek qyzaraqtap Ótepke tıise berdi.
– Seni me, osydan sazaıyńdy bermesem be, sen zarjaqtyń.
Ótep bul kezde ózgelerdi óleńge qosyp jatqan. …Jurt rıza bolyp, qol soǵyp jatyr. Ótep endi eki jastyń tatýlyǵyn aıtyp, ómirde syılasyp ótińder degen ósıetti aıtyp ketti. Ári aǵalyq aqylym, ári aýyldyń artqan mindeti osy dep aıtty.
Er ataǵyn eskermeı,
Erińe sen des bermeı,
Árbir sózin ósh kórmeı,
Erte ketip, kesh kelmeı,
Yntymaqta bol deıin,
Ata joly sol deıin,
Ósıetti umytsań,
Jaryń seniń qor deıin.
Ótep osy tusta ápkemniń basyndaǵy tógilip turǵan sálkesh oramaldy qolyndaǵy oqtaýdyń ushymen ilip alyp, kóterip tastady. Jurt jamyrap bata bere bastady».
Qazaq aqyndarynyń arasynda qyzdarynyń burynǵy kezderi eriksiz erge shyǵatynyn, maly kóp baılardyń shekten shyǵyp, birneshe áıeldiń ústine taǵy da áıel alýy kedeılerdiń qyzdaryna jasalǵan qııanat, ádiletsizdik ekenindigin meńzep, qolynan kelgenshe kópshilikke óleńimen oı salýǵa tyrysqandary da bolǵan.
Búginderi termeleri búkil Qazaqstan men Qytaı jáne basqa da shet memlekette turatyn qandas baýyrlarymyz kóptep oryndap júrgen Maılyqoja Sultanqojauly da óz zamanynda jańa túsken kelinderdiń betin ashqan. Ǵalym Ásilhan Ospanuly aýyl-aýyldy aralap júrip, kónekóz qarııalardyń azýynan jınap, qurastyryp 1972 jyly «Jazýshy» baspasynan shyǵarǵan «Naqyl» atty jınaqta mynadaı bir oqıǵa keltirilgen: «Tóleý rýynyń bir baıy tórtinshi áıeliniń ústine Qulshyǵash rýynyń Jortpas degen atasynan toqaldyqqa qyz ákelip, onyń betin ashýdy Maılyqoja aqynnan ótinipti. Sonymen, aýyl adamdarynyń barlyǵyna sálem salyp bolǵan soń «endi kimge» degende el kisileri turyp; «Maıly-eke, ózińizge saldyryńyz» depti. Sonda Maılyqoja aqyn bylaı degen eken:
Kelin keldi Jortpastan,
Ústi-basyn shoq basqan.
Tórt qatynnyń ústine
Besinshi bop, qaraǵym,
Qaıtyp keldiń qoryqpastan?
Aqyn osylaısha toı ıelerine bulary naǵyz soraqylyq ekenin óleńmen bildirgen.
Keıbirde kelinniń betin qaınysy ashatyn bolǵan. Bundaı oqıǵa jerlesimiz jazýshy Dýlat Isabekulynyń «Gaýhartas» atty shyǵarmasynda ádemi sýrettelgen. Kelinniń betin sırek te bolsa óz qaıyn atasy da ashqan. Ataqty Kenen Ázirbaıuly kóp qıynshylyqty kórgen adam bolǵanyn onyń «Bazarym-aı, Nazarym-aı» dep aıtylatyn áninen bárimiz kópshilik jaqsy biledi. Aqyn atamyz jasy kelip otyrǵan shaǵynda uly Kórkemjan kelinshek ákelip qýantady. Sol kezde aqyn óz kelininiń betin ózi ashqan.
Bul týraly aqynnyń qyzy Tórtken ápkemizdiń «Kenen ata» kitabynda jazylǵan: «El-jurtty shaqyryp, úlken toı jasady. Kelinniń betin ashar yrymyn bireýge bergizip, eki balasyn qatar turǵyzyp qoıyp, kelinniń betin ózi ashty. Aqylyn, ósıetin aıtty, osy kúndi uzaq kútkenderin esine aldy.
Sondaǵy:
Qutty bolsyn kelinim aıaǵyńnan,
Osy edi ǵoı kútkenim baıaǵydan.
Mal-múlkińe ıe bol arnap jıǵan,
Ósekshildiń saq bolǵyn saıaǵynan.
Kelin keldi degende qýanǵanym,
Qýanǵannan ornymnan tura almadym.
Dúıim eldi shaqyryp toı jasadym,
Qýanysh qyp bastaryń quralǵanyn.
Taý-tekedeı taý-tasqa attap ketpe,
Kir jastyqty basyma jastap ketpe.
Kolhozyńda teatr, kıno joq dep
Balamdy ertip qalaǵa bastap ketpe.
Qýanyshym, qaırat kúshim, Kórkemjan!
Qýanyshym, jiger kúshim, kelinjen! –
degen uzaq tolǵaýyn tebirene otyryp aıtqany búgingideı esimde. Kózine jas almaǵan jan joq».
Betashar qansha ýaqytqa sozylatyny aqynǵa, onyń ónerililigine baılanysty bolǵan. Keıbirde tez, uzaqqa barmaı qaıyrylsa, keıbirde birshama uzaqqa sozylatyn. Syrdyń súleı aqyny Nartaı Bekejanuly kelin túsirgende betashar rásimi birneshe saǵatqa sozylypty. Bul týraly aqynnyń shákirti Aıdar Dostııaruly óziniń «Ózderiń biler Nartaımyn» estelik kitabynda bylaısha baıandaıdy: «Bet ashý rásimi temir ustasy, aýyldyń jyrshy, aqyny, Narekeńniń syılas dostarynyń biri Bersúgiruly Paljigitke tapsyryldy. Jınalǵan halyq Palekeńniń betasharyn eki-úsh saǵattaı tik turyp tyńdady».
Osy jerde aıta etetin bir másele bar. Búginginiń kóńilge durys kelmeıtin bir kórinisi kórimdikti salatyn úsh lıtrlik kádimgi shyny banki. Bul ydys kórimdik salýǵa arnalmaǵan. Buny oılap tapqandar, tússiz shynydan bári kórinip turǵandyqtan, kórimdik berýshiler basqalardan uıalyp kóbirek aqsha salsyn degen nıetpen istegen. Taǵy bir keleńsizdik — úı ıeleri banki qoıýmen qatar basqalarǵa osynsha aqsha berińder degendeı ózderi, nemese kishkentaı balalarǵa bankige aqsha salǵyzyp jatýy da durys emes. Kimniń qansha kórimdik berýi óziniń erki, jaǵdaılary onsha emesterdiń kóp bere almaıtynyn da oılaǵan jón. Bireýlerdi uıaltyp kóbirek kórimdik aqsha jınaımyn degen pıǵyl jaqsy emes.Jastardyń bolashaǵyna keri áserin tıgizýi múmkin.
Qazaqtyń oıýly ádemi qorjynyn ortaǵa qoısa ári jarasymdy, ári ádemi kórineri sózsiz.
Qazaq qashanda qýanyshyn kóppen bólisikisi kelip turatyn halyq. Betashar osyndaı júrekjardy qýanyshtyń bir kórinisi.
Berdaly OSPAN
"ADYRNA" ulttyq portaly
