Brinshi baılyq – densaýlyq. Bul halqymyzdyń aýzynan eń kóp estiletin sóz. Biraq, kóleńkede qalyp bara jatqan bir másele qazaq halqynyń uzaq jasaýshy halyq ekeni. Osyǵan zer salyp, zerttep nátıjesinen bir tujyrym jasaý kesheýildep jatyr. Jastardy qaıdam, jasy úlkender eń uzaq ómir súretin halyq grýzınder, sebebi, olar tabıǵaty myqty, kýrortty jerlerde ómir súredi degendi esitip keldi. Basqa tilekter qatarynda «Grýzınderdiń uzaq ǵumyryn tileımiz» degen sózder toı-tomalaqta jıi aıtylatyn.
Biraq qazaqta kóp aıtylatyn «Jambyldyń jasyn bersin» degen tilektiń baryn da umytpaǵan jón. Jalpy, qazaq kól-kósir baılyǵyn shashyp-tógip júretin, basqalarǵa baryn berip ózin umytyp ketýge daıar turatyn aqkóńil halyq qoı. Qazaq nege bundaı? Bunyń sebebi, qazaqtyń adamı bolmysynda, qazirgi kóp qoldanylyp júrgen sózben aıtqanda mentalıtetinde. Bolmystyń negizi densaýlyq. Ǵasyrlar boıy keń dalada ómir súrgen halyqtyń bolmysy osy dalanyń keńdiginen paıda bolǵan. Qazaqtyń keń oılaýy, keıbir jaǵdaıǵa bolmaıtyn nárse dep qaraýy da osy keńdiginen. Qandaı bir qıynshylyqtarda «Budan jaman kúnimizde de toıǵa barǵanbyz» degen ustanymǵa beriktigi qazaq janynyń keńdigi. Jany keń adam anaý-mynaý nárseni ýaıymdaı bermeıdi. Ýaıymy az adamnyń júıkesi de juqara qoımaıdy. Sary ýaıymnyń ne ekenin bilmegen adamnyń deni saý, deıdi aqsaqaldar. Qazaqtar shynynda da uzaq ómir súrýshi halyq. Myna sózderdiń shyǵýy da sondyqtan:
Otyz – óz shaǵy,
Qyryq – er shaǵy,
Elý – bel shaǵy,
Alpys – der shaǵy,
Jetpis - máz shaǵy,
Seksen – sher shaǵy,
Toqsan – jer shaǵy,
Júz – kór shaǵy.
Qazir arakidik bolsa da Toqsanbaı, Seksenbaı, Jetpisbaı degen esimder ákeleri sol jasta bolǵandyqtan berilgen esimder degen sóz aıtylyp qalady. Bul shyndyqqa qanshama janasatyny belgisiz. Biraq, halqymyzdyń turmys-saltyn zertteýshi ǵalym Halel Arǵynbaev óziniń «Qazaq halqyndaǵy semıa men neke» kitabynda mynadaı bir bolǵan oqıǵany keltirgen: «...ótken ǵasyrdyń orta kezinde adaı rýynyń 1800 jylqy bitip, jasynan seriligi men erligi qalmaı júrgen shaly Qojanazar berish rýynyń bir úlken toıyna júziktiń kózinen ótkendeı ádemi aıǵyr minip baryp, qyz-bozbala jınalǵan úıdiń jabdyǵyn at ústinen ashsa, 25-ke kelgenshe kúıeý tańdap júrgen sulý qyzǵa kózi túsip, qaıtken kúnde de ony áıel ústine almaq bolady. Qyz týystaryna sóz salsa, olar «seksenge kelgen shal eken 80 qara kók baıtaldy birden matap bere alsa alsyn», - depti. Qojanazar bar jylqysyn jınap jiberip 100 qara kók baıtaldy (10 baıtal kúıeý otyna, 10 baıtal úıge kirerine) birden aıdatyp qyzdy alypty».
Jazýshy Lev Tolstoıdyń jaqyn dosy, Harkov ýnıversıtetiniń professory, bıolog Arkadıı Ivanovıch Iakobı qazaq halqyn jaqsy bilgen. Sol bylaı dep jazǵan: «Kóshpeli ómir men kúshti tamaq, taza aýa qazaqtardy keń saharada kezdesetin túrli aýrýlardan saqtap qalyp otyrǵan. Olardyń kópshiligi júz jasaıdy. Jetpiske kelip aýyryp óletinderi kemde-kem». Bul derek Beıbit Saparalynyń «Adalbaqan» kitabynda keltirilgen.
Buny kezdeısoq dep aıtý qıyn. Degenmen, taǵy bir mysal keltireıin. Jazýshy Sábıt Muqanulynyń «Aqqan juldyz» kitabyn jazbastan buryn kóptegen derek jınaǵany belgili. Osy kitapta bylaı dep jazylǵan: «Shyńǵystyń ordasyna ornyqqan Jamanqul men Sháńkige Balta rýynan shyqqan, bizge ótken taraýlardan belgili – Tursymbaı batyr ǵana qosyldy. Jasy júzden asqanmen, salt júrýden qalmaǵan ol, «Abylaıdyń ordasyna shabýyl jasalyp jatyr» degen habardy estidi de, «han aǵam tusynda qyryq jyl qorǵaǵan qara shańyraqty talatyp, úıde qalaı otyram» dep, bir nemeresin ertip atqa qondy».
Ádebıettanýshy Hanǵalı Súıinshiálıev «Qazaq ádebıetiniń qalyptasý» atty kitabynda bylaı dep jazady: «Qashaǵandy Muryn jyraý kórgen. Ol: «Qashaǵan iri deneli qara kisi edi... óleńdi sýyryp salyp aıtatyn. Oıyn-toıda sóz bastap, aıtysqa túsýge qumartatyn... Qashaǵan Adaıdyń túrikpendik elinen shyqqan aqyn. Men Qashaǵanmen kóp joldas boldym. Ol 84 jasynda, 1924 jyly óldi».
Muhtar Áýezulynyń ótken ǵasyrdyń basynda bir ret jaryq kórip tyıym salynyp, kóp jyldardan soń 1975 jyly shyǵarylǵan «Qıly zaman» kitabynda: «Albannyń toqsanǵa, júzge kelgen shaly bolsa da bul eldiń qys kúninde jutaǵanyn, jaz kúninde indetke ushyraǵanyn bilmep edi» degen sózder bar.
Kelgen soń seksen, saǵan amalym joq,
Er erttemeı moınyma minip aldy.
Seksen asyp, toqsanǵa kelgenimde,
Búrkitteı sheńgelimen búrip aldy.
Bul óleńdi shyǵarǵan aqyn Súıinbaı Aronuly.
«Qazaq qoljazbalarynyń ǵylymı sıpattamasy» degen kitapta «Ákesi Seńgirbaı, aǵasy Tólegen de temir ustasy bolǵan Muryn jyraý (shyn aty Tilegen) Seńgirbaıuly seksen ekige kelgende ǵana ustalyǵyn qoıady» dep jazylǵan.
Qazirgilerge jetpiske kelgen adam óte kári kórineri anyq. Al endi Ahmet Jubanulynyń «Ǵasyrlar pernesi» kitabynan úzindi oqyńyz: «Sahnaǵa ıyqty, uzyn boıly, er nusqalas, basyna úlken jaýlyq tartqan áıel shyqty. Jasy jetpis altyǵa jetken, ulǵaıǵan adam bolsa da, áıeldiń júrisi shıraq, boıy tip-tik. Oń qolynda uzyn sapty dombyra, ústinde keń, uzyn kóılek, ıyǵyna óńirine zer tókken qyzyl maqpal beshpet jamylypty». Ǵalymnyń aıtyp otyrǵany ataqty kúıshi Dına Nurpeıiskelini.
Belgili aqyn Kenen Ázirbaıuly Bopına esimdi kelinshekpen aıtysqanda bylaı dep jyrlaǵan:
Kelinjan «ken» degen sóz – Kenen degen,
Aǵashtyń eń myqtysy emen degen.
Jetpiske syr bergem joq, syr surasań,
Seksende de bolmaıdy júzim tómen.
Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini bolatyny belgili. Naqty aıtqanda tabıǵaty taza ıen dalada ómir súrgen qazaqtardyń arasynda uzaq jasaýshylar kóp bolǵan. Tarıh solaı deıdi, uzaq jasaǵan qazaqtardyń birazy mynalar: Ábilqaıyr hannyń jubaıy Bopaı - 101 jas, Qazybek bı - 100 jas, aqyn Jambyl Jabaıuly aqyn - 99 jas, Shalkıiz jyraý – 95 jas, Tóle bı – 93 jas, Dına Nurpeıiskelini, kúıshi - 94 jas, Kenen Ázirbaıuly, aqyn - 92 jas, Syrym Datuly, batyr - 90 jas, Qasym Qaısenov, batyr, jazýshy – 89 jas, Ámına Ómirzaqova, aktrısa – 87 jas, Saqqulaq bı Musa Shormanulynyń asyna barǵanda 86 jasta eken, Janaq Saǵyndyquly, aqyn - 86 jas, Álshekeı Bektibaıuly, kúıshi – 85 jas, Qunanbaı Óskenbaıuly, aqyn Abaıdyń ákesi – 82 jas, Áýelbek Qońyratbaıuly, ǵalym – 81 jas, Tólegen Mombekuly, kúıshi – 79 jas, Zeınolla Qabdolov, synshy -79 jas, Yqylas Dúkenuly, qobyzshy -73 jas, Qazanǵap Tilepbergenuly, aqyn -73 jas, Mámen Eralyuly, kúıshi – 73 jas, Úmbeteı, jyraý - 72 jas, Kenjebek Kúmisbekuly, kúıshi -71 jas. Bul derekter Nysanbek Tórequldyń «Qazaqtyń júz shesheni», «Abaı enıklopedııasy», Aqseleý Seıdimbektiń «Qazaqtyń kúı óneri», Qusymen Igisinniń «Uly dala» t.b. ádebıetterden alyndy.
Qazaq teatrynyń taǵy birneshe tarlandary – Habıba Elebek – 100 jas, Hadısha Bókeı – 96 jas, Káýken Kenjetaıuly – 92 jas jasaǵany barshaǵy belgili. Men keltirgen tulǵalardyń kóbisi óner adamdary, biraq tarıhty zertteı túsken kimde bolsa basqa da adamdardyń uzaq jasaǵanyn kóptep bile alary sózsiz. Mysaly, jazýshy Dúkenbaı Dosjannyń anasy da 101 jyl jasaǵan. 1995 jyly «Jalyn» baspasynan shyqqan «Muqaǵalı» atty kitapty qaraǵan oqyrman aqynnyń anasy Naǵıman Batanqyzynyń: «Jasym toqsanǵa taıanǵanda Muqaǵalı týraly estelik aıtýdy Qudaıdan surappyn ba men?!» degen sózderin oqydy. Muqaǵalı aqynnyń uly Juldyz «Ańyz adam» jýrnalynyń tilshisine: «Naǵıman anamyz 95-ke kelip qaıtys boldy» dep ájesiniń uzaq ómir keshkenin aıtqan. «Jas Qazaq» gazetiniń 2018 jylǵy 8 naýryz kúngi sanynyń alǵashqy betinde «Shymkenttiń eń jas turǵyny – Gúlsheshek Qolaı. Bıyl 111 jasyn toılapty» dep jazyldy.
Joǵaryda aty atalǵandardyń birazy dáýletti bolǵanmen kóbisi óte qıyn ómir súrgen tulǵalar. Olar búgingideı gazy bar, jaryǵy men jylýy jetkizilgen úılerde turmaǵan. Sonymen uzaq ómirdiń syry nede? Menimshe qazaq halqy ǵasyrlar boıy aýasy taza dala tabıǵatyna beıimdelip, at pen túıege minip qystaý men jaılaýǵa kóship júrip shynyqqan halyq. Ekinshi sebebi: burynǵy kezdegi qazaqtar eshqandaı qospasyz ulttyq taǵamdardy paıdalanǵan. Kúndelikti ishetin sýsyndary sút, aıran, shalap, qymyz ben qymyran bolǵan.
Qazir tipten basqasha. Adamdar burynǵydaı kóp qımyldamaıdy. Jumystan soń teledıdardyń aldynan shyqpaıdy. Balalar men jasóspirimder qaltafon, kompıýterge baılanyp qaldy. Burynǵy kezdegideı daladaǵy oıyndar az. Jamby atý, báıge, kókpar, qyz qýý sııaqty oıyndardy bylaı qoıǵannyń ózinde asyq oınaǵan balalardy aýylda da kórý qıyn... Aıta bersem sebep kóp.
Sonymen uzaq ómir súrý úshin ne isteý kerek? Qazaq tabıǵatynan uzaq ómir súrýge beıim halyq. Sondyqtan eń bastysy ulttyq taǵamdardy kóbirek paıdalaný kerek. Jáne kóp qımyldaý kerek. Dene shynyqtyrý jattyǵýlaryn udaıy jasaýmen qatar atqa minýdi ádetke aınaldyrǵan jón. Qalada turatyn januıalar balalaryn sporttyq úıirmelerge bergeni jón. Taǵy bir mańyzdy nárse ne bolsa soǵan alańdaı beretin ýaıymshyl bolmaý kerek.
Berdaly OSPAN
"ADYRNA" ulttyq portaly
