Äleumettık masyldyq mäselesın şeşu joldary

  Jūmys küşın yntalandyru – būl adamdy belsendı boluǧa jäne eŋbek önımdılıgın arttyruǧa itermeleitın täsıldıŋ bırı. Qajettı mamandyqtar boiynşa tegın qaita daiarlau – eger adam qandai da bır sebeptermen jūmysqa ornalasa almasa nemese qoldanystaǧy mamandyqtyŋ talaptaryna säikes kelmese, ony qaita daiarlau qajet. Öitkenı adam özımşıldıktı eş qiyndyqsyz jeŋe bıluı kerek. Käsıpkerlıkke kömektesu, ısker adamdardy yntalandyru – bastama men käsıpkerlık qabıletterdı qoldau jaŋa jūmys oryndarynyŋ paida boluyna, qoǧamdaǧy äleumettık masyldyqtyŋ paiyzy soǧūrlym tömen boluyna äkeledı. Qyzmetkerlerdıŋ eŋ köp jäne äleumettık maŋyzdy bölıgı – jastar. Jastardy jūmysqa ornalastyruǧa kömek körsetu baǧdarlamasy naryqta sūranysqa ie emes. Saiyp kelgende, mūnyŋ özı jūmys sapasynyŋ tömendeuıne, naşarlauyna jäne täueldılıkke äkelıp soqtyrady. Egde jastaǧy adamdardy jūmyspen qamtu baǧdarlamasy – zeinet jasyna jetken jäne densaulyǧyna eleulı qarsy körsetılımderı joq adamdardyŋ tolyqqandy jūmysyn qamtamasyz etu. Būl da äleumettık täueldılıktı tömendetu täsılı bolyp tabylady. Jaŋa jūmys oryndaryn qūru jäne eŋbek kadrlaryn tartu. Qaita daiarlauǧa kömektesu – är türlı salalardaǧy jūmys oryndarynyŋ köbeiuı jūmyssyzdardyŋ qolaily jūmys ızdeuge degen qyzyǧuşylyǧynyŋ artuyna äkeledı. Äleumettık subsidiialardy negızsız qysqartu täueldılıktı şeşudıŋ negızgı täsılderınıŋ bırı bolyp tabylady. Al äleumettık saiasat täueldılıktıŋ qalyptasuyna äkeledı dep aitu qisynsyz. Öitkenı ol halyqtyŋ osal toptaryna kömek pen qoldau bıldıruge baǧyttalǧan. Al täueldılık – qandai da bır memlekettık saiasat barysynda äleumettık baǧdarlamalardy ıske asyruǧa jūmsalatyn şyǧyndardan basqa eşteŋe emes. Özıŋızdı asyrau jäne basqalardyŋ esebınen ömır süru. Adamdardyŋ basym köpşılıgı ekınşı nūsqany taŋdaidy. Būl äleumettık täueldılıkten tuyndaǧan problemalarǧa äkeletın taŋdau jasau mümkındıgı. Batys elderınıŋ täjıribesı boiynşa, halyqqa kömek körsetu ärqaşan paida äkele bermeidı. AQŞ pen Europa elderı jūmyssyzdarǧa on jyl boiy kömek körsetu saiasatyn jürgızıp keledı, öitkenı būl qalypty ömır süru jäne adamnyŋ negızgı qajettılıkterın qanaǧattandyru üşın jetkılıktı. Būl memleketten belgılı bır tölemder alatyn jäne jūmys ızdeu qajet dep sanamaityn migrant bosqyndarǧa qatysty. Sondyqtan täueldılıktı qalypty äleumettık qūbylys dep sanauǧa bolmaidy. Eger memlekettıŋ asyrauyndaǧy adamdar jūmys ıstei almasa, kömekke mūqtaj adamdar köp bolsa, onda ol äleumettık mekemelerge tek joiqyn ziian tigızedı. «Täueldılık» terminı ädette «jūmys ıstei almaityn adamǧa onyŋ ömır süruıne qajettı qūraldardy beru» degendı bıldıredı. Sonymen qatar qarapaiym söileude būl termin «bıreudıŋ esebınen ömır süru, bıreuge täueldı bolu» maǧynasynda qoldanylady, iaǧni adam mūndai jaǧdaida, onyŋ ışınde obektivtı, äleumettık maŋyzdy sebepterge bailanysty boluy mümkın. Köp jaǧdaida «täueldı» terminı terıs sipattaǧy kez-kelgen adamdy kınälau üşın qoldanylady jäne «adamnyŋ bärıne basqalarǧa sengısı keledı, özı üşın tolyq jauap bermeidı» degendı bıldıredı. Qazırgı qoǧamda täueldılıktı norma dep sanauǧa bolmaidy. Iаǧni äleumettık täueldılıktı auytqu dep sanauǧa bolady. Äleumettık täueldılıktıŋ paida boluyna oŋ äser etetın jaǧdailar: • Jeke zertteu nätijelerın baǧalau mümkın emestıgı; • Basqalarmen salystyrǧanda maŋyzdy emes mındettemelerdı oryndau; • Eŋbek ūjymynyŋ barlyq müşelerınıŋ qatysuy; • Beitanys adamdarmen jūmys; Sonymen qatar äleumettanuşylar jūmysşylar tobynyŋ bırlıgı neǧūrlym joǧary bolsa, onda äleumettık täueldılıktıŋ körınısı soǧūrlym az bolatyndyǧyn däleldedı. Joǧaryda aitylǧandardyŋ bärıne süiene otyryp, qarastyrylyp otyrǧan qūbylyspen küresudıŋ eŋ dūrys ädısı onyŋ körınısı üşın qolaisyz jaǧdailardy jasauǧa jäne damytuǧa baǧyttalǧan memlekettıŋ oilastyrylǧan äleumettık saiasaty bolyp tabylady dep qorytyndy jasauǧa bolady. Mūndai saiasat täueldı mınez-qūlyqty aiyptaudy, belgılı bır materialdyq jazalardy, azamatty jauapkerşılıkke tartudy jäne t.b. qamtidy. Mūnyŋ bärı adamdardyŋ mınez-qūlqyn özgertuge kömektesedı. Äleumettık täueldılıktıŋ ziiandylyǧyn tüsınu, jolyn kesu – adamnyŋ äleumettık jaǧdaidaǧy äreketın ajyratatyn köptegen faktorlardyŋ bırı. Eger täueldılık äleumettık qauıptı qūbylys bolsa, ol älı de auytqulardyŋ basqa türlerıne äkeluı yqtimal. Täueldı adam köbınese özınıŋ äl-auqatyn qamtamasyz etu jäne saqtau üşın zaŋsyz äreketterge jügınedı. Memleket äleumettık täueldılık siiaqty problemalarmen küresu üşın «öz qatelıkterımen jūmys ısteuı kerek».