Qutlyq Elteris qaǵannyń kesheni men jazýy tabyldy

4969
Adyrna.kz Telegram

Halyqaralyq Túrki akademııasy men Mońǵolııa Ǵylym akademııasy Arheologııa ınstıtýtynyń birlesip júrgizgen Arhangaı aımaǵy, Nomǵon jazyǵyndaǵy ǵylymı arheologııalyq ekspedıııasy jumystarynyń nátıjesinde Elteris qaǵanǵa arnalǵan keshen tabyldy, dep habarlaıdy “Adyrna” ulttyq portaly.

Bul týraly búgin Ulanbatyr qalasynda Halyqaralyq Túrki akademııasy men Mońǵolııa Ǵylym akademııasy Arheologııa ınstıtýtynyń birlesip Nomǵon alqabynda júrgizgen ǵylymı arheologııalyq ekspedıııasynyń nátıjelerine arnalǵan baspasóz májilisinde Akademııa basshysy D. Qydyráli málimdedi.

Keshenniń jalpy aýmaǵy 49h41.5 m jerdi alyp jatyr. Batystan shyǵysqa qaraı sopaqsha bolyp sozyla ornalasqan keshendi aınaldyra qorshap or qazyp, odan shyqqan topyraqty úıip qamal jasaǵan.

Keshenniń batys jaǵynda ortasynda oıyǵy bar tekshe tas (altar), adamnyń tas músinderi, qasynda eki kúshigi bar arystan músini jáne eki qoı músini ornalasqan. Keshenniń qaqpasynan shyǵysqa qaraı 51 balbal tas tizile ornalasqan. Olardyń ishinde bes balbaldan Ashına áýletine tıesili «taýteke» tańbasy anyqtaldy.

Sonymen qatar keshende baryqtyń (tabyný orny) bolǵanyn aıqyndaıtyn qysh jabyndylar men jaıaý júrginshi jolyna tóselgen kirpishterdiń qaldyqtary qazylyp alyndy.

Baryqtyń aldynan eńseli jazba eskertkishtiń joǵarǵy bóligi men tasbaqa tuǵyry tabyldy. Tabylǵan qundy oljanyń eki betinde 12 joldan turatyn kóne túrik bitik jazýy, al úshinshi qyrynda kóne soǵdy jazýy qashalǵan. Ekspedıııaǵa qatysýshy ǵalymdar eskertkish mátininen “Táńir”, “túrk”, “Qutlyq”, “túmen” sekildi birqatar sózderdi anyqtady. Jazba mátinen alynǵan málimetterge súıene otyryp, Nomgon keshenin Kúltegin men Bilge qaǵannyń ákesi, Túrik qaǵandyǵyn qaıta jańǵyrtýshy Qutlyq Elteris qaǵanǵa arnalǵan degen tujyrym jasalyp otyr. Buǵan qosa, bitiktas«túrk» ataýy alǵash ret kezdesetin eń kóne túrki dáýiriniń jazba eskertkishi sanalady.

Jalpy alǵanda, Nomǵon ǵuryptyq kesheni barlyq belgileri jaǵynan Bilge qaǵan men Kúltegin ǵuryptyq keshenderine uqsas. Nomǵon jazba eskertkishtiń joǵarǵy tusynda tómen qaraǵan denesi aıdahar beınesindegi eki bóriniń basy beınelengen. Dál osyndaı qaǵandyq atrıbýtıkalardyń — aıdahar deneli, bóri basty sıýjettiń Taspar qaǵan, Bilge, Kúltegin jáne basqa eskertkishteriniń joǵarǵy tusynda qashalǵany belgili. Nomgon jazýy Orhon eskertkishteri syndy memlekettik deńgeıdegi mańyzdy eskertkish sanalady.

Akademııa Nomǵon ǵylymı ekspedıııasynyń nátıjelerine arnalǵan ǵylymı jınaq ázirlep, túrki memlketteriniń astanalarynda tanystyratyn bolady. Mońǵolııadaǵy túrki dáýiriniń eskertkishterinde qazba jumystary aldaǵy ýaqytta jalǵasa beredi.

Aıta ketý kerek, Nomǵon jazyǵyndaǵy zertteý jumystary 2019 jyly bastalǵan bolatyn. Alaıda «Covid-19» pandemııasy saldarynan eki jyl boıy toqtap qalǵan «Nomgon» birlesken ekspedıııasy 2022 jyldyń shilde aıynda qazba jumystaryn qaıta jalǵastyrdy.

«Nomgon-2022» birlesken ekspedıııanyń quramynda Halyqaralyq Túrki akademııasynyń prezıdenti Darhan Qydyráli, belgili túrkolog Nápil Bazylhan, Nurbolat Bógenbaev, Mońǵolııa ǴA Arheologııa ınstıtýty Arheologııalyq zertteý ortalyǵynyń dırektory, akademık Damdınsúrengıın  eveendorj (1949-2022), Mońǵolııa ǴA Tarıh, arheologııa ınstıtýty Ortaǵasyrlyq arheologııalyq zertteý ortalyǵynyńjetekishisi  Altangerelıın  Enhtór,  arheologtar erenhandyn Býıanhıshıg, Gonchıgıın Batbold jáne Narantýıaagıın engel, Mónhsaıhany Ýýganbaıar arheologııalyq zertteý jumystaryna qatysty.  

Buǵan deıin Túrki akademııasy Mońǵolııadaǵy Shıveet-ýlan eskertkishinde arheologııalyq qazba jumystaryn júrgizdi. 2016 jyly atalǵan alqapqa arnaıy ekspedıııa uıymdastyrdy. Qutlyq qaǵannnyń tusynda salynǵan saltanatty keshennen tańbalar, túrli artefaktiler tabylyp, olardyń merzimi anyqtaldy. 2018 jyly keshenniń jan-jaǵy qorshalyp, qamqorlyqqa alyndy. Osy jumystardyń jalǵasy retinde 2019 jyly Nomǵon ekspedıııasy bastaldy.

”Adyrna” ulttyq portaly 

Pikirler