Álemdik opera óneriniń ejelgi otany búgingi Italııa memleketi ekendigi belgili. Osyndaǵy Florenııa qalasynda 1598 jyly «Dafna» degen alǵashqy opera dúnıege kelgen desedi. Sodan beri tórt ǵasyrdan astam ýaqyt ótipti, dál aıtsaq 424 jyl aýnapty. Sodan beri opera óneri XX ǵasyrdyń basyna deıin damýmen, kórkeıýmen keldi. Ásirese XIX ǵasyrda batys órkenıetiniń basty mýzykalyq qundylyǵyna aınalǵan bul mýzykalyq aǵym meılinshe kemeldenip, oryndaýshylyq ónerdiń bıik shyńyna kóterildi. Tek XX ǵasyrda elektrdiń paıda bolýy, soǵan oraı elektrondy mýzykalyq aspaptardyń sahnaǵa shyǵýy, oǵan ilese túrli mýzykalyq aǵymdardyń kóbeıýi opera óneriniń bul qarqynyn báseńsitti. Al ótken ǵasyrdyń ortasynan bastap, álemde kópshilik mýzykanyń beleń alýy – opera ónerine surapyl soqqylar berip, ony álemdik mádenıettegi áýelgi ústemdiginen aıyrdy dese de bolady. Áıtse de opera óneri áli taǵynan túsken joq, búginge deıin ol án salý úlgisiniń ozyǵy hám adamzat daýsynyń vokal múmkinshiliginiń shyńy bolyp keledi.
Qazaqqa opera ótken ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda dálirerek aıtsaq, 1934 jyly keldi. Osy jyly E.Brýsılovskıı alǵashqy qazaq operasy «Qyz Jibekti» jazyp bastap, atalmysh opera 1936 jyly Máskeý qalasynda ótken qazaq óneri men mádenıetiń alǵashqy on kúndiginde qoıylyp, zor tabysqa jetti. Máskeýde ótken bul mádenı dekada – qazaqtyń ulttyq mýzykasyn operalyq negizde álemge pash etti ári dúnıege qazaqtyń alǵashqy opera óneriniń qarlyǵashtaryn syılady. Olar: sol joly «Shyǵystyń bulbuly» atanyp, nebári 24 jasynda Keńes Odaǵynyń «Halyq ártisi» atanǵan Kúlásh Báıseıitova, Qurmanbek Jandarbekov, Manarbek Erjanov, Ǵarıfolla Qurmanǵalıevter edi. Sodan beri bir ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótti. Osy ýaqyt ishinde ásirese alǵashqy elý jylda opera óneri belgili deńgeıde dáýirledi dep aıtýǵa bolady. Sonyń aıǵaǵyndaı Kúlásh Báıseıitovanyń izin basa Shabal Beısekova, Roza Jamanova, Ánýarbek Úmbetbaev, Baıǵalı Dosymjanov, Káýken Kenjetaev, Ermek Serkebaev, Bıbigúl Tólegenova, Shora Úmbetalıev, Murat Musabaev, Narıman Qarajigitov, Amangeldi Sembın, Juldyz Baımoldına, Sáýle Qurmanǵalıeva, Qurmanbek Myrzabekov, Alma Ospanova, Rahıma Jubaturova, Qorlan Qalılambekova, Hafız Esimov, Álibek Dinishev, Shahmardan Ábilov, Sultan Baısultanov, Kenjeǵalı Myrjyqbaev, Nurjamal Úsenbaeva syndy opera sańlaqtary elimiz ben shetel sahnalarynda qazaqtyń opera ónerin pash etýmen keldi. Bul úrdis áli de jalǵasýda...
Shynymdy aıtsam, óz basym bertinge deıin elimizdiń opera ánshileri – vokalısterimizdiń shyǵarmashylyǵynda asa bir kúrdeli másele joqtaı kóretinmin. Óıtkeni joǵaryda aty-jónderi atalǵan aǵa, apalarymyzdy radıo men tele efırlerden tyńdap óstik. Olar shyn máninde ulttyq opera óneriniń maıtalmandary, naǵyz kásibı ónerpazdar bolǵandyqtan, bul sańlaqtardyń ónerinen qarapaıym tyńdaýshy retinde min tabý múmkin emes te edi.
Sóıtip júrgende, 2012 jyly Almaty qalasyndaǵy Abaı atyndaǵy Ulttyq opera jáne balet teatrynda halqymyzdyń tuńǵysh opera ánshisi Kúlásh Báıseıitovanyń 100 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan elimizdiń opera ónerpazdarynyń merekelik konerti boldy. Konert Úkili Ybyraıdyń ataqty «Gákký» ánimen ashyldy. 100 jyldyǵy atalyp ótip jatqan Kúlásh apamyzdyń kezinde jazylyp alynǵan aıaýly úni Opera jáne balet teatrynyń keń zalyn kernep ketti. Ózgeni bilmeımin, ózimniń bul ǵajap únge áserlengenim sonshalyqty – kózime jas kelip, qatty tolqyǵanym esimde. Endigi kezek qazirgi opera sańlaqtarynyki edi. Lyq toly kórermen shyn máninde zor anshlag kútken edik. Alaıda birneshe «nómirden» keıin meniń kóńilim sý sepkendeı basylyp, kóńil tolmaýshylyq sezimi sát saıyn eńsemdi basa berdi. Ónerpazdar birinen soń biri álemdik operadan jáne ulttyq arııalardan úzindiler, halyq jáne halyq kompozıtorlarynyń shyǵarmalaryn oryndady. Ónerpazdardyń shyrqaýyndaǵy álemdik klassıkaǵa daýymyz joq, olar bul shyǵarmalardy qal-qadirinshe jetkizip-aq baqty, biraq, kezek ulttyq klassıkamyzǵa kelgende meniń keremet kútken kóńilim sý sepkendeı basyla berdi. Óıtkeni ulttyq klassıkalyq shyǵarmalarymyz birinen soń biri syn kótermesteı solǵyn oryndalyp jatty. Sóıtsek, qazirgi vokalısterimiz ulttyq shyǵarmalardyń sózine mán bermeıtin bolypty. Eń jan jabyrqatarlyǵy – qazaqtyń á, ó, ú, q, ǵ, i, ń, tól dybystaryna qazirgi opera ánshileriniń tili kelmeıtin dertke shaldyǵypty. Eger de ulttyń tól dybystaryna tili kelmeı jatsa, onda bul jerde qazaq tiliniń úndestik zańy (sıngormonızm) týraly aıtý tipti artyq bolar, sirá. Ásili qazaqtyń halyq ánderi ásem áýenmen jymdasa órilgen óziniń sulý sózimen kórikti emes pe?! Al endi osy ánderdi sulýlap salǵan kezde, onyń bir dybysyn «oryssha», máselen «u» áripin «ý» dep, nemese «ń»-dy «n» dep aıtsańyz, ol ánde ne mán-maǵyna qarmaqshy, júnin julǵan taýyq tárizdi sıyqsyz bop shyǵa kelmeı me? Mine, bizdiń qazirgi ulttyq operamyzdyń osyndaı saqaýlyq dertine ushyraǵanyna sol joly kózim anyq jetip qaıtty. Tek sol joly konerttiń sońyna qaraı jeztańdaı ánshi Nurjamal Úsenbaevanyń bıik ónerin tamashalap, janymyz qaldy. Merekelik sharadan keıin aýyr oılar meńdegen men jol boıy oıǵa shomýmen boldym. «Apyr-aı, nege bulaı boldy eken? Keshe ǵana emes pe edi, aǵa býyn opera sańlaqtarynyń bul eýropalyq ónerdi, qazaqtyń tól ánshilik ónerinen aıyrǵysyz qylyp, ajyramastaı jymdastyryp jibergeni?» – dep ózime-ózim saýal qoıýmen boldym. Rasynda da keshegi ótken Kúlásh, Shabal apalarymyzdyń, Beken, Káýken, Ermek, Amangeldi aǵalarymyzdyń kómeıindegi ulttyq boıaý qandaı edi? Búgingi Bıbigúl, Nurjamal apalarymyz, Hafız Esimov, Kenjeǵalı Myrjyqbaev aǵalarymyzdyń da qazaqy úndi berýinde min joq qoı. Al myna keıingi tolqynǵa ne boldy? Aınalasy az jylda ulttyq klassıkamyzdy oryssha «shyrqaıtyn» bul býyn qalaı paıda boldy, qaıdan shyqty? Meni osy saýaldar tolǵandyryp edi. Sodan beri meni qazirgi opera óneriniń jaı-kúıi alańdata bastady. Sebebi qazirgi ulttyq mýzykamyzdyń altyn qoryna aınalǵan «Qyz Jibek» pen «Er Tarǵynnan» (Brýsılovskıı) bastaý alyp, «Abaı» (Ahmet Jubanov pen Latıf Hamıdı), ataqty «Birjan – Sara» (Muqan Tólebaev) men «Aqan seri – Aqtoqty» (Sydyq Muhamedjanov), «Abylaı hanǵa» (Erkeǵalı Rahmadıev) deıin jalǵasqan ulttyq operamyz halyq jáne halyq kompozıtorlarynyń shyǵarmalarynyń negizinde dúnıege kelgen emes pe edi ıaǵnı atalǵan operalarymyzǵa altyn arqaý, kúmis tireý bolǵan halyq ónerpazdarynyń ólmes týyndylary edi ǵoı. Eger, qazirgi opera ónerpazdary bul muramyzdyń tereńine boılamaı, sóziniń qazaqy dybystalýyna, arııa teksteriniń ishki mazmunyna oı júgirtpeı, maǵynasyna kóńil bólmeı, qazaqy ıntonaııasyz ıtalıandyq opera dástúriniń mánermen, eń sumdyǵy – qazaqsha mátinderge tili kelmeı, osylaı orasholaq, jaýapkershiliksiz, atústi aıta berse, bul degenińiz ulttyq opera ónerine kelgen kádimgi náýbet qoı! Onda ulttyq operamyzda qandaı qadir, nendeı qasıet qalmaq? Mine, osyndaı jan jabyrqatarlyq oılardan keıin men elimizge tanymal opera ánshisi, kúmis úndi tenor Kenjeǵalı Myrjyqbaev aǵamyzdyń ulttyq klassıkamyz jaıly shyryldaǵan janaıqaıyn túsingendeı boldym, osy oqıǵadan keıin men Kenjeǵalı aǵanyń ónerine, onyń ánshilik bolmysyna oı kózben zer sala bastadym. Óıtkeni bul problemalardy sol kezderde, tipti sodan beri de Kenjeǵalı Myrjyqbaevtan basqa birde-bir opera ánshisi BAQ kótergen emes. Ádette, biz ónerpazdyń ónerine, onyń ónerpazdyq ustanymyna, tipti azamattyq pozıııasyna tánti bolǵanda onyń ómirbaıany men óner jolyna úńilemiz ǵoı. Sóıtsek, Kenjekeńniń ómiri men óner joly shynynda da úlken ónerpazdarǵa tán – jarqyn bolyp shyqty.
Kenjeǵalı Myrjyqbaev 1953 jyly osy kúngi jańadan qurylǵan Abaı oblysy, Aıagóz aýdanynda dúnıe esigin ashady. Taǵdyrǵa ne shara, ata-anasynan erte aıyrylǵan Kenjekeń jastaıynan jetimdik taqsiretin tarta júrip, sol jyldary Semeı ıadrolyq polıgonynyń oshaǵyna aınalǵan Abyraly aýdanynyń Sarjal aýylynda, ákesiniń aǵaıyndarynyń qolynda er jetedi. Qansha degenmen jaqyn týysqannyń aty jaqyn týysqan, aǵaıyndary bala Kenjeǵalıǵa jetimdik taqsiretin tarttyrmaı, barynsha meıirimge bólep ósiredi. Jasynan at qulaǵynda oınap, jylqy qumar bolyp ósip, túrli báıgelerden oza shaýyp báıge alǵan Kenjeǵalıdyń shabandoz ataǵy elge jaıylady. Áıtse de bala Kenjeǵalıdyń arman-ańsary, ynta-yqylasy ánde edi, sondaǵy onyń alǵashqy «ustazy» aýyl ortasyndaǵy selolyq sovettiń janyna ornatqan aǵash baqanǵa ilinip qoıylǵan qara radıo bolǵan eken. Arasynda aýyldyń esti qarııalarynan ańyz-áfsana, óleń-jyr tyńdaıdy. Qysqasy, jas Kenjaǵalı ol kezde áli qaımaǵy buzylmaǵan dástúrli ortada qazaqy uǵymmen aıtqanda «ýyzyna jaryp ósip» er jetedi. Sóıtip júrgende, Kenjekeń shamamen 12-13 jasqa kelgende qııandaǵy Sarjal aýylyna alystaǵy Almatydan at aryltyp, qazaqtyń uly ánshisi Júsipbek Elebekov pen sol tusta ulttyq opera kógine jasyndaı jarq etip shyqqan jas talant Ermek Serkebaev keledi. Qos án alybynyń asqaq salǵan surapyl ánderi jas Kenjeǵalıdyń jan dúnıesin tóńkerip ketedi.
Shabandoz bala osy oqıǵadan keıin ánshi bolýǵa bel býady. Sóıtip qos án tarlanynyń bıik ónerimen qanattanǵan ol Semeıdiń Muqan Tólebaev atyndaǵy mýzykalyq ýchılıesine túspekke talap qylady. Sóıtse, bul SPTÝ-ǵa túskendeı ońaı emes eken, ol úshin áýeli mýzyka mektebin bitirýiń shart, sonan soń, kózge kórinip turǵan aıqyn darynyń bolýy kerek, onyń ústine sabaq orys tilinde, al taza qazaq aýylynda ósip, ómirinde tiri orys kórmegen aýyl balasy orys tilin qaıdan jetik bilsin, áıteýir nan surap jeýge jeterlik aýyzeki orysshasy bar. Áıtse de munyń ashyq, saf kúmisteı taza daýsyna nazar aýdarǵan komıssııa músheleri bolashaq opera ánshisin oqýǵa qabyldaıdy.
Bozbala Kenjeǵalı óziniń boıǵa bitken taýdaı talabynyń kúshimen bul mýzykalyq ýchılıeni úzdik aıaqtaıdy. Sóıtip ýchılıeden soń, sol kezdegi elimizdiń astanasy – Almatyǵa attanyp, Qurmanǵazy atyndaǵy memlekettik konservotorııanyń stýdenti atanady. «Armansyz adam – qanatsyz qus pen teń» deıdi qazaq naqyly. Bul kezde boıyn jastyq jalyn men óner qýaty kernegen jas Kenjeǵalıdyń armany asqaq edi. Ol Abyralynyń aqıyq qyranyndaı kózin alys qııaǵa salady.
Sondaǵy qııasy – sol kezdegi Lenıngrad qalasyndaǵy N.A. Rımskıı-Korsakov atyndaǵy aty álemge máshhúr konservotorııa edi. Talapty erdiń almaıtyn asýy, buzbas qamaly bar ma – tyńǵylyqty daıyndyqpen baryp, atalǵan konservotorııanyń vokal jáne hor fakýltetine asa bir qıyndyqsyz túsken ol 1981 jyly opera men konert ánshisi jáne pedagog mamandyǵyn alyp shyǵady. Sol jyly Almatyǵa kelip, Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynyń kórkemdik keńesiniń qatal synynan súrinbeı ótip, atalǵan opera ordasyna ánshi bolyp qabyldanady. Ónerde birden baǵyń janýy qıyn, al birden baǵyń jansa, onda jolyńnyń bolǵany. Dıplomynyń sııasy áli keýip úlgermegen jas ónerpazǵa birden dańǵyl jol ashylǵandaı bolady. Sol jyly birden ol lıbrettosyn uly Ǵabeńniń ózi, mýzykasyn óz zamanynyń asa talantty kompozıtory Sydyq Muhamedjanov jazǵan «Aqan seri – Aqtoqty» operasyndaǵy basty keıipker Aqan seri róline ıe bolady. Alaıda sol kezdiń opera jáne balet teatrynyń saqa ónerpazdarynyń arasynda:
«Konservotorııany keshe ǵana bitirgen jasty birden basty rólge ıe qalǵandary nesi?» degen sııaqty kúńkil sózder de aıtylmaı qalmaıdy. Degenmen Kenjekeń – Aqan seri, sol kezdiń aty belgili ónerpazy Qorlan Qalılambekova – Aqtoqty bolyp oınaǵan bul sý jańa opera ekeýiniń oryndaýynda sátti shyǵyp, tabysty qoıylady. Tabysty ótken «Aqan seri – Aqtoqtydan» keıin bul ónerdiń aınalasynda júrgen jurt nazary birden Kenjeǵalı Myrjyqbaevqa aýady. Olardyń ishinde klassık jazýshy hám dramatýrg ári ádebıtimizdiń aqsaqaly Ǵabıt Músirepov te bar edi. Sol kezde «Qyz Jibektiń» quramy qaıta jańartylyp, Tólegendi kim oınaıdy degen másele kóterilip jatqan edi. Uly Ǵabeń «Bul ról endi Kenjeǵalıdiki» dep short kesedi. Al Qyz Jibekti – Qurmanǵazy konservotorııasynyń besinshi kýrs stýdenti, aıdaı kórkem arý qyz – Nurjamal Úsenbaeva aıtatyn bolyp sheshiledi. Áıel zaty ánshilerdiń kúlip aqqan bulaqtaı eń móldir syńǵyr úni sanalatyn lırıka-koloratýarlyq soprano ıesi ári hor qyzyndaı sulý, jas Nurjamaldyń sondaǵy kórkine suqtanǵan tamsanýshylarǵa Ǵabeńniń: «Biz úndemeı otyrmyz ǵoı», – dep eskertetini osy kez.
Osylaısha zor talanty men Ǵabeń sııaqty uly qalamgerdiń qoldaýymen ónerdegi baǵy janǵan Kenjeǵalıdyń tasy órge qaraı domalaı bastaıdy. Uzamaı, kompozıtor Sydyq Muhamedjanovtyń «Jumbaq qyz» operasynda basty partııa – Adaqtyń róline bekitiledi. Ol jyldary «Adaqty» dúnıe júzine dańqy ketken Italııanyń La-Skala teatrynda óner kórsetip, Lýchıano Pavorottı sııaqty álemdik opera juldyzynyń ózin tańdaı qaqtyrǵan Amangeldi Sembın men ulttyq operamyzdyń taǵy bir mańdaıaldy ónerpazy Narıman Qarajigitov somdap júrgen kezi-tuǵyn. Osy tusta otyzǵa áli ilige qoımaǵan Kenjeǵalı Myrjyqbaev bul jaýapty synnan da súrinbeı ótip, bıik tenor daýysqa laıyqtalyp jazylǵan kúrdeli partııalardy talmaı shyrqap, shyńyna jetkize aıtyp shyǵady. Osylaısha, nebári bir-eki jyldyń ishinde jas ánshi Kenjeǵalı Myrjyqbaev qazaq ulttyq opera ónerindegi óziniń ornyn nyqtap bekitedi. Bul aıtýǵa ońaı bolǵanymen talmas jiger men zor qaıratty talap etetin qajyrly eńbektiń jemisi ekendigi ánshilik salada júrgen ónerpazdar men mýzyka mamandaryna ejelden belgili jaıt.
1983 jyl. Kenjeǵalıdyń orda buzar otyzǵa kelgen shaǵy. Sol jyly «Birjan – Saradaı» ólmes opera jazyp, ulttyq opera ónerin jańa sapaǵa kótergen kásibı kompozıtor Muqan Tólebaevtyń 70 jyldyq mereıtoıy Máskeýdiń Kolonnaly zalynda atap ótiletin boldy. Kimderdiń, qandaı dúldúlderdiń izi qalmaǵan jer bul! Atap aıtqanda,F.Shalıapın, L.Sobınov, K.Shýljenko, S.Lemeshev, I.Kozlovskıı, A.Gnatıýk, B.Shtokolov, M.Bıeshý, N.Ohotnıkov, I.Arhıpova, V.Pıavko, I.Bagocheva, N.Solovıanenko, E.Nesterenko, E.Obrazova, Iý.Bogatnıkov, M.Mogamaev, T.Sınıavskaıa, V.Atlantov, Iý.Mazýrok, Z.Sotkılova, E.Mıroshnıchenko, B.Gýlıaev t.b. óz zamanynan án ozdyrǵan nebir qas sheberlerdiń jarqyn óneriniń kýási bolǵan Kolonnaly zal emes pe, endigi kezek qazaq ulttyq operasyna kelip turǵan jaıy bar. Shynynda da syn sát edi bul. Zalda ıne shanshar oryn joq. Tórde KPSS ıdeologııa hatshysy, KSRO mádenıet mınıstri men kompozıtorlar Odaǵynyń hatshysy, Keńestik mýzyka óneriniń nebir marǵasqalary, talǵampaz mýzyka synshylary otyr degendeı. Buǵan atalmysh konerttiń 15 odaqtas respýblıkanyń barlyq televıdenıelerinde tikeleı efırden kórsetiletinin qosyńyz. Iá, bul shynynda da syn sát ári salmaǵy aýyr jaýapkershilik edi.
Biraq daıyndyq ta qapysyz-tuǵyn Lıbrettosyn Qajym Jumalıev jazǵan Muqan Tólebaevtyń «Birjan – Sara» operasynyń bul konerttik nusqasynyń dırıjerligine – Memlekettik sımfonııa orkestri hor kapellasy dırıjery, Búkil Odaqtyq Lenın komsomoly syılyǵynyń laýreaty Tólepbergen Ábdirashev, Birjan partııasyna Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatrynyń solısi Kenjeǵalı Myrjyqbaev, Sara róline – Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen ártisi Alma Ospanova bekitilgen edi. Orkestr kókten kenet qarshyǵa tıip, kólden dúrk kóterilgen qalyń aqqý-qazdaı dúr silkinip, konert bastaldy da ketti. Aıta berip qaıtkendeımiz, bul konerttiń masshtabynyń qanshalyqty zor bolǵanyn qazirgi ıýtýb arnasynda turǵan hronıkadan kórýge bolady. Konert zor tabyspen ótti.
Osy joly qazaq operasyna shyn kóńilden razy bolǵan KSRO Kompozıtorlar Odaǵyn uzaq jyldar basqarǵan KSRO Halyq ártisi, Soıalıstik Eńbek Eri, orystyń klassık kompozıtory Tıhon Hrenıkov ataly sóz aıtyp, aǵynan jarylady. Ol kisi: «Muqannyń bul operasy tek qazaq mýzykasynyń juldyzy ǵana emes, bul opera Máskeý, Lenıngrad, Parıj ben Vena sııaqty mýzyka sahnasynyń kórki bolar edi», – deıdi.
Shirkin, keńestik ıdeologııanyń kúshi-aı! Tıhon Hrennıkovtaı metrdiń bir aýyz ýáli sózinen qýat alǵan KSRO mádenıet mınıstrligi endi «Birjan – Sarany» shetelde qoıýǵa qam jasaıdy. Qazaq ónerin kórsetýge Germanııa tańdap alynady. Eýropaǵa tuńǵysh shyǵatyn opera bolǵandyqtan dekoraııalar jańartylyp, jańa kostıýmder tigiledi. Almatyda Germanııaǵa gastroldik saparǵa baratyn úmitkerlerge konkýrs jarııalanady. Joǵarydan, Birjanǵa – Qazaq KSR-iniń halyq ártisi Narıman Qarajigitov, Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen ártisi Amangeldi Sembın, teatr solısteri Sultan Baısultanov, Kenjeǵalı Myrjyqbaev, Saraǵa – KSRO Halyq ártisi Roza Jamanova, Qazaq KSR-niń halyq ártisi Rahıma Jubaturova, Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen ártisteri Sáýle Qurmanǵalıeva men Alma Ospanovalar ázirlesin degen pármen túsedi. Ol tus KSRO-nyń áli «Halyqtar túrmesi» kezi. Shetelge shyǵý – aıǵa ushyp baryp kelýmen para-par ýaq. Germanııaǵa barýdan barlyǵy úmitti. Teatr ishinde sypsyń sózder gýlep tur. Tipti osynaý psıhologııalyq qysymnan júıkesi syr berip, daýsy shyqpaı qalǵan ánshiler de bolǵan desedi. Ne degen jaýapkershilik deseńizshi, daıyndyq kezeńi bir jyldan astam ýaqytqa sozylady. Sol kezdegi Mádenıet mınıstri Jeksenbek Erkinbekov ónerpazdardy irikteı kele, eki quramdy qaldyrady. Izinshe sol kezdegi Kazaq KSR Kompartııasynyń hatshysy, elimizdiń bas ıdeology Zaqash Kamelıdenov teatrǵa arnaıy kelip, jınalys ashyp, Germanııa memleketine kimder baratynyn habarlaýǵa minbege kóteriledi. Zalda óli tynyshtyq ornaıdy. Báriniń nazary hatshynyń aýzynda. Zaqash Kámelıdenov yńyrana sóz bastap, – Birjandy – Kenjeǵalı Myrjyqbaev, Sarany – Roza Jamanova oryndaıdy, al ekinshi quramdaǵylar strahovıkter retinde barady. Spektaklge dırıjerlik etetin Qazaq SSR-niń eńbek sińirgen ártisi, bas hormeıster Bazarǵalı Jamanbaev degende bireýler syqsyńdap jylaıdy, baratyndar árıne, qýanady... Delegaııany Mádenıet mınıstri Jeksenbek Erkinbekov pen Ortalyq komıtettiń ınspektory Dúısen Qaseıinov bastap baratyn bolyp uıǵarylady. Osylaısha Germanııaǵa attanǵan Qazaq Ultyq operasynyń tarlandary óz tarıhynda tuńǵysh shetel saparyna shyǵyp, German eliniń Berlın, Drezden, Laıpıh, Shtat-Halle shaharlarynda, batystyń talǵampaz jurtynyń aldynda qajymaı-talmaı óner kórsetip, elge zor tabyspen oralady. Árıne, bul saparda Kenjekeńe baılanysty tóten oqıǵalar bolmaı qoımaıdy. Biraq munyń bárin Kenjaǵalı aǵamyz óziniń qudaı bergen talanty men shyǵarmashylyq babynyń kúshimen eńseredi.
Onyń bárin jazsaq, jazbamyzdyń jelisi uzap ketetindikten osy tustan tizgin tartamyz.
Minekı, bir ónerpazǵa jer bastyrmaı jibererlikteı osyndaı zor tabystaryna áste mastanbaǵan Kenjeǵalı ánshi budan keıin de jatpaı-turmaı eńbektenip, teatr sahnasynda ondaǵan basty rolderdi somdaıdy. Bir qýanarlyǵy – munyń túgelge jýyǵy Qazaq teledıdarynyń «Altyn qoryna» jazylyp alynǵan. Osylaısha, Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatryndaǵy úzbeı istegen on jyldyq qajyrly eńbegi eskerilgen Kenjeǵalı Myrjyqbaevqa 1991jyly Qazaq SSR-niń eńbek sińirgen ártisi ataǵy beriledi. Ile, aıaq astynan Keńes Odaǵy qulap, komýnıstik ımperııa kelmeske ketedi. Sol jyly Qazaq eli táýelsizdigin jarııalap, artynsha almaǵaıyp kezeń bastalady, kapıtalıstik qatynastardyń kúni týyp, naryq zamany ornap, munyń alǵashqy zardabyn aldymen óner men ǵylym jáne mádenıet ókilderi tartqany belgili. Ne isteý kerek? Operanyń basynan baǵy taıǵany seziledi. Kenjekeń únemi oılanýmen, tolǵanýmen bolady. Sonda onyń esine Músilim Mogomaev pen Nıkolaı Baskov túsedi. Ekeýi de óner jolyn opera ánshisi bolyp bastaǵanymen sońynan jeke konertterimen dúıim jurtqa máshhúr boldy emes pe? Onyń ústine bir joly N.Baskovpen júzdesip, áńgimeleskeninde ol buǵan «Opera sahnasynda adaldyǵyńdy bir kisideı tanytqan ekensiń, sondyqtan eshteńege, eshkimniń sózine qaramaı ánshilik jolynda izdene túskeniń abzal», – dep keńes berip, jón siltegen edi. Osylaısha, Kenjekeń birte-birte jeke ánshilik jolǵa bet bura bastady.
Munda da ol qazaq ánin elimiz ben shetelderge nasıhattaýshyǵa aınaldy. Sonyń aıǵaǵyndaı, ol segiz konerttik baǵdarlamamen álemniń 18 elinde bolǵan eken. Atap aıtsaq, Germanııada, Qytaı eliniń astanasy Beıjiń qalasynda úsh dúrkin, sondaı-aq Franııa, Túrkııa, Arab, Iran, Rýmynııa, Polsha, Armenııa, Ýkraına, Iran, ózimizdiń kórshi elder Ózbekstan men Qyrǵyzstan respýblıkalaryn aralap, ulttyq ónerimizdi alys-jaqyn elderge úzdiksiz pash etýmen boldy. Sonyń ishinde Germanııaǵa barǵan saparynda nemis halqynyń uly aqyny Geteniń sózine jazylǵan qazaqtyń uly aqyny Abaıdyń «Qarańǵy túnde taý qalǵyp» ánin nemis, qazaq, orys tilinde alǵash, úsh tilde qatar shyrqap, nemistiń óner súıer jurtyn tánti etkenin qalaı aıtpasqa! Jalpy qaı elge barsa da, qaı sahnaǵa shyqsa da áýeli Abaı ánderin shyrqaý – Kenjeǵalı Myrjyqbaevtyń shyǵarmashylyq kredosy der edik. Abaı ánderin alys-jaqyn shetelderge bul kúnderge deıin dál Kenjeǵalı Myrjyqbaevtaı júıeli nasıhattaǵan ánshi qazaqta kemde-kem dep nyq senimmen aıta alamyz jáne bul pikirimizge kez kelgen ortady jaýap berýge ázirmiz. Máselen, 2006 jyl Qazaqstanda – Pýshkın, Reseıde – Abaı jyly dep jarııalanǵany este. Bul joly da Kenjeǵalı Myrjyqbaev ózine tán ónerpazdyq ushqyrlyq tanytyp, dereý «Abaı-Pýshkın» konerttik jobasyn ázirlep, ile-shala Reseıge attandy. Áýeli Máskeý men Sankt-Peterbýrg shaharlarynan bastalǵan bul gastroldik sapary Reseıdiń Novosıbırsk, Omby, Tom, Barnaýl, Orynbor, Astrahan, Samara qalalarynda jalǵasyp, attaı bes aıǵa sozyldy. Osy bes aı ishinde toqtaýsyz konert berýmen bolǵan ol Abaı men qazaq kompozıtorlarynyń uly aqynnyń sózine jazylǵan 25, al Pýshkınniń sózine jazylǵan 12 mýzykalyq shyǵarma oryndalǵan eken. «Án aıtsań, janyńdy jep aıtasyń» degen qazaq sóziniń shyndyǵyn eskersek, bul shyn máninde zor eńbek. Onyń ústine ánshiniń jasy bul kezde 53-ke kelgenin taǵy bir eskersek, bul shyǵarmashylyq saparlardyń Kenjeǵalı aǵamyzǵa ońaı tımegeni taǵy anyq. Únemi úzdiksiz shyǵarmashylyq bapta bolý, onyń ústine fortepıano súıemelimen án salý óte qıyn da, kúrdeli óner, ony qazirgi jeńil estradanyń jeteginde júrgen «fanerıktermen» salystyrýǵa áste bolmaıdy, salystyrǵan kúnde – bul mundaı uzaq báıgede shaldyqpas, sharshaý bermes tarlan ánshige qor qııanat bolmaq. Dátke qýat qylatyny keıin Kenjekeńniń osynaý konerttik jobasy «Abaı-Pýshkın» atty kompakt-dısk bolyp jaryqqa shyqty. Al basqa marapatqa kelsek... osy ýaqytqa deıin, sonaý 1991 jyldan beri, kelesi jyly jetpiske keledi, basqa Úkimettik nagradalardy bylaı qoıǵanda bir japyraq marapat qaǵaz buıyrmapty peshenesine. Bir kem dúnıe-aı deseńshi...
Kenjaǵalı Myrjyqbaevtyń Abaıǵa, onyń murasyna degen bul eleýli eńbegi uly aqynnyń mýzykalyq shyǵarmalaryn nasıhattaýmen ǵana shektelip qalǵan joq, ol uly oıshylǵa memlekettik sheneýnik bolǵan jyldary, tipti qoǵam, mádenıet qaıratkeri retinde de únemi qyzmet etýmen keledi. Memlekettik sheneýnik demekshi, Kenjeǵalı Myrjyqbaev 2007 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysynyń mádenıet basqarmasynyń bastyǵy ári fılarmonııa dırektory bolyp taǵaıyndalyp, atalǵan oblysta attaı bes jyl qyzmet istegeni bar. Sol jyldary da Abaı eline shama-sharqynsha qyzmet etýmen boldy. Máselen ol 2007 jyly Abaıdyń nemere inisi ári oıshyl shákirti Shákárimniń 150 jyldyq mereıtoıynyń óz máninde ótýine at salysty, sondaı-aq Óskemende Abaıdyń, Semeıde Shákárimniń eskertkishteriniń boı kóterýine óz úlesin qosty. Án ámiri – Ámirege de Semeıde eskertkish ornatylǵanda basy-qasynda júrdi. Abaıdyń týǵan jeri Qaraýylda «Qalamqas» atty áıgili ansambl bolǵany aǵa býynnyń esinde bolar. Alaıda toqsanynshy jyldardan beri bul ansambldiń de basynan baǵy taıyp, ónerpaz ujymnyń shyǵarmashylyǵy múlde qojyrap ketken-di. Mine, Kenjekeń osy «Qalamqastyń» qısaıǵan jyǵasyn túzep, bir kezdegi dańqty ansambldi qaıta túletti. Nátıjesinde «Qalamqas» sahnaǵa qaıta oralyp, baıyrǵy qalpyna kele bastady, keıingi kezde tipti alys-jaqyn elderge gastroldik saparlarǵa shyǵýǵa jarap qaldy dep estidik. Alaıda óner adamyna kreslo baqqan sheneýnik bolý áste ońaı emes.
Mazasyz, qat-qabat sheneýniktik sharýalardan Kenjekeńniń jany júdeý tartyp, kóńili jabyrqaı berdi. Oǵan sebep bolǵan túrli deńgeıdegi basshylardyń ol atqarǵan eńbekterdi kópe-kórneý baǵalamaýy, keıbir áperbaqan sheneýnikterdiń qysas pen qııanatqa usta bolyp shyqqandyǵy. Birde sondaı órkókirek sheneýnikterdiń biri, basqalar kezinde atyna berilgen páterlerin ebin taýyp jekeshelendirip alyp jatqanda, bul kisige jekemenshikke berilmeıtin qylyp tastap, qysas kórsetti. Aqyry Kenjekeń 1996 jyly óz qalaýymen kelgen Elordasyna ekinshi ret qaıtyp oraldy.
Kenjekeńniń Astanaǵa alǵash kelýi de óz aldyna bir hıkaıa. Arqa tórinde memleket astanasy ornap, burynǵy astana Almatynyń jańa Elordaǵa kóship jatqan kezi. Sol jyly ol Aqmola qalasyna konerttik saparmen barǵan edi. Kezinde Tyń ıgerýshiler saraıy, sońynan Kongress holl atanǵan saraıda josparly konerti tabysty ótken ol kelesi kúni elınograd ınjenerlik-qurlys jáne elınograd pedogogıkalyq ınstıtýttarynyń negizinde qurylyp jatqan Eýrazııa Ulttyq ýnıversıtetiniń sol kezdegi rektory Amangeldi Qusaıynovqa amandasýǵa bardy. Jaımashýaq áńgime ústinde rektor Kenjekeńe jańa ýnıversıtetke qyzmetke kelýge usynys bildirdi. Qapelinde tosyn usynysqa tosylyp qalǵan ol: «Men munda jalǵyz kelgende ne tyńdyramyn, onda kelgisi keletin áriptesterimdi ózimmen birge erte keleıin», – dep saldy. Rektor birden kelisimin berdi. Osylaısha Elordaǵa aldymen kelgenderdiń qatarynan tabylǵan ol jańa astananyń rýhanı-mádenı tynys tirshiligine bilek sybana aralasyp ketti. Kelesi jyly oblystyq fılarmonııa ashylyp, jańa ujymǵa «elınyı» kınoteatrynyń eski ǵımaraty berildi. Alaıda memleket esebinen kúrdeli jóndeýden endi ótken ǵımaratty jeń ushynan jalǵasqan pysyqaı qaltalylar joǵarydaǵy yqpaldy kókeleriniń kúshimen tizege basyp tartyp alyp, ishinen qolma-qol boýlıng, meıramhana men kazıno ashyp, fılarmonııaǵa tıesili ǵımaratty baı-baǵlandardyń kóńil kóteretin jyn-oınaǵyna aınaldyryp jiberdi. Bul bassyzdyqqa kúıip ketken Kenjekeń «Qazaq ádebıetine» maqala jazyp, álgi alaıaqtyqtyń basy-qasynda turǵandardy batyl áshkereledi. Mundaǵy kóterilgen ótkir máselelerden kóp uzamaı habardar bolǵan sol kezdegi Aqmola oblysynyń ákimi Jánibek Káribjanov Kenjekeńdi dereý shaqyryp alyp, atalǵan fılarmonııanyń dırektory bolýǵa usynys bildirdi. Osylaısha ol fılarmonııa dırektory men mýzyka akademııasynyń ustazy bolyp taǵy da on jyldaı jemisti qyzmet etti. Jemisti bolǵany sol emes pe, Kenjekeń shaǵyn fılormonııany elimizdiń túkpir-túkpirinen shaqyrylǵan talantty ónerpazdarmen qaıta jasaqtap, jıyn-sany alpys mýzykanttan quralǵan ult aspaptar orkestrin qurdy.
Álginde Kenjekeń Elordaǵa ekinshi ret qaıtyp oraldy dedik. Bul 2012 jyl bolatyn. Bul joly L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń rektory Erlan Sydyqovtyń usynysymen oralǵan ol oqý ordasynyń janynan ashylyp jatqan «Káýsar» mádenı-tanymdyq birlestiginiń jetekshisi retinde iske kiristi. Ádette istiń tetigin biletin jan qaı sharýany bolsyn urshyqtaı úıirip áketedi ǵoı. Muny atam qazaq «Biter istiń basyna, jaqsy keler qasyna» deıdi. Dáp osy sóz Kenjekeńe qarap aıtylǵan ba dersiń. Kele «Káýsardy» qolyna alǵan ol istiń basyn elimizdiń óner men mádenıet qaıratkerlerimen, aqyn, jazýshylarmen kezdesý uıymdastyrýlarmen bastady. Moıyndaýymyz kerek, elimizdiń oqý ordalarynda jastarǵa patrıottyq tárbıe berý dep atalatyn osynaý ıdeologııalyq baǵyt-baǵdarlarymyzdyń kóp jyldardan beri aqsap kele jatqan jaıy bar. Oqý baǵdarlamasy óz aldyna, biraq patrıottyq tárbıe bolmaǵan jerde sanaly urpaq qalyptaspaıdy. Kez kelgen qoǵamnyń qozǵaýshy kúshi sanaly urpaq ekenin eskersek, bul máselege beı-jaı qaraýǵa bolmaıdy. Qurǵaq bilimmen qarýlanǵan sanasyz, qýys keýde urpaq keleshektiń sory. Al osy keleńsizdikti boldyrmaý, onyń aldyn alý úshin aldymen ne isteý kerek. Ol úshin eń abzaly jas urpaqty ónegeli aǵa býynmen jıi júzdestirip, olardyń taǵylymdy áńgimelerin jastarǵa júıeli túrde, turaqty tyńdatyp turý kerek. Sonda kókiregi sáýleli jandardyń esti sózimen sanasy nurlanyp ósken urpaq Abaı danyshpan aıtqandaı ózderi de esti bolmaq. Bul jastardy tárbıeleýdiń bir joly ǵana, áıtpese tárbıe berý tásili san alýan ǵoı. Degenmen aǵa býynmen jas býyndy únemi dıdarlastyryp otyrý – tárbıe isiniń aldy der edik.
Mine, osynaý olqylyqtyń ornyn toltyrý maqsatynda Kenjekeń ýnıversıtet ujymy men stýdentterdi elimizdiń zııaly qaýym ókilderimen júzdesýin basta kep jiberdi.
Kezdesýdi ol elimizdiń kórnekti kompozıtory, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Erkeǵalı Rahmadıevten bastady. Keıin, ınternet jelisinen tamashaladyq, bul kezdesý óte áserli ótti. Bul júzdesý Erkeǵalı aǵamyzdyń ardaqty eliniń aldynda sońǵy boı jazýy eken, kóp uzamaı ataqty kompozıtor dúnıeden kóshti. Munan soń aqyndar: Kákimbek Salyqov, Muhtar Shahanov, Nurlan Orazalın, Nesipbek Aıtuly, Kópen Ámirbek, ǵalymdar: Seıit Qasqabasov, Namazaly Omashevpen emen jarqyn kezdesýler ótkeni belgili.
Osyndaı eldik, qoǵamdyq isterdiń qaınaǵan ortasynda júrse de, ol óziniń aldymen ánshi ekenin árkez umytqan emes. Únemi túlep ushqan qyran qustaı babynda. Qyran qustaı demekshi, kánigi qusbegilerdiń aıtýynsha eger búrkitti baptaǵan kezde salmaǵy bir mysqaldan artyq ıa kem bolsa (bul úsh gramnyń shamasy) qyran aınyǵysh keletin kórinedi ıaǵnı ańǵa salǵanda bapty qyrandaı betti bolmaıdy. Minekı, Kenjeǵalı ánshi osyndaı suńqar bitimdes serek ónerpaz. Ár sát sahnaǵa shyǵa kelgende, jemin ilip túser tuıǵyn qustaı jarqyldap, jaraýly júırikteı shabytty kúımen, nebir kúrdeli shyǵarmalardy asqaqtata shyrqaı jónelgende naǵyz degdar ánshi osylaı bolsa kerek dep eriksiz tánti bolasyń. Sóıtsek, Kenjekeń áli kúnge deıin jan men tán kútimine erekshe mán beredi eken. Osy ýaqytqa sheıin araq-sharaq ataýlyny aýzyna tatyp almaǵan ol keshki 18:00 keıin as-sýdan tıylady eken. Al daýys kútimi men ony júıeli túrde baptap, jattyǵýlar jasaýy – óz aldyna bólek áńgime. Birde «Kenje aǵa, keıingi tolqyn opera ónerpazdarynda qazaqy ún boıaýy kemshin, bári derlik ıtalıandyq mánermen aıtady, buryndary aǵa býyn ánshilerdi radıo efırlerden bir estigende-aq, kimniń ne aıtyp jatqanyn bile qoıýshy edik, al qazirgi ánshilerdiń daýsy ınkýbatordan shyqqandaı uqsas bolǵandyqtan, bir-birinen ajyrata almaı qalyp jatamyz. Bul keleńsizdiktiń aldyn alý úshin vokal mádenıetin ulttyq ún yńǵaıymen ıgerý tájirıbeńizben bólisetin metodıkalyq negizben júıelegen ǵylymı eńbek jazyp, mýzykalyq joǵarǵy oqý oryndarynda, halqymyzdyń klassıkalyq ánderin qazaqy únniń tól tabıǵatyn buzbaı aıtatyn, ulttyq arııa, romanstarymyzdyń sózine mán bere oryndaıtyn shákirt tárbıeleý jumystaryn jolǵa qoıýǵa nege kúsh salmaısyz?», – dedim. Kenjekeń bul másele tolǵandyratynyn, osy jóninde mınıstrlikke óz usynysyn bildirgenin, biraq jaýap ala almaǵynyn, keleshekte bul jobany qolǵa alý nıeti barlyǵyn aıtty. Shynynda da bul kezek kúttirmeıtin másele.
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, Kenjekeń óziniń kásibı ánshilik jolyna adaldyǵynan esh taıǵan emes. Sonyń aıǵaǵyndaı, jasy jetpiske kelip qalsa da, tyńdarman aldyna jıi shyǵyp, sonaý toqsanynshy jyldary bastaǵan óziniń ıkldi konertterin jalǵastyrýda. Keıingi jyldary kórermen nazaryna usynǵan sondaı jobalarynyń biri – óziniń ómir men ónerdegi aǵa dosy, halqymyzdyń kórnekti kompozıtory hám mýzyka zertteýshi Ilıa Jaqanovtyń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan «Edil men Jaıyq» atty 15 shyǵarmadan turatyn konerti. Bul konert qazir «Abaı» arnasynan berilip júr. Sóz joq, osynaý konertte shyrqalǵan ánder Ilıa aǵamyzdyń kompozıtolyq talantyna eriksiz bas ıgizedi. Peshenesine keń tynysty, shalqyǵan ánderin tyńdarmanǵa bar bolmysymen, san qyrynan jarqyrata jetkizýshi Kenjekeńdeı kúmis kómeı zamandas ánshi buıyrǵan Ilıa aǵamyz baqytty árıne.
Ilıa Jaqanovtyń shyǵarmalary óz aldyna, basqa da zamandas Qazaqstan kompozıtorlarynyń shyǵarmalaryn nasıhattýda Kenjekeńniń kende qalǵan kezi joq. El jadynan umytylyp bara jatqan sondaı kompozıtorlarymyzyń biri, kezinde «Aqan seri – Aqtoqty» operasymen dańqqa bólenip, «Ǵasyrlar úni» atty ǵalamat oratorıı, «Shattyq Otany» atty ǵajaıyp sımfonııa, sondaı-aq «Jarq etpes qara kóńilim ne qylsa da» (Abaı), «Terbeledi tyń dala» atty t.b. máńgi óshpes án asyldaryn jazǵan Sydyq Muhamedjanov edi. Minekı, Kenjeǵalı aǵamyz osy Sydyq Muhamedjanov esimin ulyqtaý maqsatynda birshama ıgilikti ister atqarýda. BAQ ómirden erte ketken kompozıtor týraly maqala, suhbattar berip, mýzyka qaıratkerin el esinde qaldyrý men shyǵarmalaryn nasıhattaý maqsatynda jıi-jıi máseler kóterýmen júr. Keler 2023 jyly kórnekti kompozıtordyń júz jyldyǵy. Osy oraıda bul mereıtoıǵa óziniń jeke ázirligin bastap ketken Kenjekeń taıaýda «Elarna» arnasyna kileń Sydyq Muhamedjanovtyń shyǵarmalarynan turatyn «Sazyń ketpes qulaqtan» atty bir saǵattyq konertin jazdy. Jaqyn kúnderi kórip qalamyz dep úmittenemiz. Al «Abaı» arnasynan berilip júrgen Abaı ánderi konertiniń televızııalyq nusqasy óz aldyna bólek áńgime. Óz basym ınternet jelisi arqyly Kenjekeńniń bul konertin birneshe ret kórdim. Kórgen saıyn oıǵa qalamyn. Mundaǵy oryndalǵan ár shyǵarma jóninde jeke maqala jazsa da bolar edi. Atalǵan tele joba ánshi Kenjeǵalı Myrjyqbaevtyń Abaı ánderiniń shyn mánindegi nasıhatshysy ekendigin áıgileı túsken. Osy konertte taǵy bir baıqaǵanym, ánshiniń úninde bir muńly zar paıda bolǵandaı. Ásirese, bul ánshiniń «Ózgege kóńilim toıarsyń», «Ólse óler tabıǵat, adam ólmes» atty oıly ánderdi bıik shyrqaǵan kezde seziledi. Abaı ánderi bolǵan soń solaı kóringen de bolar. Bálkim, bul maǵynaly ǵumyrynda jaqsy, jamandy kóp kórgen esti ánshiniń zamana zaharyn eliniń bir sanaly azamaty retinde tatqanynan júregine uıalaǵan óz zary shyǵar?
Ómir, dúnıe degeniń, aǵyp jatqan sý eken,
Jaqsy, jaman kórgeniń, oılaı berseń ý eken... –deıdi Abaı bul jaıly. Iá, qaı zamanda bolsyn, qazaqtyń ý ishpegen saý jaqsysy qaldy ma? Kenjeǵalı – oıshyl ónerpaz. Bul týrasynda «Oıly adamǵa qyzyq joq, bul jalǵanda», – demep pe edi hakim Abaı. Nemese «Zar shyǵady tilimnen», – deıdi oıshyl taǵy da. Sonda, tilden shyqqan qaıǵy zar oıly ánge aınalsa, ony esti ánshi óz júreginiń tereńine úńile aıtsa, munyń sher tolqytar áseri tipti kúshti bolmaqshy eken. Kenjeǵalı Myrjyqbaev shyrqaǵan Abaı ánderinen osyndaı ǵıbrat alamyz.
Sóz sońynda aıtarym, kásibı ánshi Kenjeǵalı Myrjyqbaevtyń «Júregim neni sezesiń» atty bul konerti, sondaı-aq ónerpazdyń qazaq óneri men mádenıetine sińirgen kóp jylǵy qajyrly eńbegi bıylǵy ıaǵnı 2022 jyly beriletin Abaı atyndaǵy memlekettik syılyqqa meılinshe laıyq dep bilemin.
Erlan Tóleýtaı,
ánshi, ónertanýshy
