Halyqaralyq Türkı akademiiasy men Moŋǧoliia Ǧylym akademiiasy Arheologiia institutynyŋ bırlesıp jürgızgen Arhangai aimaǧy, Nomǧon jazyǧyndaǧy ǧylymi arheologiialyq ekspedisiiasy jūmystarynyŋ nätijesınde Elterıs qaǧanǧa arnalǧan keşen tabyldy, dep habarlaidy “Adyrna” ūlttyq portaly.
Būl turaly bügın Ūlanbatyr qalasynda Halyqaralyq Türkı akademiiasy men Moŋǧoliia Ǧylym akademiiasy Arheologiia institutynyŋ bırlesıp Nomǧon alqabynda jürgızgen ǧylymi arheologiialyq ekspedisiiasynyŋ nätijelerıne arnalǧan baspasöz mäjılısınde Akademiia basşysy D. Qydyrälı mälımdedı.
Keşennıŋ jalpy aumaǧy 49h41.5 m jerdı alyp jatyr. Batystan şyǧysqa qarai sopaqşa bolyp sozyla ornalasqan keşendı ainaldyra qorşap or qazyp, odan şyqqan topyraqty üiıp qamal jasaǧan.
Keşennıŋ batys jaǧynda ortasynda oiyǧy bar tekşe tas (altar), adamnyŋ tas müsınderı, qasynda ekı küşıgı bar arystan müsını jäne ekı qoi müsını ornalasqan. Keşennıŋ qaqpasynan şyǧysqa qarai 51 balbal tas tızıle ornalasqan. Olardyŋ ışınde bes balbaldan Aşina äuletıne tiesılı «tauteke» taŋbasy anyqtaldy.
Sonymen qatar keşende baryqtyŋ (tabynu orny) bolǧanyn aiqyndaityn qyş jabyndylar men jaiau jürgınşı jolyna töselgen kırpışterdıŋ qaldyqtary qazylyp alyndy.
Baryqtyŋ aldynan eŋselı jazba eskertkıştıŋ joǧarǧy bölıgı men tasbaqa tūǧyry tabyldy. Tabylǧan qūndy oljanyŋ ekı betınde 12 joldan tūratyn köne türık bıtık jazuy, al üşınşı qyrynda köne soǧdy jazuy qaşalǧan. Ekspedisiiaǧa qatysuşy ǧalymdar eskertkış mätınınen “Täŋır”, “türk”, “Qūtlyq”, “tümen” sekıldı bırqatar sözderdı anyqtady. Jazba mätınen alynǧan mälımetterge süiene otyryp, Nomgon keşenın Kültegın men Bılge qaǧannyŋ äkesı, Türık qaǧandyǧyn qaita jaŋǧyrtuşy Qūtlyq Elterıs qaǧanǧa arnalǧan degen tūjyrym jasalyp otyr. Būǧan qosa, bıtıktas«türk» atauy alǧaş ret kezdesetın eŋ köne türkı däuırınıŋ jazba eskertkışı sanalady.
Jalpy alǧanda, Nomǧon ǧūryptyq keşenı barlyq belgılerı jaǧynan Bılge qaǧan men Kültegın ǧūryptyq keşenderıne ūqsas. Nomǧon jazba eskertkıştıŋ joǧarǧy tūsynda tömen qaraǧan denesı aidahar beinesındegı ekı börınıŋ basy beinelengen. Däl osyndai qaǧandyq atributikalardyŋ — aidahar denelı, börı basty siujettıŋ Taspar qaǧan, Bılge, Kültegın jäne basqa eskertkışterınıŋ joǧarǧy tūsynda qaşalǧany belgılı. Nomgon jazuy Orhon eskertkışterı syndy memlekettık deŋgeidegı maŋyzdy eskertkış sanalady.
Akademiia Nomǧon ǧylymi ekspedisiiasynyŋ nätijelerıne arnalǧan ǧylymi jinaq äzırlep, türkı memlketterınıŋ astanalarynda tanystyratyn bolady. Moŋǧoliiadaǧy türkı däuırınıŋ eskertkışterınde qazba jūmystary aldaǧy uaqytta jalǧasa beredı.
Aita ketu kerek, Nomǧon jazyǧyndaǧy zertteu jūmystary 2019 jyly bastalǧan bolatyn. Alaida «Covid-19» pandemiiasy saldarynan ekı jyl boiy toqtap qalǧan «Nomgon» bırlesken ekspedisiiasy 2022 jyldyŋ şılde aiynda qazba jūmystaryn qaita jalǧastyrdy.
«Nomgon-2022» bırlesken ekspedisiianyŋ qūramynda Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ prezidentı Darhan Qydyrälı, belgılı türkolog Näpıl Bazylhan, Nūrbolat Bögenbaev, Moŋǧoliia ǦA Arheologiia instituty Arheologiialyq zertteu ortalyǧynyŋ direktory, akademik Damdinsürengiin Seveendorj (1949-2022), Moŋǧoliia ǦA Tarih, arheologiia instituty Ortaǧasyrlyq arheologiialyq zertteu ortalyǧynyŋjetekışısı Altangereliin Enhtör, arheologtar Serenhandyn Buianhişig, Gonchigiin Batbold jäne Narantuiaagiin Sengel, Mönhsaihany Uuganbaiar arheologiialyq zertteu jūmystaryna qatysty.
Būǧan deiın Türkı akademiiasy Moŋǧoliiadaǧy Şiveet-ulan eskertkışınde arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızdı. 2016 jyly atalǧan alqapqa arnaiy ekspedisiia ūiymdastyrdy. Qūtlyq qaǧannnyŋ tūsynda salynǧan saltanatty keşennen taŋbalar, türlı artefaktıler tabylyp, olardyŋ merzımı anyqtaldy. 2018 jyly keşennıŋ jan-jaǧy qorşalyp, qamqorlyqqa alyndy. Osy jūmystardyŋ jalǧasy retınde 2019 jyly Nomǧon ekspedisiiasy bastaldy.
”Adyrna” ūlttyq portaly
