Brınşı bailyq – densaulyq. Būl halqymyzdyŋ auzynan eŋ köp estıletın söz. Bıraq, köleŋkede qalyp bara jatqan bır mäsele qazaq halqynyŋ ūzaq jasauşy halyq ekenı. Osyǧan zer salyp, zerttep nätijesınen bır tūjyrym jasau keşeuıldep jatyr. Jastardy qaidam, jasy ülkender eŋ ūzaq ömır süretın halyq gruzinder, sebebı, olar tabiǧaty myqty, kurortty jerlerde ömır süredı degendı esıtıp keldı. Basqa tılekter qatarynda «Gruzinderdıŋ ūzaq ǧūmyryn tıleimız» degen sözder toi-tomalaqta jiı aitylatyn.
Bıraq qazaqta köp aitylatyn «Jambyldyŋ jasyn bersın» degen tılektıŋ baryn da ūmytpaǧan jön. Jalpy, qazaq köl-kösır bailyǧyn şaşyp-tögıp jüretın, basqalarǧa baryn berıp özın ūmytyp ketuge daiar tūratyn aqköŋıl halyq qoi. Qazaq nege būndai? Būnyŋ sebebı, qazaqtyŋ adami bolmysynda, qazırgı köp qoldanylyp jürgen sözben aitqanda mentalitetınde. Bolmystyŋ negızı densaulyq. Ǧasyrlar boiy keŋ dalada ömır sürgen halyqtyŋ bolmysy osy dalanyŋ keŋdıgınen paida bolǧan. Qazaqtyŋ keŋ oilauy, keibır jaǧdaiǧa bolmaityn närse dep qarauy da osy keŋdıgınen. Qandai bır qiynşylyqtarda «Būdan jaman künımızde de toiǧa barǧanbyz» degen ūstanymǧa berıktıgı qazaq janynyŋ keŋdıgı. Jany keŋ adam anau-mynau närsenı uaiymdai bermeidı. Uaiymy az adamnyŋ jüikesı de jūqara qoimaidy. Sary uaiymnyŋ ne ekenın bılmegen adamnyŋ denı sau, deidı aqsaqaldar. Qazaqtar şynynda da ūzaq ömır süruşı halyq. Myna sözderdıŋ şyǧuy da sondyqtan:
Otyz – öz şaǧy,
Qyryq – er şaǧy,
Elu – bel şaǧy,
Alpys – der şaǧy,
Jetpıs - mäz şaǧy,
Seksen – şer şaǧy,
Toqsan – jer şaǧy,
Jüz – kör şaǧy.
Qazır arakıdık bolsa da Toqsanbai, Seksenbai, Jetpısbai degen esımder äkelerı sol jasta bolǧandyqtan berılgen esımder degen söz aitylyp qalady. Būl şyndyqqa qanşama janasatyny belgısız. Bıraq, halqymyzdyŋ tūrmys-saltyn zertteuşı ǧalym Halel Arǧynbaev özınıŋ «Qazaq halqyndaǧy semia men neke» kıtabynda mynadai bır bolǧan oqiǧany keltırgen: «...ötken ǧasyrdyŋ orta kezınde adai ruynyŋ 1800 jylqy bıtıp, jasynan serılıgı men erlıgı qalmai jürgen şaly Qojanazar berış ruynyŋ bır ülken toiyna jüzıktıŋ közınen ötkendei ädemı aiǧyr mınıp baryp, qyz-bozbala jinalǧan üidıŋ jabdyǧyn at üstınen aşsa, 25-ke kelgenşe küieu taŋdap jürgen sūlu qyzǧa közı tüsıp, qaitken künde de ony äiel üstıne almaq bolady. Qyz tuystaryna söz salsa, olar «seksenge kelgen şal eken 80 qara kök baitaldy bırden matap bere alsa alsyn», - deptı. Qojanazar bar jylqysyn jinap jıberıp 100 qara kök baitaldy (10 baital küieu otyna, 10 baital üige kırerıne) bırden aidatyp qyzdy alypty».
Jazuşy Lev Tolstoidyŋ jaqyn dosy, Harkov universitetınıŋ professory, biolog Arkadii İvanovich Iаkobi qazaq halqyn jaqsy bılgen. Sol bylai dep jazǧan: «Köşpelı ömır men küştı tamaq, taza aua qazaqtardy keŋ saharada kezdesetın türlı aurulardan saqtap qalyp otyrǧan. Olardyŋ köpşılıgı jüz jasaidy. Jetpıske kelıp auyryp öletınderı kemde-kem». Būl derek Beibıt Saparalynyŋ «Adalbaqan» kıtabynda keltırılgen.
Būny kezdeisoq dep aitu qiyn. Degenmen, taǧy bır mysal keltıreiın. Jazuşy Säbit Mūqanūlynyŋ «Aqqan jūldyz» kıtabyn jazbastan būryn köptegen derek jinaǧany belgılı. Osy kıtapta bylai dep jazylǧan: «Şyŋǧystyŋ ordasyna ornyqqan Jamanqūl men Şäŋkıge Balta ruynan şyqqan, bızge ötken taraulardan belgılı – Tūrsymbai batyr ǧana qosyldy. Jasy jüzden asqanmen, salt jüruden qalmaǧan ol, «Abylaidyŋ ordasyna şabuyl jasalyp jatyr» degen habardy estıdı de, «han aǧam tūsynda qyryq jyl qorǧaǧan qara şaŋyraqty talatyp, üide qalai otyram» dep, bır nemeresın ertıp atqa qondy».
Ädebiettanuşy Hanǧali Süiınşıäliev «Qazaq ädebietınıŋ qalyptasu» atty kıtabynda bylai dep jazady: «Qaşaǧandy Mūryn jyrau körgen. Ol: «Qaşaǧan ırı denelı qara kısı edı... öleŋdı suyryp salyp aitatyn. Oiyn-toida söz bastap, aitysqa tüsuge qūmartatyn... Qaşaǧan Adaidyŋ türıkpendık elınen şyqqan aqyn. Men Qaşaǧanmen köp joldas boldym. Ol 84 jasynda, 1924 jyly öldı».
Mūhtar Äuezūlynyŋ ötken ǧasyrdyŋ basynda bır ret jaryq körıp tyiym salynyp, köp jyldardan soŋ 1975 jyly şyǧarylǧan «Qily zaman» kıtabynda: «Albannyŋ toqsanǧa, jüzge kelgen şaly bolsa da būl eldıŋ qys künınde jūtaǧanyn, jaz künınde ındetke ūşyraǧanyn bılmep edı» degen sözder bar.
Kelgen soŋ seksen, saǧan amalym joq,
Er erttemei moinyma mınıp aldy.
Seksen asyp, toqsanǧa kelgenımde,
Bürkıttei şeŋgelımen bürıp aldy.
Būl öleŋdı şyǧarǧan aqyn Süiınbai Aronūly.
«Qazaq qoljazbalarynyŋ ǧylymi sipattamasy» degen kıtapta «Äkesı Seŋgırbai, aǧasy Tölegen de temır ūstasy bolǧan Mūryn jyrau (şyn aty Tılegen) Seŋgırbaiūly seksen ekıge kelgende ǧana ūstalyǧyn qoiady» dep jazylǧan.
Qazırgılerge jetpıske kelgen adam öte kärı körınerı anyq. Al endı Ahmet Jūbanūlynyŋ «Ǧasyrlar pernesı» kıtabynan üzındı oqyŋyz: «Sahnaǧa iyqty, ūzyn boily, er nūsqalas, basyna ülken jaulyq tartqan äiel şyqty. Jasy jetpıs altyǧa jetken, ūlǧaiǧan adam bolsa da, äieldıŋ jürısı şiraq, boiy tıp-tık. Oŋ qolynda ūzyn sapty dombyra, üstınde keŋ, ūzyn köilek, iyǧyna öŋırıne zer tökken qyzyl maqpal beşpet jamylypty». Ǧalymnyŋ aityp otyrǧany ataqty küişı Dina Nūrpeiıskelını.
Belgılı aqyn Kenen Äzırbaiūly Bopina esımdı kelınşekpen aitysqanda bylai dep jyrlaǧan:
Kelınjan «ken» degen söz – Kenen degen,
Aǧaştyŋ eŋ myqtysy emen degen.
Jetpıske syr bergem joq, syr sūrasaŋ,
Seksende de bolmaidy jüzım tömen.
Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını bolatyny belgılı. Naqty aitqanda tabiǧaty taza ien dalada ömır sürgen qazaqtardyŋ arasynda ūzaq jasauşylar köp bolǧan. Tarih solai deidı, ūzaq jasaǧan qazaqtardyŋ bırazy mynalar: Äbılqaiyr hannyŋ jūbaiy Bopai - 101 jas, Qazybek bi - 100 jas, aqyn Jambyl Jabaiūly aqyn - 99 jas, Şalkiız jyrau – 95 jas, Töle bi – 93 jas, Dina Nūrpeiıskelını, küişı - 94 jas, Kenen Äzırbaiūly, aqyn - 92 jas, Syrym Datūly, batyr - 90 jas, Qasym Qaisenov, batyr, jazuşy – 89 jas, Ämina Ömırzaqova, aktrisa – 87 jas, Saqqūlaq bi Mūsa Şormanūlynyŋ asyna barǧanda 86 jasta eken, Janaq Saǧyndyqūly, aqyn - 86 jas, Älşekei Bektıbaiūly, küişı – 85 jas, Qūnanbai Öskenbaiūly, aqyn Abaidyŋ äkesı – 82 jas, Äuelbek Qoŋyratbaiūly, ǧalym – 81 jas, Tölegen Mombekūly, küişı – 79 jas, Zeinolla Qabdolov, synşy -79 jas, Yqylas Dükenūly, qobyzşy -73 jas, Qazanǧap Tılepbergenūly, aqyn -73 jas, Mämen Eralyūly, küişı – 73 jas, Ümbetei, jyrau - 72 jas, Kenjebek Kümısbekūly, küişı -71 jas. Būl derekter Nysanbek Töreqūldyŋ «Qazaqtyŋ jüz şeşenı», «Abai ensiklopediiasy», Aqseleu Seidımbektıŋ «Qazaqtyŋ küi önerı», Qūsymen İgısınnıŋ «Ūly dala» t.b. ädebietterden alyndy.
Qazaq teatrynyŋ taǧy bırneşe tarlandary – Habiba Elebek – 100 jas, Hadişa Bökei – 96 jas, Käuken Kenjetaiūly – 92 jas jasaǧany barşaǧy belgılı. Men keltırgen tūlǧalardyŋ köbısı öner adamdary, bıraq tarihty zerttei tüsken kımde bolsa basqa da adamdardyŋ ūzaq jasaǧanyn köptep bıle alary sözsız. Mysaly, jazuşy Dükenbai Dosjannyŋ anasy da 101 jyl jasaǧan. 1995 jyly «Jalyn» baspasynan şyqqan «Mūqaǧali» atty kıtapty qaraǧan oqyrman aqynnyŋ anasy Naǧiman Batanqyzynyŋ: «Jasym toqsanǧa taianǧanda Mūqaǧali turaly estelık aitudy Qūdaidan sūrappyn ba men?!» degen sözderın oqydy. Mūqaǧali aqynnyŋ ūly Jūldyz «Aŋyz adam» jurnalynyŋ tılşısıne: «Naǧiman anamyz 95-ke kelıp qaitys boldy» dep äjesınıŋ ūzaq ömır keşkenın aitqan. «Jas Qazaq» gazetınıŋ 2018 jylǧy 8 nauryz küngı sanynyŋ alǧaşqy betınde «Şymkenttıŋ eŋ jas tūrǧyny – Gülşeşek Qolai. Biyl 111 jasyn toilapty» dep jazyldy.
Joǧaryda aty atalǧandardyŋ bırazy däulettı bolǧanmen köbısı öte qiyn ömır sürgen tūlǧalar. Olar bügıngıdei gazy bar, jaryǧy men jyluy jetkızılgen üilerde tūrmaǧan. Sonymen ūzaq ömırdıŋ syry nede? Menımşe qazaq halqy ǧasyrlar boiy auasy taza dala tabiǧatyna beiımdelıp, at pen tüiege mınıp qystau men jailauǧa köşıp jürıp şynyqqan halyq. Ekınşı sebebı: būrynǧy kezdegı qazaqtar eşqandai qospasyz ūlttyq taǧamdardy paidalanǧan. Kündelıktı ışetın susyndary süt, airan, şalap, qymyz ben qymyran bolǧan.
Qazır tıpten basqaşa. Adamdar būrynǧydai köp qimyldamaidy. Jūmystan soŋ teledidardyŋ aldynan şyqpaidy. Balalar men jasöspırımder qaltafon, kompiuterge bailanyp qaldy. Būrynǧy kezdegıdei daladaǧy oiyndar az. Jamby atu, bäige, kökpar, qyz quu siiaqty oiyndardy bylai qoiǧannyŋ özınde asyq oinaǧan balalardy auylda da köru qiyn... Aita bersem sebep köp.
Sonymen ūzaq ömır süru üşın ne ısteu kerek? Qazaq tabiǧatynan ūzaq ömır süruge beiım halyq. Sondyqtan eŋ bastysy ūlttyq taǧamdardy köbırek paidalanu kerek. Jäne köp qimyldau kerek. Dene şynyqtyru jattyǧularyn ūdaiy jasaumen qatar atqa mınudı ädetke ainaldyrǧan jön. Qalada tūratyn janūialar balalaryn sporttyq üiırmelerge bergenı jön. Taǧy bır maŋyzdy närse ne bolsa soǧan alaŋdai beretın uaiymşyl bolmau kerek.
Bıraq qazaqta köp aitylatyn «Jambyldyŋ jasyn bersın» degen tılektıŋ baryn da ūmytpaǧan jön. Jalpy, qazaq köl-kösır bailyǧyn şaşyp-tögıp jüretın, basqalarǧa baryn berıp özın ūmytyp ketuge daiar tūratyn aqköŋıl halyq qoi. Qazaq nege būndai? Būnyŋ sebebı, qazaqtyŋ adami bolmysynda, qazırgı köp qoldanylyp jürgen sözben aitqanda mentalitetınde. Bolmystyŋ negızı densaulyq. Ǧasyrlar boiy keŋ dalada ömır sürgen halyqtyŋ bolmysy osy dalanyŋ keŋdıgınen paida bolǧan. Qazaqtyŋ keŋ oilauy, keibır jaǧdaiǧa bolmaityn närse dep qarauy da osy keŋdıgınen. Qandai bır qiynşylyqtarda «Būdan jaman künımızde de toiǧa barǧanbyz» degen ūstanymǧa berıktıgı qazaq janynyŋ keŋdıgı. Jany keŋ adam anau-mynau närsenı uaiymdai bermeidı. Uaiymy az adamnyŋ jüikesı de jūqara qoimaidy. Sary uaiymnyŋ ne ekenın bılmegen adamnyŋ denı sau, deidı aqsaqaldar. Qazaqtar şynynda da ūzaq ömır süruşı halyq. Myna sözderdıŋ şyǧuy da sondyqtan:
Otyz – öz şaǧy,
Qyryq – er şaǧy,
Elu – bel şaǧy,
Alpys – der şaǧy,
Jetpıs - mäz şaǧy,
Seksen – şer şaǧy,
Toqsan – jer şaǧy,
Jüz – kör şaǧy.
Qazır arakıdık bolsa da Toqsanbai, Seksenbai, Jetpısbai degen esımder äkelerı sol jasta bolǧandyqtan berılgen esımder degen söz aitylyp qalady. Būl şyndyqqa qanşama janasatyny belgısız. Bıraq, halqymyzdyŋ tūrmys-saltyn zertteuşı ǧalym Halel Arǧynbaev özınıŋ «Qazaq halqyndaǧy semia men neke» kıtabynda mynadai bır bolǧan oqiǧany keltırgen: «...ötken ǧasyrdyŋ orta kezınde adai ruynyŋ 1800 jylqy bıtıp, jasynan serılıgı men erlıgı qalmai jürgen şaly Qojanazar berış ruynyŋ bır ülken toiyna jüzıktıŋ közınen ötkendei ädemı aiǧyr mınıp baryp, qyz-bozbala jinalǧan üidıŋ jabdyǧyn at üstınen aşsa, 25-ke kelgenşe küieu taŋdap jürgen sūlu qyzǧa közı tüsıp, qaitken künde de ony äiel üstıne almaq bolady. Qyz tuystaryna söz salsa, olar «seksenge kelgen şal eken 80 qara kök baitaldy bırden matap bere alsa alsyn», - deptı. Qojanazar bar jylqysyn jinap jıberıp 100 qara kök baitaldy (10 baital küieu otyna, 10 baital üige kırerıne) bırden aidatyp qyzdy alypty».
Jazuşy Lev Tolstoidyŋ jaqyn dosy, Harkov universitetınıŋ professory, biolog Arkadii İvanovich Iаkobi qazaq halqyn jaqsy bılgen. Sol bylai dep jazǧan: «Köşpelı ömır men küştı tamaq, taza aua qazaqtardy keŋ saharada kezdesetın türlı aurulardan saqtap qalyp otyrǧan. Olardyŋ köpşılıgı jüz jasaidy. Jetpıske kelıp auyryp öletınderı kemde-kem». Būl derek Beibıt Saparalynyŋ «Adalbaqan» kıtabynda keltırılgen.
Būny kezdeisoq dep aitu qiyn. Degenmen, taǧy bır mysal keltıreiın. Jazuşy Säbit Mūqanūlynyŋ «Aqqan jūldyz» kıtabyn jazbastan būryn köptegen derek jinaǧany belgılı. Osy kıtapta bylai dep jazylǧan: «Şyŋǧystyŋ ordasyna ornyqqan Jamanqūl men Şäŋkıge Balta ruynan şyqqan, bızge ötken taraulardan belgılı – Tūrsymbai batyr ǧana qosyldy. Jasy jüzden asqanmen, salt jüruden qalmaǧan ol, «Abylaidyŋ ordasyna şabuyl jasalyp jatyr» degen habardy estıdı de, «han aǧam tūsynda qyryq jyl qorǧaǧan qara şaŋyraqty talatyp, üide qalai otyram» dep, bır nemeresın ertıp atqa qondy».
Ädebiettanuşy Hanǧali Süiınşıäliev «Qazaq ädebietınıŋ qalyptasu» atty kıtabynda bylai dep jazady: «Qaşaǧandy Mūryn jyrau körgen. Ol: «Qaşaǧan ırı denelı qara kısı edı... öleŋdı suyryp salyp aitatyn. Oiyn-toida söz bastap, aitysqa tüsuge qūmartatyn... Qaşaǧan Adaidyŋ türıkpendık elınen şyqqan aqyn. Men Qaşaǧanmen köp joldas boldym. Ol 84 jasynda, 1924 jyly öldı».
Mūhtar Äuezūlynyŋ ötken ǧasyrdyŋ basynda bır ret jaryq körıp tyiym salynyp, köp jyldardan soŋ 1975 jyly şyǧarylǧan «Qily zaman» kıtabynda: «Albannyŋ toqsanǧa, jüzge kelgen şaly bolsa da būl eldıŋ qys künınde jūtaǧanyn, jaz künınde ındetke ūşyraǧanyn bılmep edı» degen sözder bar.
Kelgen soŋ seksen, saǧan amalym joq,
Er erttemei moinyma mınıp aldy.
Seksen asyp, toqsanǧa kelgenımde,
Bürkıttei şeŋgelımen bürıp aldy.
Būl öleŋdı şyǧarǧan aqyn Süiınbai Aronūly.
«Qazaq qoljazbalarynyŋ ǧylymi sipattamasy» degen kıtapta «Äkesı Seŋgırbai, aǧasy Tölegen de temır ūstasy bolǧan Mūryn jyrau (şyn aty Tılegen) Seŋgırbaiūly seksen ekıge kelgende ǧana ūstalyǧyn qoiady» dep jazylǧan.
Qazırgılerge jetpıske kelgen adam öte kärı körınerı anyq. Al endı Ahmet Jūbanūlynyŋ «Ǧasyrlar pernesı» kıtabynan üzındı oqyŋyz: «Sahnaǧa iyqty, ūzyn boily, er nūsqalas, basyna ülken jaulyq tartqan äiel şyqty. Jasy jetpıs altyǧa jetken, ūlǧaiǧan adam bolsa da, äieldıŋ jürısı şiraq, boiy tıp-tık. Oŋ qolynda ūzyn sapty dombyra, üstınde keŋ, ūzyn köilek, iyǧyna öŋırıne zer tökken qyzyl maqpal beşpet jamylypty». Ǧalymnyŋ aityp otyrǧany ataqty küişı Dina Nūrpeiıskelını.
Belgılı aqyn Kenen Äzırbaiūly Bopina esımdı kelınşekpen aitysqanda bylai dep jyrlaǧan:
Kelınjan «ken» degen söz – Kenen degen,
Aǧaştyŋ eŋ myqtysy emen degen.
Jetpıske syr bergem joq, syr sūrasaŋ,
Seksende de bolmaidy jüzım tömen.
Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını bolatyny belgılı. Naqty aitqanda tabiǧaty taza ien dalada ömır sürgen qazaqtardyŋ arasynda ūzaq jasauşylar köp bolǧan. Tarih solai deidı, ūzaq jasaǧan qazaqtardyŋ bırazy mynalar: Äbılqaiyr hannyŋ jūbaiy Bopai - 101 jas, Qazybek bi - 100 jas, aqyn Jambyl Jabaiūly aqyn - 99 jas, Şalkiız jyrau – 95 jas, Töle bi – 93 jas, Dina Nūrpeiıskelını, küişı - 94 jas, Kenen Äzırbaiūly, aqyn - 92 jas, Syrym Datūly, batyr - 90 jas, Qasym Qaisenov, batyr, jazuşy – 89 jas, Ämina Ömırzaqova, aktrisa – 87 jas, Saqqūlaq bi Mūsa Şormanūlynyŋ asyna barǧanda 86 jasta eken, Janaq Saǧyndyqūly, aqyn - 86 jas, Älşekei Bektıbaiūly, küişı – 85 jas, Qūnanbai Öskenbaiūly, aqyn Abaidyŋ äkesı – 82 jas, Äuelbek Qoŋyratbaiūly, ǧalym – 81 jas, Tölegen Mombekūly, küişı – 79 jas, Zeinolla Qabdolov, synşy -79 jas, Yqylas Dükenūly, qobyzşy -73 jas, Qazanǧap Tılepbergenūly, aqyn -73 jas, Mämen Eralyūly, küişı – 73 jas, Ümbetei, jyrau - 72 jas, Kenjebek Kümısbekūly, küişı -71 jas. Būl derekter Nysanbek Töreqūldyŋ «Qazaqtyŋ jüz şeşenı», «Abai ensiklopediiasy», Aqseleu Seidımbektıŋ «Qazaqtyŋ küi önerı», Qūsymen İgısınnıŋ «Ūly dala» t.b. ädebietterden alyndy.
Qazaq teatrynyŋ taǧy bırneşe tarlandary – Habiba Elebek – 100 jas, Hadişa Bökei – 96 jas, Käuken Kenjetaiūly – 92 jas jasaǧany barşaǧy belgılı. Men keltırgen tūlǧalardyŋ köbısı öner adamdary, bıraq tarihty zerttei tüsken kımde bolsa basqa da adamdardyŋ ūzaq jasaǧanyn köptep bıle alary sözsız. Mysaly, jazuşy Dükenbai Dosjannyŋ anasy da 101 jyl jasaǧan. 1995 jyly «Jalyn» baspasynan şyqqan «Mūqaǧali» atty kıtapty qaraǧan oqyrman aqynnyŋ anasy Naǧiman Batanqyzynyŋ: «Jasym toqsanǧa taianǧanda Mūqaǧali turaly estelık aitudy Qūdaidan sūrappyn ba men?!» degen sözderın oqydy. Mūqaǧali aqynnyŋ ūly Jūldyz «Aŋyz adam» jurnalynyŋ tılşısıne: «Naǧiman anamyz 95-ke kelıp qaitys boldy» dep äjesınıŋ ūzaq ömır keşkenın aitqan. «Jas Qazaq» gazetınıŋ 2018 jylǧy 8 nauryz küngı sanynyŋ alǧaşqy betınde «Şymkenttıŋ eŋ jas tūrǧyny – Gülşeşek Qolai. Biyl 111 jasyn toilapty» dep jazyldy.
Joǧaryda aty atalǧandardyŋ bırazy däulettı bolǧanmen köbısı öte qiyn ömır sürgen tūlǧalar. Olar bügıngıdei gazy bar, jaryǧy men jyluy jetkızılgen üilerde tūrmaǧan. Sonymen ūzaq ömırdıŋ syry nede? Menımşe qazaq halqy ǧasyrlar boiy auasy taza dala tabiǧatyna beiımdelıp, at pen tüiege mınıp qystau men jailauǧa köşıp jürıp şynyqqan halyq. Ekınşı sebebı: būrynǧy kezdegı qazaqtar eşqandai qospasyz ūlttyq taǧamdardy paidalanǧan. Kündelıktı ışetın susyndary süt, airan, şalap, qymyz ben qymyran bolǧan.
Qazır tıpten basqaşa. Adamdar būrynǧydai köp qimyldamaidy. Jūmystan soŋ teledidardyŋ aldynan şyqpaidy. Balalar men jasöspırımder qaltafon, kompiuterge bailanyp qaldy. Būrynǧy kezdegıdei daladaǧy oiyndar az. Jamby atu, bäige, kökpar, qyz quu siiaqty oiyndardy bylai qoiǧannyŋ özınde asyq oinaǧan balalardy auylda da köru qiyn... Aita bersem sebep köp.
Sonymen ūzaq ömır süru üşın ne ısteu kerek? Qazaq tabiǧatynan ūzaq ömır süruge beiım halyq. Sondyqtan eŋ bastysy ūlttyq taǧamdardy köbırek paidalanu kerek. Jäne köp qimyldau kerek. Dene şynyqtyru jattyǧularyn ūdaiy jasaumen qatar atqa mınudı ädetke ainaldyrǧan jön. Qalada tūratyn janūialar balalaryn sporttyq üiırmelerge bergenı jön. Taǧy bır maŋyzdy närse ne bolsa soǧan alaŋdai beretın uaiymşyl bolmau kerek.
Berdaly OSPAN
"ADYRNA" ūlttyq portaly
