Däl qazırgı taŋda Qytaidan kelgen qazaqtar ekıge jarylyp, bırı: «Bız huachiaumyz, memleketter arasyndaǧy qarym-qatynastardy jaqsartuşylarmyz»,-dep Qytai mädenietın därıptep jürgenderın alǧa tartsa, endı bırı: «Bız qazaqpyz, Qazaqstanǧa mäŋgı qazaq bolu üşın keldık», -dep qazaqtyŋ qamyn jep, qazaq quansa quanyp, qazaq qamyqsa qamyǧyp, jarǧaq qūlaǧy jastyqqa timei zyr jügırıp jürgen jaiy bar. Qazaqtyŋ kım ekenın, qandai bolatynyn bärımız bılemız, tüsınbeitın eşteŋesı joq. Al anau huachiau degenımız kım? Qazaqstandaǧy barlyq qazaqtardyŋ bıle almai, tübıne jetıp tüsıne almai jürgen mäselesı mıne osy. Sondyqtan bükıl äleumettık jelılırdı qyzdyryp tūrǧan būl mäselege jauap retınde «huachiau» sözın aşalap, öz janymyzdan eşteme qospai, qytailardyŋ özderı tüsındırıp bergenı boinşa tüsındırsek arǧy jaǧyn jūrttyŋ özı aitqyzbai-aq aŋǧarar dep oilaimyz.
Hua sözı etnikalyq qytai degendı bıldıredı
Äuelı Hua ieroglif, oŋailastyrylǧan nūsqasy boiynşa 华, köneden kelejatqan nūsqasy boiynşa 華 bolyp jazylady, transkripsiiasy hua. Qytaidyŋ «Söz teŋızı» (辞海 ci hai) atty tüsındırme sözdıgınde būl söz «古代汉族自称华夏，中国因称中华，省称华» dep tüsındırıledı, audarmasy: Ejelgı qytailar özderın hua-şiia dep ataǧan, Qytai memleketı sol sebeptı Joŋ-hua atandy, ol qysqartylyp hua dep aitylady nemese jazylady» ( «辞海» 上海辞书出版社2002年，693页). Osy tüsındırmeden keiın hua sözınıŋ maǧynasyn etnikalyq qytai dep tärjımalaudan basqa amalymyz joq. Taǧy da, sol hua sözı qaşannan bastap ädebietterde körıle bastady degenge keletın bolsaq, Qytaidyŋ alǧaşqy jylnamasy, jyl sanaudan būryn jazylǧan «Zuo-juanda» kezdesedı. Onda «我諸戎飲食，衣服不與華同» (《左傳∙襄公十四年》) dep jazylǧan. Audarmasy: Roŋdardyŋ tamaq ışısı, kiım kiısı hualarǧa ūqsamaidy. Osyndaǧy roŋ – ejelgı zamanda Qytai Orta Jazyǧynyŋ (中原) batysyndaǧy ūlttardyŋ ortaq atauy, al hua bolsa Orta Jazyqtaǧy etnikalyq qytailar.
Qytaidyŋ hua tübırlı köp sözı
İeroglif华 hua ejelden etnikalyq qytailardyŋ tüp atauy. Qytai tılınde osy 华huamen tırkelıp jasalǧan köp söz bar, mysaly, 华夷 hua-ii, audarmasy: qytailar men özge ūlttar, osyndaǧy ii ejelden Qytai Qorǧanynŋ syrtynda tūratyn ūlttarǧa qaratylyp keldı; 华风 hua-feŋ, audarmasy: qytai dästürı; 华语 hua-üi, audarmasy: qytai tılı; 华人 hua-ren, audarmasy: etnikalyq qytai; 华侨 hua-chiau, audarmasy: şetelde tūratyn
qytai; 华裔hua-ii, audarmasy: şetelde tūrǧan qytaidyŋ şetelde tuyp-ösken ūrpaǧy; 华化 hua-hua, audarmasy: qytailandyru. Aitpaqşy, bırneşe jyldan berı bükıl düniejüzındegı sauda bazaryn jaulap jatqan 华为hua-vei (Huawei, audarmasy: qytai üşın) smartfonynyŋ artynda da sol hua tūrǧan joqpa?!
«Huachiau» sözı jäne oǧan Qytai memleketınıŋ bergen anyqtamasy
Orystar «huachiaudy» huasiao dep jazady. Qytaidan kelgen qazaqtardyŋ ışınde sol huachiaudyŋ qytaişasynan görı orysşasyn janyna jaqyn tartyp, özderın orysşalap huasiaomyz dep jürgender de barşylyq. Osyndaǧy hua华etnikalyq qytaidy bıldırse, chiau 侨şetelde tūru degendı bıldıredı, sonda huachiaudyŋ tüp maǧynasy şetelde tūratyn qytai degendı bıldırmei endı nenı bıldırsın? Taǧy bır aita keterlıgı hua-chiaumen qatar aitylatyn归侨gui-chiau degen söz bar, onyŋ audarmasy «şetelden qaityp keluşı» degendı bıldıredı. Al Qytai memleketınıŋ ükımet taraulary men Bükıl Memlekettık Halyq Qūryltaiy şyǧarǧan zaŋdary men erejelerınde de hua-chiauǧa naqty anyqtama berılgen. Qaraŋyz, «Qytai Halyq Respublikasy şedelden oralǧandardyŋ, şetelde tuysy barlardyŋ qūqyq-müddesın qorǧau zaŋynyŋ» (2000 jyly 31 qazannan bastap atqarylǧan) ekınşı babynda: «Şedelden oraluşy degenımız elge qaita kelıp tūraqtap qonystanǧan huachiau. Huachiau degenımız şetelderde tūraqtap tūryp qalǧan Qytai elınıŋ azamaty»-dep körsetılgen. (《中华人民共和国归侨侨眷权益保护法》第二条 , 归侨是指回国定居的华侨。华侨是指定居在国外的中国公民). Osy zaŋǧa negızdeletın bolsaq, Qytai elınıŋ azamattyǧynan bas tartyp özge eldıŋ azamaty bolǧandar hua-chiau sanatyna kırmei qalady eken. Ondai bolsa Qytai elınıŋ azamattyǧynan bas tartyp Qazaqstan Respublikasynyŋ azamattyǧyn alyp alǧan qazaq qalai özın «huachiumyn» dep aita alady.
Jaldanbaly jalǧan huachiau
Osy arada oqyrmandarymyz: «Būl sözderdı nege osynşa köp tüsındırdŋ?» -dep sūraq qoiuy mümkın. Ol sözderdı tereŋdei tüsındırudegı sebep: Qytaiǧa «tuysşylap» baryp-kelıp jüretınderdıŋ arasynda keibıreuler özın bılgır «ūltşyl» siiaqty etıp körsetıp, osy hua sözın ädeiı jarnamalap, būl būryn qytaida joq söz edı, Sun Iаtsen, Mao siiaqty memleket qūruşylar oilap şyǧardy, ol Qytaidaǧy barlyq ūlttyŋ ortaq atauy degendı jarnamalap, huachiiau sözınıŋ tüpkı mänın jasyru üşın jäne halyqty adastyru üşın jantalasyp jür. Sondyqtan da halyqqa egjei-tegjeilı tüsındruge qaqylymyz. Äzır kök tiyn qūny joq söz bolyp körıngenımen 100 jyldan soŋ
onyŋ zardabynyŋ qandai bolatynyn ötken tarihtyŋ tragediialarynan aŋǧaruǧa bolady ǧoi.
Mūhajir – huachiaudyŋ terıs audarmasy
Qytai qazaqtary köpten berı hua-chiaudy mūhajir dep qazaqşalap keledı. Būl öte qate jäne terıs audarma. Mūhajir arabşa söz, Mūhammed (s.a.s) paiǧambar Mekkeden Medinege qonys audarǧanda oǧan dın jolyn taŋdaǧan köp mūsylman ılese barady, sol mūsylmandar Medinege barǧan soŋ Mūhajir atanǧan. Mūhammed (s.a.s) paiǧambar özınıŋ qoştasu qūtpasynda mūhajir turaly bylai aitady: « … Sızderge kımnıŋ mūhajir ekenın aitaiyn ba? Naǧyz mūhajir, qatelıktı jäne künä ısterdı tärk etken kısı …» -degen. Sonda ekı memlekette ekı türlı söz söilep, qyzyl külgın nemese kökala tüstı qūndy qaǧazdarǧa satylyp jürgen kısı qalai özın mūhajirmın dep aita alady?!
Qazaqstandaǧy huachiaular da halyqaralyq zaŋ talaptaryna sai Qytaidyŋ türlı kömekterı men qoldaularyna ie bola alady
Qazaqstanda tūryp jatqan etnikalyq qytailar Qazaqstan azamattyǧyn almaǧan bolsa, Qytai azamattyǧyn saqtasa olardyŋ huachiau boluǧa qūqyǧy bar, onyŋ maǧynasyn joǧaryda tüsındırdık. Huachiaular üşın Qytai memleketı jan-jaqtyly qolailyqtar qarastyrǧan, olar şetelderde käsıp aşsa türlı qoǧamdyq qorlar arqyly olarǧa kömekter körsetıledı. Dının, tılın, salt dästürın jalǧastrsa Qytai ükımetı tarabynan qoldau tabady, elıne qaita barsa 归侨gui-chiau (şetelden qaityp keluşı) märtebesı berıledı jäne aldylarynan köptegen jeŋıldıkter kütıp tūrady. Qysqasy Qazaqstan ükımetınıŋ şetelderde tūratyn qazaqtarǧa män berıp otyratyny siiaqty. Al «elım, jerım, tarihi otanym» dep kelıp, qazaq ūltynyŋ ökılı ekendıgın däleldei otyryp, «oralman» märtebesın alyp, artynşa Qazaqstan Respublikasynyŋ azamaty bolǧan Qytaidan kelgen kei qazaqtardyŋ huachiau bolyp alǧanyn qalai oilasaq ta tüsıne almadyq. Bälkım olar qytaişa bılmeitın şyǧar, auyldan kelgen aŋqau qazaqtar şyǧar. Bıraq, Pekinnen, Şaŋhaidan oqydyq dep döŋaibat körsetıp jüretın kei qazaq özı Qazaqstan Respublikasynyŋ azamaty özı taǧy huachiau, būl qalai?
Düniejüzındegı köptegen elderde huachiular tūrady
Düniejüzındegı köptegen elderde huachiaular tūrady. Tek Qazaqstanǧa kelıp özın «huachiau» körsetıp jürgen qazaqtar bolmasa, özge elderde tūratyn huchiaular taza etnikalyq qytailar. Huachiaular tūratyn är elde
«Qytailyqtar sauda ūiymy» (华人商会) bar, olardyŋ barlyǧy sol tūrǧan elderınıŋ zaŋ talaptaryna sai qatysty oryndarǧa tırkelıp, lisenziiasyn alǧan. Solardyŋ ışınde eŋ äigılısı bas ştaby AQŞ-nyŋ Los-Andjeles qalasyna ornalasqan «AQŞ qytailyqtar sauda ūiymy» (美国华人商会). Būl sauda ūiymynyŋ düniejüzı boiynşa yqpaly eŋ zor. Olardyŋ jarǧysynda: «Amerikadaǧy jäne düniejüzındegı qytailyq saudagerlerge qyzmet körsetu, qytailyq saudagerlerdıŋ qūqyq-müddesın qorǧau, qytailyq saudagerge sauda oryndaryn aşyp beru, olardyŋ arasynda bailanysşy bolu, Qytai men Amerika arasyndaǧy sauda ısterın ılgerletu jäne kasıporyndar arasynda bailanys ornatu» dep jazylǧan ( www.acbausa.org). Osy bır qoǧamdyq ūiymnyŋ kömegınen köptegen elderdegı huachaular jäne tegı qytailar igılıktenıp otyr. Juyqtaǧy bır sanaqqa negızdeletın bosaq, düniejüzınde 6 millionnan astam huachiau jäne 50 millionnan astam özge el azamattyǧyn alǧan qytailyqtar bar.
Qytai Halyq Respublikasy konstituiiiasynyŋ 50-babynda: «Qytai Halyq Respublikasy huchaulardyŋ oryndy qūqyǧy men müddesın qorǧaidy» dep körsetılgen.
Qytaida kezgımen «全国归侨侨眷代表大会» (Bükıl memlekettık şetelden oaralǧan, şetelde tuysy barlar ökılderınıŋ jinalysy) ötkızılıp otyrady, būl jiyndy Qytaidaǧy Bükıl memlekettık saiaasat jäne kelısım mäjılısı ūiymdastyrady. Osy ötken tamyz aiynyŋ 29 künı Qytaida H kezektı bükıl memlekettık şetelden oralǧan, şetelde tuysy barlar ökılderınıŋ jinalysy bolyp öttı. Hua, hua-chiau jäne muhajir sözderıne qolymyzda bar barlyq aqparttar boiynşa tüsındırme jasadyq. Maqsatymyz – ūltymyzǧa, otanymyzǧa adal bolaiyq, ekı jüzdı bolu qazaq balasyna jaraspaidy degendı aitu. Bılmei huachiau bolyp alǧandar eskersın dep sözımızdı tamamdaimyz.
Qalban Yntyhanūly,
Qazaq ünı
