Qazaqtar bala tärbiesıne airyqşa köŋıl böledı. Jaŋa ūrpaq ökılderın tärbieleu qazaqtar üşın ärqaşan maŋyzy zor. Eresekterdıŋ qai-qaisysy bolsa da auyl, ru jetkınşekterı üşın öz jauapkerşılıgın jaqsy sezıngen. Sondyqtan eger bala būzyqtyq jasap qoisa, oǧan eskertu jasap tüzu jolǧa salatyn. Maqtauǧa tūratyn bolsa maqtap, kerek jerınde keŋes berıp, qamqorlyq ta körsetetın. Ūltty bırıktıretın «Är qazaq menıŋ jalǧyzym» degen osy bır altyn ereje bügınde de öz jalǧastyǧyn tauyp keledı.
Tärbie säbi düniege kelgen sätten bastalady. Osy künnen bastap tärbie basy «Besık jyry» jyrlanady. Būl salttyŋ tarihy baiyrǧy zamannan bastau alady. Būndai tūjyrym jasauǧa arheolog ǧalymdar tapqan ǧūndardyŋ besıkterı men qazaq besıkterı bır-bırıne öte ūqsas ekenı dälel.
«Besık jyry» äuenı qarapaiym bolǧanmen mazmūny öte tereŋ bolyp keledı. Būl än älemge degen özındık esık ıspettı. Osy änmen balanyŋ köŋılın köterıp qana qoimai ony jūbatyp ärı tärbieleitın bolǧan. Balaǧa «Besık jyry» arqyly bolaşaqta onyŋ qandai jetıstıkterge jetuı kerek ekenı aitylatyn bolǧan. Ädette būl «Besık jyryn» balany emızgende anasy aitatyn. Nemese äjesı, keide aǧalary men äpkelerı de böpelerın besıktı terbete otyryp jūbatqanda aitatyn. Qazaq tūrmysynda būl kädımgı jaǧdai bolǧan. Sebebı qarapaiym bolsa da öleŋ şyǧaru baiyrǧy kezde qazaqtyŋ basym köpşılıgınıŋ qolynan kele beretın. Eger bıreuler öleŋ şyǧara almasa ony auyldastary külkı etetın bolǧan.
Osy bır qazaq salty turaly ǧalym Nysanbek Töreqūl özınıŋ «Süiınşıden köŋıl aituǧa deiın» atty kıtabynda bylai da jazǧan: «Besık jyry» - ony alǧaş ret besıkke bölegende aitylatyn öleŋ. Būl da erteden osy kezge deiın aitylyp, jaŋaryp, damyp kele jatqan tūrmys-salt jyrlarynyŋ bır türı. Halyq jyrynyŋ är şumaǧy «Äldi-äldi, aq böpem, aq besıkke jat böpem» degen sözderden bastalady. Odan ärmen:
Aiyr qalpaq kiısıp,
Aqyryp jauǧa tiısıp,
Batyr bolar ma ekensıŋ?
Barmaqtaryŋ aiysyp,
Ūsta bolar ma ekensıŋ?
Söilegende suyrylyp,
Şeşen bolar ma ekensıŋ?
Adasqanda jol tabar,
Kösem bolar ma ekensıŋ?...
degen arman-tılekter, bolaşaq nietter tızbekteledı».
Qazaqta būndai bäesık jyrlary öte köp. Är janūianyŋ özındık besık jyry bar dese bolady. «Besık jyryn» ataqty aqyndar da şyǧarǧan. 1937 jyly Jambyl Jabaiūly da «Besık jyryn» şyǧarǧan:
...Mamyq jündı jas laqan,
Ūiyqtap qyrda botaqan.
Altyn jaldy qūlynşaq,
Jūmyp közın būzauqan.
Töldıŋ bärı ūiyqtady,
Ūiyqta sen de balaqan.
«Besık jyry» türlı taqyryptardy qamtyǧan. Aqyn jäne jazuşy Äbdılda Täjıbaiūlynyŋ anasy Aimankül de aqyn edı. Ol 1943 jyly Ūly Otan soǧysy taqyrybyna arnalǧan «Äje äldiı» jyryn şyǧardy:
Äldi-äldi böpeşım,
Joryqta jür kökeşıŋ.
Aman bolsa, kökeşıŋ,
Ūmytpaidy böpesın...
Qaru-jaraq asynyp,
Maidanda jür kökeşıŋ.
Qorǧaimyn dep attanǧan,
Böpesı men şeşesın.
Jylama, janym, jylama,
Kökeŋ jaudy jeŋedı.
Körem kıleŋ jaqsy tüs,
Aman-esen keledı.
Toi jasaimyz tamaşa,
Qaptyŋ auzyn sögemız.
Dastarhandy keŋ jaiyp,
Qūrt, ırımşık tögemız.
«Besık jyry» aityluyn qazaqtyŋ ūly jazuşysy Mūhtar Äuezūly özınıŋ «Abai joly» şyǧarmasynda ädemı surettegen:
«Jidebaidaǧy qystaudyŋ eŋ ülken bölmesı osy. Kılemdı, tekemettı, alaşaly, körpelı, meimandos, mol üi. Abaidyŋ kärı äjesımen, öz şeşesımen bırge tūratyn üiı osy edı.
Älı şam jaǧylǧan joq, jūrttyŋ köbı tysta mal jailap jür. Şyŋǧys jaqqa qaraǧan terezenıŋ aldynda qos tızerlep, ekı şynaǧyn terezenıŋ aldyna salyp, iegın qoldarynyŋ üstıne qoiyp Abai otyr. Būdan basqa oŋ jaqta, jer tösektıŋ üstınde bala uatqan Zere bar. Tızesımen terbetıp otyrǧany - Aiǧyzdan tuǧan nemere qyzy üş jasar Kämşat. Kärı äje kündegı maşyǧy boiynşa besık jyryn aitady. Öte bır özgeşe, eskı jyr. Abaidyŋ öz äjesınen basqa eşkımnen estımegen jyry. Bıraq äjesınıŋ özındei sonşalyq jaqyn, ystyq, süiıktı jyry. Kışkentai künınde Abai özı de keş saiyn osy jyrdyŋ terbeuımen ūiyqtaityn. Sol künderden bır yrǧaǧy auyspaǧan, bır sözı de özgermegen, ana jüregındei ainymas jyr. Osynda qoŋyr keştıŋ qoŋyr küiı. Beiuaǧyna jetken äjeidıŋ köi-göiı. Syrrt qarap otyrǧan Abai äjenıŋ keide şerlı, keide meiırban raqym küiın özın terbetıp otyrǧandai sezedı. Aiaqtamai sozyla tüsse eken deidı».
Qazaq analary bügınde de öz säbilerıne «Besık jyryn» aitady.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
