Altyn Ordany Şyŋǧys han ūrpaqtarynyŋ alyp Moŋǧol imperiiasynan bölıp, Şyŋǧys hannyŋ şöberelerınıŋ bırı Meŋgu-Temır 1266 jyly qūrdy. Şyŋǧys hannyŋ ülken ūly Joşynyŋ ūrpaqtary bilık qūrǧan Joşy Ūlysynyŋ ornynda Altyn Orda paida boldy.
Būl Ūlys sol kezde Dunai men Qyrymnan Oŋtüstık Sıbırge jäne Orta Edılden Ortalyq Aziianyŋ oŋtüstıgıne deiıngı aumaqtardy qamtydy. Resei, sondai-aq Vengriia (1285 jylǧa deiın), Gruziia, Armeniia ūzaq uaqyt Altyn Ordaǧa vassaldyq täueldılıkte boldy.
Feodaldyq bytyraŋqylyqtyŋ tabiǧi prosesterı küşeigen saiyn onyŋ şetındegı handyqtar Altyn Ordadan bölınıp şyqty. XV ǧasyrdyŋ aiaǧynda Reseide «moŋǧol-tatar qamyty» qūlaǧan kezde, Altyn Orda Edıl men Donnyŋ tömengı aǧysynda salystyrmaly türde şaǧyn aumaqty alyp jatqan älsız memleket boldy.
HÜI ǧasyrdyŋ basynan bastap derekterde Altyn Orda turaly aitylmai qaldy. Altyn Ordanyŋ ydyrauy Bıraq Altyn Ordanyŋ tüpkılıktı qūlauyna köp uaqyt qalǧanda onyŋ territoriiasynan köbınese küştırek memleketter paida boldy. Bırınşısı – HIÜ ǧasyrdyŋ ortasynda tolyq täuelsızdık alǧan Qyrym handyǧy. Odan keiın XV ǧasyrdyŋ ortasynda Sıbır, Özbek, Qazan jäne Qazaq handyqtary, Noǧai Ordasy bırınen soŋ bırı boi köterdı.
Būl memlekettık qūrylymdardyŋ barlyǧyn Noǧai Ordasynan basqa handar, iaǧni Şyŋǧys han ūrpaqtary basqardy. Osylaişa, Altyn Ordanyŋ ydyrauy nätijesınde paida bolǧan memleketterdıŋ barlyǧy belgılı bır därejede onyŋ mūragerlerı boldy. Altyn Ordanyŋ türlı handyqtar türındegı mūrasy.
HH ǧasyrdyŋ basyna deiın saqtaldy. Bıraq öte baiau.Reseige qosylǧan alǧaşqy handyq Qazan boldy. Ony 1552 jyly İvan Groznyi jaulap aldy. Köp ūzamai, 1555 jyly patşa Astrahan handyǧyn (Altyn Orda qaldyqtarynyŋ aumaqtyq mūragerı) joiyp, Edıldıŋ Kaspii teŋızıne deiıngı bükıl baǧytyn Reseige qosty. HÜI ǧasyrdyŋ aiaǧynda Ermak pen patşa gubernatorlarynyŋ joryqtarynan keiın Sıbır handyǧynyŋ täuelsızdıgı qūlady.
Ūzaq uaqyt boiy men Qyrym handyǧymen aralasuǧa tura keldı, būl Reseidı qatty tıtırkendırdı. 1571 jyly Qyrym hany Devlet Girai I tıptı Mäskeuge jetıp, ony örtep jıberdı. Qyrym tatarlarynyŋ Mäskeu memleketınıŋ oŋtüstık Ukrainaǧa şabuyldary HÜII ǧasyrdyŋ soŋyna deiın jalǧasty. Tek 1700 jyly I Petr tūsynda Resei Qyrym handyǧyna jyl saiyn salyq töleudı toqtatty.Onyŋ Reseige qosyluy tek 1783 jyly II Ekaterina keiın ǧana boldy.
Qazaq handyǧyn 1847 jyly Resei jaulap aldy. Ortalyq Aziiada formaldy türde täuelsız memleketter älı de bolǧan, olardyŋ ekeuı – Qoqan men Hiua handyqtar, iaǧni Altyn Ordanyŋ mūragerlerı! 1876 jyly general Skobelevtıŋ sättı joryqtarynan keiın Qoqan handyǧy joiyldy, al Hiua handyǧy territoriialyq jaǧynan aitarlyqtai qysqartylyp, Resei protektoratynyŋ qol astyna berıldı.
Kerımsal Jūbatqanov
