Qazaq elınıŋ baiyrǧy zamanda da öz zaŋy bolǧan. Ol «Jetı jarǧy» dep atalǧan. Osy zaŋnamany alǧaş zetteuşı körnektı ǧalymdar Äubäkır Divaev jäne Sanjar Asfendiiarūly boldy.
Qazaqtyŋ baiyrǧy zaŋdaryn zerttegen ǧalym J.O. Artyqbaev: «Jetı jarǧy» Qasym men Esım handardyŋ zamanyndaǧy qazaqtyŋ eskılıktı zaŋdarynyŋ negızınde jasalǧan dei kele: «Täuke han Kültöbe degen jerde jetı bidı şaqyryp, arasynda Töle bi de bar, sol biler «Qasym hannyŋ qasqa joly», «Esım hannyŋ eskı joly» atanǧan baiyrǧy salttardyŋ negızınde «Jetı jarǧy» atty jaŋa zaŋdardy tüzdı.
Osy «Jetı jarǧy» zaŋnamasyn tüzuge qatysqan «jarǧyş»dep atalǧan. «Qara qyldy qaq jarǧan» degen söz naǧyz ädılettı biler turaly aitylǧan» dep jazady.
«Jetı jarǧy» pıkır bıldırgen älemge äigılı ǧalym Älkei Haqanūly Marǧūlan «Jetı jarǧy» äuelı jetı jarǧyş, iaǧni jetı ädıl, qara qyldy qaq jarǧan bilıgı dep jazdy. Ä.H.Marǧūlan «Jetı jarǧyǧa» engen erejeler jeteu dep ärqaisynynyŋ atyn ataǧan. Olar:
- Mülık zaŋy;
- Qylmys zaŋy;
- Äskeri zaŋ;
- Elşılık joralary;
- Jūrtşylyq zaŋy;
- Jesır dauy;
- Qūn dauy.
Aiyp ne üşın kesıletın bolǧan?
Qazaq bilıgınde keŋınen qoldanylǧan jazalardyŋ bırı «At-ton aiyp» «Jetı jarǧy» boiynşa qoǧamdyq qatynas, jas pen kärı, aq süiek pen qarasüiek, erkek pe äiel arasyndaǧy tärtıptıŋ barşasy aiyp türlerınıŋ qoldanyluymen rettelıp otyrǧan.
Aiyptyŋ eŋ jeŋılı «at-şapan aiyp», at berılse de, berılmese de şapan berıledı.
«At-ton aiyp» at-şapan aiyptan joǧary tūrady. Aiypqa beretın attyŋ jasy qūnannan kem bolmauy kerek, sondai-aq aiypqa asa kärı at beruge bolmaidy. Köbınese aiypqa berıletın attyŋ jasyna qaramai, denı-saulyǧyna, myqtylyǧyna qaraidy.
At-şapan aiyp kez kelgen jaǧdaida qoldanyluy mümkın. Mysaly, qonaqty ne jolauşyny jöndep kütpegen üi iesıne de salynady.
At-ton aiyp otbasy, aǧaiyn arasynyŋ qarym-qatynasynda, ülken men jas arasyndaǧy syilastyqty saqtau üşın, tıptı amandasu salty säl būzylsa da osy aiyp qoldanylady.
Keide biler artyq aitylǧan söz, oǧaş qimyl degen siiaqty ısterde «azusyz at, jieksız ton» degen aiyp kesetın bolǧan. Būl aiyptardyŋ eŋ jeŋıl türı jäne de jeŋıl ısterge kesıledı. Azusyz ait dep aiyptalǧanymen, onyŋ ornyna bır qoi, jieksız ton degenge bır kiımdık mata beruge bolatyn.
Tüielı elderde jeŋıl qylmystar üşın «bır tüie, bır şapan» aiyp kesılgen. Auyrlau qylmys, tärtıpsızdık üşın «bır tüie, bır at» bolyp auyrlai beredı.
Aiyptyŋ auyry qazaq arasynda «toǧyz» degen atqa ie. «Toǧyz» qazaq zaŋynda salttarǧa bailanysty qoldanylatyn aiyp. «Tüie bastatqan toǧyz» qūramyna üş tüie, üş at, üş siyr, nemese üş tai kıretın. Aiyptyŋ būl türı ru arasyndaǧy qatynastarda, jesır dauynda köp qoldanylady.
«Qal toǧyz, qasqa toǧyz» atalatyn aiyptar qol jūmsap, qan tögılgende, jaradar bolǧanda qoldanylǧan. «Qal toǧyz» qatty taiaq jep, qorlyq körgende ūsaq maldan toǧyz berıledı, al «qasqa toǧyz» auyr jaraqat alyp, köp qinalys körgende aiyptyǧa salynady. Būndaida japa şeguşı ülken maldan taŋdap alyp, al, kınälı adam emşınıŋ aqysyn da töleuge mındettı bolǧan.
Batyr Amankeldı "At-ton aiypty" qalai töledı
Beiımbet Mailin men bırıgıp, qazaqtyŋ alǧaşqy körkem filmınıŋ ssenariın jazǧan jazuşy Ǧabit Müsırepūy, Resei patşasynyŋ egzısıne qarsy Ūlt-azattyq köterılıstı bastaǧan batyr Amankeldı İmanūlynyŋ ömırbaiany jönınde bırşama zertteuler jürgızgen. Jazuşynyŋ jazbasynda Amankeldı batyrdyŋ qalaişa «At-ton aiyp» tölegenı turaly qyzyqty derek bar:
«Bır künı Bektepbergen soǧyp bergen müiız sapty sary kezdıkpen mūrtyn basyp otyryp:
- Qatyn, ä, qatyn, – dedı Küdekeŋ. «Qatyn» dep bastasa, bırdemege
maqtanatyny belgılı. Äielı:
- E, baiǧūs bırdeme aitpaqpysyŋ? – baiynyŋ betıne qarap:
- Qūdanyŋ qūdıretı, osy Bektepbergen balaǧa Şaripajandy bergım
kelıp jürgenı...
- Qalyŋǧa taǧy bır sary kezdık almasaŋ, odan basqa ne beredı saǧan?..
Qūdaidyŋ joǧyn aitqany nesı eken!.. Ana jyndy ınısı bır künı tartyp äketsın deisıŋ ǧoi! – dep äielı şapyldady. Bıraq äkenıŋ aty äke, – bolmady – qyzyn Bektepbergenge bermekşı bolyp iek sipasty...
Jylqy ekeu, qoi üşeu, qalyŋǧa töleitın mal joq. Tölemeiın dese qūda bır momyn adam. Oilap-oilap keldı de, Amankeldı oŋai aqyl tapty. Tün ortasy kezınde atyn joldasyna ūstata salyp, törde jatqan Şaripany köterıp ala-aq jöneldı. Atqa bır qonyp aldy, onyŋ ar jaǧyn söz qylatyny joq. Şaripany alyp kete bardy. Erteŋıne aty «müiız toryǧa» bır şapandy jauyp, moinyna bır qūdyzdy bailap, «at-ton» aiybyn Amankeldı özı alyp kelıp edı, keşeden berı qatynyn sabap baqyryp jatqan qūda sylq etıp tüstı de qaldy:
- O, jyndy it, qūlaǧyŋdy jūlaiyn senıŋ... Kısendı salaiyn aiaǧyŋa...
– dep Amankeldıge jaqyndap keldı de, külıp jıberdı.
Aiaǧynda jalǧyz toqtysyn soiyp, Amankeldını syilady da şapany
men qūndyzyn aiypqa alyp, «Mynau qūdaǧa mıngızgenım atym» dep, Amankeldınıŋ atyn özıne jetektetıp jıberdı».
Qazaq arasynda «At-ton aiyp» degen ūǧym älı künge deiın saqtalǧan. Ädette būl aiyp turaly bıreu kınälı bolyp qalǧanda eske alady. Būnysy kınälı adam keşırım sūrasyn degenı.
Berdaly OSPAN
"ADYRNA" ūlttyq portaly
