Karl Marks kommunizmdı adamzat qoǧamy damuynyŋ eŋ joǧarǧy satysy dep eseptedı. Alaida, kommunizm eşqaşan sosializmmen şektelıp, eşbır elge kelgen joq. Markstıŋ pıkırınşe, damudyŋ bır kezeŋınen ekınşı satysyna ötu kommunizmdı qospaǧanda, öte anyq jüzege asyrylady.
Şynynda da, qarabaiyr jüieden feodalizmge, feodalizmnen kapitalizmge, kapitalizmnen sosializmge, sodan keiın ... būrynǧy deŋgeilerge qaita oralu. Kommunizm mümkın emes degen negızsız küdık osynda. Öitkenı tolyq äleumettık teŋdıkke jetu mümkın emes.
1. Būl tek qaǧazdaǧy ideal
Düniejüzılık proletariattyŋ kösemı Lenin: "Dın adamǧa ideal beredı. Adamǧa ideal kerek, bıraq tabiǧattan tys emes, tabiǧatqa sai adam". Ärı qarai, dındı almastyratyn ūqsas «adamdyq» ideal retınde Lenin kommunizmdı ūsynady. Iаǧni, bolşevikter äu bastan kommunizmdı keiıngı baqytty ūrpaqtyŋ armany retınde körsettı. Kommunizm būl jaǧdaida esektıŋ aldyna bailanǧan säbızge ūqsaidy, ol ystyq-suyqqa qaramastan özınıŋ qiyn köterıluın jalǧastyrady.
Bolşevikter Reseide sosializm ornatu jolynda köp tynymsyz jūmys ısteu kerek ekenın tüsındı, öitkenı būl el köptegen ǧasyrlar boiy tek agrarlyq boldy. Adamdar auyldan qalaǧa köşkende, mındettı türde päterler jetkılıksız bolady - sızge tyǧylu kerek bolady; azyq-tülık öndırısı «kommunizmnıŋ jat tabyna» qarsy quǧyn-sürgınge bailanysty qysqarady, jūdyryqtai, – dep azamattar aştyqtan talyp qalady.
Küştı joǧaltpau üşın būl qiyndyqtardyŋ barlyǧyn bürkeu kerek. Ol üşın, ärine, ideologiia kerek, bıraq qandai? Mümkındıgı şekteulı adamdarǧa «kökten kelgen manna» dep uäde beru kerek. Būl boldy. Şyn mänınde, kommunizm keŋestık azamattar üşın dındı almastyrdy.
2. Adam qajettılıkterı
«Ärkımnen – qabıletıne qarai, ärkımge – qajettılıgıne qarai!» degen kommunistık ūrandy ärkım bıledı. Būl ideia kommunistık ideianyŋ negızınde jatyr, būl qoǧamdyq jüienıŋ ädıldıgı de osynda jatyr. Belgılı bolǧandai, kommunizm jolyndaǧy adamdy onyŋ qajettılıkterın özı, jeke adam şekteitındei etıp tärbieleu kerek.
Sanaly azamat jeke ūşaqtyŋ da, iahtanyŋ da, saraidyŋ da qajetı joq ekenın bıledı. Ol pätermen, jaŋa önımdermen, tūrmystyq tehnikamen şekteledı ... Iаǧni, kommunizm adamdardy asketizmge, qarapaiymdylyqqa tärbieleu.
Öitkenı, eşbır äleumettık jüie barlyq adamdarǧa qalaǧanyn bere almaityny anyq. Bıraq täjıribe körsetkendei, adam basylmaityn, ol ünemı jaŋa qajettılıktı tabady, al onyŋ eskı qajettılıgı qanaǧattandyrylady.
Mūnyŋ jarqyn körınısı - Puşkin «Balyqşy men balyq turaly»: kempır jaŋa nauaǧa da, jaŋa saiatqa da, patşaiym märtebesıne de toqtai almady. Tarifterdıŋ tūraqty ösuı baiqalady. Al adam balasynyŋ būl qasietın joiu mümkın emes. Būl kommunizmnıŋ saltanat qūruyna ülken kedergı.
3. Bailyqtyŋ joqtyǧy. Defisit
Adam özı üşın jūmys ısteuge köbırek daiyn - būl aksioma. Resei imperiiasynda şarualar azat etılgennen keiın jäne agrarlyq reformalar Stolypin, auyl şaruaşylyǧynyŋ örleuı boldy. Resei astyqty eksportqa jönelttı, şarualar eldı azyq-tülık salasyna qajettınıŋ barlyǧymen qamtamasyz ettı.
KSRO-da, ärine, kommunizm prinsipterı jüzege asyryldy, osylaişa barlyq jer memleket menşıgınde boldy, «bükıl halyqqa» tiesılı boldy. Kolhozdar men sovhozdar qūryldy. Bıraq būl mındet emes, Keŋes Odaǧy kezınde auyl şaruaşylyǧy öz elınıŋ qajettılıgın de ötei almady.
Belgılı fakt: Keŋes Odaǧy bidaidy AQŞ-tan satyp aldy. KSRO-da būl taqyrypta tıptı anekdot boldy: «Eger bızge aitqandai, bükıl älemde kommunizm jeŋetın bolsa, onda bız astyqty qaidan satyp alamyz»?
Endı ötken ǧasyrdyŋ 1920-şı jyldaryn eske alaiyq, Keŋes ükımetı erekşelık retınde marksizm, kommunizm prinsipterınen alşaqtap, Jaŋa Ekonomikalyq Saiasat nemese NEP-tı engızdı. Burjuaziia qaitadan paida boldy, düŋgırşekter men dükender qaitadan azyq-tülıkke toly boldy. Ülken qalalarda azyq-tülıkpen bailanysty problemalar bolǧan joq.
Bıraq Stalin kezınde ūjymdastyru jürgızılgende, NEP joiyldy, bärı totalitarly-komandalyq qalpyna keldı.
Kolhozdar halyqty barlyq qajettı zattarmen qamtamasyz ete almady, 1930 jyldary önımder rasion kartasymen satyldy. Tapşylyq problemasy Keŋes Odaǧynyŋ bükıl ömır sürgen uaqytynda boldy.
4. Kapitalizmnen sosializmge ötu
Markstıŋ teoriiasy boiynşa kapitalizmnen keiın sosializmge, sodan keiın kommunizmge köşu bastalady. Bıraq sūraq tuyndaidy: nege kapitalizmnen qoǧamdyq qūrylystyŋ sol jaq jüielerıne tranzit qajet? Kapitalizm jaǧdaiynda JIÖ ülkenırek, tehnologiialyq progrestıŋ qūraldaryn engızu jyldamyraq, öndıruşılerdıŋ motivasiiasy joǧary ... Kommunizm «adam qoǧamy damuynyŋ joǧarǧy satysy» märtebesıne sözbe-söz säikes kelmeidı, öitkenı aldyŋǧy kezeŋder äldeqaida tartymdy körınedı.
5. Konkurensiia
Viktor Giugo «Baqytsyzdar» kıtabynda bylai dep jazdy: «Kommunizm men agrarlyq zaŋ ekınşı mäselenı şeşudı ūsynady. Olar aldamşy. Būl bölu öndırıstı öltıredı. Bırdei bölu bäsekenı, demek, eŋbektı būzady».
Rasynda, bäsekelestıksız ılgerıleu mümkın emes. Ärbır memlekettık käsıporyn bırdei tapsyrys alyp, jūmysşylar bırdei jalaqy alatyn bolsa, odan da köp jūmys ısteuge, öndırıstı jaqsartuǧa, jaŋa, qalasaŋyz, biznes-ideialar jasauǧa ynta joq.
Demek, kommunizm köpşılık üşın tabiǧi emes närse. Öitkenı, bäseke qaşanda adamzatty quǧan. Alǧaşynda adamdar aŋşylyqta jarysty - aŋşylyq kezınde kımnıŋ joly köbırek bolsa, ol özın jäne otbasyn nemese taipasyn tamaqtandyrady, al basqa baqytsyz aŋşylar eşteŋesız qalady. Adamdar «jylyraq» oryn ızdep, bärıbır jarysady. Būdan qūtylu mümkın emes.
Kerımsal Jūbatqanov,
«Adyrna» ūlttyq portaly
