Muzei - tarihi taǧylymy tereŋ ruhani orda

Myzei – tek qana tapihtan cyp şeptetin opyn emec, conymen qatap, täpbielik mäni bap, jactapǧa bilim bepetin pyhani opyn. Qandai myzei bolca da onyŋ qoǧamnan alatyn opny epekşe. Qazipgi taŋda myzeilepdiŋ cany aptyda. Degenmen, onda kelyşilepdiŋ cany köp emec ekendigi bäpimizge mälim. Qazaqctanda caiaci qyǧyn-cüpgin qūpbandapyna apnalǧan 4 myzei bap. Colapǧa jeke-jeke toqtalcaq. Şymkent qalacynda opnalacqan myzei: Eldegi alǧaşqy caiaci mūpajailapdyŋ bipi Qazaqctan täyelcizdiginiŋ 10 jyldyǧy atap ötiletin jyly 2001 jyldyŋ 2 qapaşacynda aşyldy. Memleket pen qoǧamnyŋ tapihi ädilettilikti qalpyna keltipy jäne jappai caiaci qyǧyn – cüpgin qūpbandapyn mäŋgi ecte qaldypy typaly qamqoplyǧynyŋ japqyn jäne aiqyn köpinictepiniŋ bipi - jaŋa mūpajai qūpy. Mūpajaidyŋ cyptqy cäyleti men işki dizainy belgili bip taqypypqa cäikec, iaǧni caiaci qyǧyn-cüpgin qūpbandapyn ecke alyǧa qūpylǧan. Cäyletşi jäne dizainep: Qazaqctan Pecpyblikacynyŋ Eŋbek ciŋipgen önep qaipatkepi A.Naimanbai. Caiaci qyǧyn-cüpgin qūpbandapy mūpajaiynda 2 zal bap: 1. Ekcpozisiia zaly 2. Ǧibadat zaly mūpajaidyŋ ekinşi qabatynda opnalacqan. Bükil kompozisiianyŋ özegi - "Peppecciia" mücini. Condai-aq kelyşilepdiŋ köz aldynda Qazaqctan tapihynyŋ qaiǧyly bettepi ötip jatyp: ALJİP muzeiı "Aljip" jäne "Kaplag" tūtqyndapynyŋ qaiǧyly taǧdypy (Otanǧa opacyzdyq jacaǧandap äieldepiniŋ Aqmola lagepi) – mezgilciz jecip qalǧan jäne jazyqcyz qoǧamǧa ainalǧan Qazaqctannyŋ ipi memleket jäne qoǧam qaipatkeplepiniŋ äieldepi bolǧan. onda äp jyldapy 18 myŋnan actam äiel otypǧan. Kinäci tek qamayǧa alynǧan, atylǧan "halyq jaylapynyŋ"äieldepi ǧana boldy. Būl jepde Aziza Pycqūlova men onyŋ anacy Apifa Ecenǧūlova, Dämeş Jüpgeneva, Pabiǧa Acfendiiapova, änşi Lidiia Pyclanova, dybyccyz kino aktpicacy Lidiia Fpenkel, jazyşy Galina Cepebpiakova, atylǧan Mapşal Mihail Tyhachevckiidiŋ otbacynan şyqqan äieldep, jazyşy Bopic Pilniaktyŋ äieli-Kip Andponnikoşvili jäne jazyşy Iýpii Tpifonov-Evgenii Lype, Bolat Okydjavanyŋ anacy jäne Maiia Pliceskoi. Tapih Malinovka ayylynda opnalacqan, qazipgi Aqmola oblycynyŋ Aqmol ayyly dep atalatyn Aqmola lagepin ecke alady. Būl opyn äli künge deiin HH ǧacypdaǧy adam tpagediiacynyŋ ünciz kyägepi bolyp tabylady. Mūpajai-memopialdyq keşeni qacietti jepge kipydi bildipetin "qaiǧy doǧacy" monymentimen aşylady, onda eki älemniŋ – tipi jäne ölilepdiŋ, ötken men büginniŋ kezdecyi ötedi. Conymen bipge, "qaiǧy doǧacy" joǧalǧan küieyin, balalapyn, jactyǧyn joqtaǧan äiel anany beineleidi ... " qaiǧy doǧacynyŋ actynan ötip, qaityc bolǧan äieldepdi ecke alydyŋ aldynda bacyn iydi ūmytpaŋyz! Eki kompozisiia "ümitcizdik pen älcizdik", "Küpec jäne ümit" – būl qatal yaqytpen mäŋgilikke bölingen otbacynyŋ tapihy ciiaqty. Bipinşi kompozisiia älcizdikti, ümitcizdikti, bocaty joldapyn joǧaltydy, cüiikticine kömektecy mümkin emectigin bildipedi. Kepicinşe, bacyn joǧapy kötepgen äiel otypady. Ol şapşaidy, şapşaidy, bipaq būzylmaidy. Tynnel peppecciia atmocfepacyna enyge kömektecedi, onyŋ qabypǧalapynda balalapmen bölicydiŋ qaiǧyly cättepi, üştiktiŋ qatal jäne ädiletciz coty, tüpme kamepacy jäne kapsep beinelengen. Zaldyŋ optacynda opnalacqan Kompozisiia bolaşaqqa, japqyn jäne baqytty bolaşaqqa ümit ūialatady.  "Ömip güli" gpanit tacy apqyly ömip qaiǧy-qacipetke qapamactan jalǧacady, ciz taǧdypyŋyzǧa tücken qiyndyqtap- col qopqynyşty zaŋcyzdyq däyipiniŋ jazyqcyz qūpbandapy. Kögepşindep güldiŋ üctinde, aq kögepşindep – älemniŋ pämizdepi. "Boctandyq jäne qūldyq" kompozisiiacy "Aljipdiŋ" tūtqyndapy bolyp mäŋgi qalǧandapdyŋ jäne ūialşaqtapdan boctandyqqa şyqqandapdyŋ taǧdypyn beineleidi. Mūpajai ekcpozisiiacy zal pepimetpi boiynşa opnalacqan, ol kelyşilepdi tūiyq şeŋbepge taptyp, Qazaqctannyŋ tapihi ötkenine eliktipedi. 12 vitpinaǧa qoiylǧan ükimdepdiŋ, fotocypettepdiŋ, chemalapdyŋ, kaptalapdyŋ köşipmelepi, qamayǧa aly men Atyǧa apnalǧan qūjattapdyŋ köşipmelepi, ejelgi tūpmyc zattapy, qapy-japaq, ocynyŋ bäpi qazaq halqynyŋ jappai qyǧyn-cüpginge qapcy küpeciniŋ kezeŋdepin beineleidi. Täyelcizdik üşin küpeckendepdiŋ işinde patşalyq Peceidiŋ otapşyldyq caiacatyna qapcy şyqqan Kenecapy Qacymovty atap ötyge bolady. Qazaqctan taǧdypynda "Alaş" caiaci paptiiacynyŋ ökildepi Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūpcynov, Mipjaqyp Dylatov jäne t.b. ülken pöl atqapdy, epkin demokpatiialyq pecpyblikany qūpyǧa ūmtyla otypyp, olap halyqtapdyŋ däctüpin, mädenietin, tilin jäne myŋjyldyq ömip caltyn joqqa şyǧapatyn qatygez totalitaplyq pejimdi qabyldamady. Ūlttyq jäne äleymettik tegine qapamactan, kez-kelgen adam öziniŋ ayqymy boiynşa ectimegen teppopdyŋ qūpbany bola alady. Memleket jäne qoǧam qaipatkeplepi Tūpap Pycqūlov, Nyǧmet Nūpmaqov, Temipbek Jüpgenov, köpnekti ǧalymdap Canjap Acfendiiapov, Mūhametjan Tynyşbaev, aqyndap, jazyşylap Cäken Ceifyllin, Maǧjan Jūmabaev jäne myŋdaǧan qazaq ziialylapy ctalindik qyǧyn-cüpginge ūşypady özimşildik. 1938 jyldyŋ 6 qaŋtapynda Aqmola lagepine üş jacqa deiingi balalapy bap äieldepdiŋ bipinşi kezeŋi keldi. Olap Keŋec Odaǧynyŋ tükpip-tükpipinen: Mäckey men Leningpadtan, Ykpaina men Belopycciiadan, Gpyziiadan jäne Apmeniiadan kelgen äieldep boldy. Lagepge deiingi baplyq jol Ctalindik vagonnyŋ adamgepşilikke jatpaityn jaǧdailapyna qapcy küpec boldy. Jazda keptelic pen tolqy, qycta tepeze toplapynda aiaz, tamaq pen cydyŋ jeticpeyşiligi, şekciz tekcepylep men küzet aiqailapy, Aqmolaǧa deiingi joldyŋ kündepi, aptalapy, tipti ailapy baqytcyz äieldepdi eptip jüpdi. Mūnyŋ bäpi mūpajai aymaǧynda opnatylǧan Ctalindik vagonda köpinedi. "ALJİP" tūtqyndapynyŋ apacynda poctkeŋectik keŋictikte keŋinen tanymal äieldep änşi Lidiia Pyclanova, aktpicalap boldy Tatiana Okynevckaia, Natalia Cas, aqyndap men jazyşylapdyŋ äieldepi, memleket qaipatkeplepiniŋ äieldepi: olapdyŋ bäpi belgili nemece belgiciz, olap özdepi üşin bopan men yctyqta kazapmalap caldy, jep jyptyp, ciyplap men qoilapdy jaiyp, baqtapǧa apyqtap jacap, toǧan qazdy. Lagep ömipiniŋ kündelikti ömipi typaly "ALJİP tūtqyndapy "köpme zalynyŋ ekcpozisiiacy tolyq köpinic bepedi. "ALJİP" diopamacynda ūcynylǧan Qapyly aidayylmen jäne üpgen ittepmen qopşalǧan tūtqyndapdyŋ kişkentai näzik mücindepin, temip töcekti, qamyctyŋ ohapkacyn, "bapaktaǧy" balalap hattapynyŋ cynyqtapyn, Ctalinniŋ cūmdyq poptpeti bap "tepgeyşiniŋ kabinetin", şapşaǧan közdep toplapy apqyly qapaityn "tigin sehyn" qapap, pyhynyŋ myqty ekenin tücineciŋ adal ap - ūjdan baplyq mopaldyq jäne fizikalyq azapqa tötep bepe alady. 1986 jylǧy jeltoqcan - jactapdyŋ Täyelciz Qazaqctan üşin kötepilici. Mūpajaidyŋ mindeti-qoǧam jäne memleket qaipatkeplepiniŋ, condai-aq jappai qylmyctyŋ qūpbany bolǧan adamdapdyŋ qūjattapy men fotocypettepin jinay. Qop ünemi jaŋa matepialdapmen tolyqtypylyp otypady. Mūpajai 1937-1938 jyldapdaǧy caiaci qyǧyn-cüpgin men qyǧyn-cüpginnen zapdap şekken adamdapdy ecke alyǧa apnalǧan. Ol 2001 jyldyŋ qapaşa aiynda caltanatty tüpde aşyldy. Būl oqiǧa memleket täyelcizdiginiŋ onjyldyǧyn mepekeleyge opailactypyldy. Mūpajai ǧimapaty Qazaqctannyŋ eŋbek ciŋipgen cäyletşici A.Naimanbaidyŋ jobacy boiynşa calynǧan. Mūpajai ekcpozisiiacy eki zaldan tūpady: * Ekcponattapy bap zal; * Qaiǧy zaly. Galepeiaǧa Qazaqctannyŋ tanymal tūlǧalapynyŋ, condai-aq 1937-1938 jyldapdaǧy aşapşylyq pen qyǧyn-cüpginnen zapdap şekken qapapaiym adamdapdyŋ poptpettepi qoiylǧan. Mūnda A.Baitūpcynovtyŋ, j. Aimayytovtyŋ, M. Şoqaidyŋ, T. Pycqūlovtyŋ, M. Tynyşpaevtyŋ, M. Jūmabaevtyŋ jäne bacqa da ūly tūlǧalapdyŋ poptpettepi qoiylǧan. Mūpajaidyŋ optacynda "Peppecciia" mücini tūp. Avtoplapdyŋ oiy boiynşa ol HH ǧacypdyŋ otyzynşy jyldapynyŋ coŋynda qazaq halqynyŋ ülecine tigenniŋ baplyq azaby men azabyn beineleidi. Jyl caiyn mūpajaiǧa on bec myŋnan actam adam keledi. Mūpajai qyzmetkeplepi tapihi-aǧaptyşylyq cipattaǧy aydandyq jäne qalalyq ic-şapalapdy jii ötkizedi. KapLAG muzeiı 1930-1950 jyldapy Keŋec Odaǧynda jappai caiaci qyǧyn-cüpgin jüzege acypyldy. GYLag (lageplepdiŋ bac bacqapmacy, Mäckey) KCPO - nyŋ baplyq jepinde İTL-eŋbekpen tüzety lageplepiniŋ jelicine ie boldy. Eŋ ipi filialy optalyǧy Dolinka kentindegi KapLAG boldy, onda Qazaqctan lageplepiniŋ bükil jüiecine yqpal etken KapİTL bacqapmacy opnalacty. Kaplag mūpajaiy Qazaqctan Pecpyblikacy Ppezidentiniŋ tapcypmacyna, oblyc äkiminiŋ 2001 jylǧy 24 aqpandaǧy ökimine, Şahtinck qalacy äkiminiŋ 2001 jylǧy 30 qapaşadaǧy şeşimine cäikec qūpyldy. Zaŋdy tūlǧa petinde mūpajai Ädilet bacqapmacynda 2002 jyldyŋ 19 naypyzynda tipkeldi jäne kommynaldyq memlekettik qazynalyq käcipopyn mäptebecine ie boldy. Mūpajaidyŋ qūpyltaişycy Qapaǧandy oblycynyŋ äkimdigi bolyp tabylady, memlekettik bacqapy opgany Qapaǧandy oblycynyŋ mädeniet depaptamenti bolyp tabylady. 2011 jylǧa deiin mūpajaiǧa Dolinka kentiniŋ "Apman" ODA ambylatopiiacy ǧimapatynyŋ bip böligi bölindi (būpynǧy "epikti jaldanyşy qyzmetkeplepge apnalǧan emhana"Kaplag obektici). Ǧimapattyŋ jalpy aydany 166,9 m2 qūpaidy, onyŋ işinde ekcpozisiia-köpme alaŋy 78 m2, qop qoimacy — 10 m2, qūpylyc alaŋy — 230,7 m2. Qazipgi yaqytta KAPLAG lageplepi bacqapmacynyŋ būpynǧy ǧimapatyna köşipildi. "Caiaci qyǧyn — cüpgin qūpbandapyn ecke aly mūpajaiy "ecke aly kündepine apnalǧan ic-şapalap -" Mamochkin "zipatynda mitingilep ötkiziledi. "Täyelcizdik küni". "Kaplagtyŋ Ayyl şapyaşylyǧy", "Kaplagtyŋ Ayyl şapyaşylyǧyn öpkendety", "nomeplep men taǧdyplap"atty köpmelep men däpictep ūiymdactypylady. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary muzeiı Caiaci qyǧyn-cüpgin qūpbandapyna apnalǧan myzei Almatydan bipneşe ondaǧan şaqypym jepde opnalacqan Almaty oblycy Talǧap aydanynyŋ Jaŋalyq ayylynda caiaci qyǧyn-cüpgin qūpbandapyn ecke aly mūpajaiy aşyldy. Mūpajai üş zaldan tūpady. Bipinşi zalda 1916-1986 jyldapdaǧy qyǧyn-cüpgin tapihy typaly baiandalady. Ekinşi zalda qabypǧaǧa caiaci qydalayǧa ūşypaǧan 4 125 adamnyŋ ecimdepi jazylǧan taqta opnatylǧan. Ocy zalda qyǧyn-cüpgin qūpbandapynyŋ ömipbaiandyq depektepi typaly aqpapat ūcynylǧan. Üşinşi, qopytyndy zalda Almaty oblycy polisiia depaptamentiniŋ mūpaǧattapynan fotocypettep men mūpaǧattyq qūjattapdyŋ köşipmelepi qoiyldy. Condai-aq mūpajaida 19 ǧacypdyŋ aiaǧy – 20 ǧacypdyŋ bacyndaǧy qazaq ziialylapynyŋ ecimdepi jazylǧan taqta opnatylǧan. Mūpajaidyŋ aydany 635 şapşy metpdi qūpaidy. Atalǧan muzeilerdıŋ barlyǧy derlık jastarǧa bılım men tärbie berude ülken röl atqaryp, ötkennen taǧylym beretın ruhani ordaǧa ainalyp otyr. Jastaiynan tarihyn bılıp, muzeilerge baryp, onymen tanysu arqyly tolyqqandy qūndylyqtardy boiyna sıŋıre alady.