Otarşyl elder men otarlanǧan elderdıŋ tarihyna qarap otyryp köp ūqsastyq tabuǧa bolady. Otarlanǧan eldıŋ bärınde jerı men halqy ekspluatasiialanǧan, mädenietı mansūqtalǧan, tılı taptalǧan. Bärınde otarşyl el otarlanǧan eldı kemsıtken, "būlar jaratylysynan sondai nadan, salaq, jabaiy" degen oidy sıŋırgen. "Qorlanǧandar qaşan da özı turaly eŋ naşar sözge senıp qalady" deidı Frans Fanon. Ökınıştısı, özınıŋ naşar ekenıne qazaq ta senıp qalǧan.
Künın köru üşın basqynşy tılın üirengen qai halyq ökılı de basqynşyǧa ainaludy aŋsap (kastrasiia beimazalyǧynyŋ bır türı būl da), öz jūrtyn mensınbeuge ainalǧan. Ondailar qazaq ışınde de köp-aq.
Gaiatri Spivaktyŋ ündı jesırın sati saltynan azat etuge emes, būl ideiany aǧylşyn basqynşynyŋ ündı mädenietıne qarsy qoldanǧanyna tulaityny siiaqty, men Abaidyŋ qazaqty synaǧanyna emes, sol tektes syndy Keŋes odaǧynyŋ qazaqqa qarsy narrativ retınde sıŋırgenıne aşuym keledı.Ukrainada soǧys bastalǧan kezde sonyŋ nätijesın baiqadyq: ukraindarǧa süisıngen jūrt sol mezette qazaq halqyn mansūqtap jatty. Bolmaǧan soǧystan jeŋılıp (betın ary qylsyn), qazaqtyŋ ezdıgın masattana betıne basqandar qanşama. Talasbek aǧamnyŋ Bırjan saldyŋ auzymen aitatyn "Bärı päs! Bärı ūsaq!" degen sözı sol soǧyspai jatyp jeŋılgen jazǧyştarǧa qatysty-aq.
Būl Keŋes odaǧy sıŋırgen "sen ezsıŋ, jalqausyŋ, qolyŋnan boq kelmeidı" degen miftıŋ ötıp ketkenı. Jerı, memleketı, bilıgı men halqy bar jūrtpyz, mūndai jylaŋqy diskurstyŋ boluy orynsyz. Kez kelgen kolonial diskurs negızınde "sen jaratylysyŋnan sorlysyŋ" degen oi jatyr. Al zamanaui gumanitariia ǧylymdary aitady, kez kelgen ūlt, ūlttyŋ qasietterı degen - diskurs/mif qana. Mif mūnda - ylǧi qaitalanatyn narrativter, äŋgımeler.Tüsınesızder me, orystar turaly da, aǧylşyndar turaly da, fransuzdar turaly da stereotipter men sipattamalardyŋ eşbırı şyndyq emes, adamdar oilap tapqan narrativ qana (Mys., barlyq aǧylşyn aristokrat ne menmen emes, köşede otyrǧany da, tym qarapaiymy da tolyp jatyr - jalpy, bır adamnyŋ özı özgerıp tūratyn köpqyrly, kürdelı jaratylys). Jaratylysynan ez halyq, tabiǧatynan eşteŋege jaramaityn tıl bolmaidy. Halyqqa ezsıŋ dep sendıredı (odan soŋ ol rasymen ezge ainalady), tıldı eşteŋege jaratpai tastaidy. Bızge ǧana emes, Aziiada, Afrikada, Oŋtüstık Amerika men Okeaniiadaǧy talai jūrt keşken tarih osy.
Al ūlt tırı organizm, eşqandai tarihi nüktede şerış bop qatyp qalǧan joq, ylǧi da jasalu üstınde. Qazaq (ta, basqa ūlt ta) qazır de jasalyp jatyr. Demek, ūltty bızdıŋ qazırgı äreketterımız, ūlt turaly qaitalap aitatyn äŋgımelerımız "jasaidy". Jäne jauapkerşılıktı bıreuge (memleketke/kompartiiaǧa) arta beretındei Keŋes odaǧynda ömır sürıp jatqan joqpyz. Qazaqtyŋ kım ekenıne bärımız jauaptymyz, äsırese ärkım dauysqa ie bolǧan äleumettık jelı däuırınde.Qazırgıdei almaǧaiyp däuırde bızge Reseidıŋ ne qandai da basqa syrtqy küştıŋ basyp kırmegenı kerek. Basyp kıre qalsa, qaru-jaraq pen käsıbi äsker, al odan da būryn özımızdıŋ, ärqaisysymyzdyŋ qazaq halqy ölıspei berıspeitıne, jūdyryqtai jūmyla qalatynyna, batyr halyq ekenıne senımımız kerek. Zertteuşı Zira Nauryzbaeva "jauyngerlık mädeniettıŋ ökılımız" dep qaitalap jürgen joq pa, sony qalai eskermeimız? Jauynger bolǧanda da, "Altai men Atyrau arasyn aq naizanyŋ ūşymen, aq bılektıŋ küşımen qorǧap qalǧan" degen jattandy narrativke jaŋa maǧyna kerek. Menıŋşe solai: bız üşın qazırgı eŋ maŋyzdy mäselenıŋ bırı - halyqtyŋ ruhyn köteru.
"Bıreudıŋ sen turaly pıkırı köŋıl-küiıŋdı būzuy mümkın, özıŋnıŋ özıŋ turaly pıkırıŋ suisidke aparady" deitın söz bar. Ol pıkır ūltqa da qatysty. Sondyqtan (davaite) bügınnen bastap qazaq halqynyŋ kımdıgın (identity) qalyptastyruǧa ärqaisysymyz jauapkerşılık alaiyq. Az degende öz halqymyz turaly jaqsy närseler aitaiyq, jaqsylyqtardy köre bıleiık, özımızdıŋ özımız turaly pıkırımızdı kötereiık. Al odan da jaqsysy, ärqaisysymyz özımızdıŋ eŋ jaqsy versiiamyz boluǧa tyrysaiyq: jaqsylyq jaqsylyq şaqyrady ǧoi.P.S. Asa aqyldy adamdar üşın: "davaite" degen sözdı sanaly türde qostym. Jazbanyŋ tonyn jeŋıldetu üşın, aityp otyrǧanym op-oŋai närse ekenın jetkızu üşın. Äitpese bükıl postty orysşa ne aǧylşynşa jaza alamyn, bıraq ol tılderdı negızınen bılım alyp, qazaq tılıne äkelu üşın qoldanamyn.
Äsiia BAǦDÄULETQYZY
