Äkem ǧalym Äsılhan Ospanūly ailyq alǧan saiyn kıtap dükenıne baryp jaŋa basylymdar satyp alatyn. Bır künı syrty qoŋyr tüstı, betıne Ämıre Qaşaubaiūlynyŋ suretı basylǧan küitabaq äkeldı. Jastaiymyzdan änşınıŋ dauysyn estımesek te Parijge baryp än salǧan, degen söz bärımızge siqyrly küştei äser etetın. Äkem bärımızdı jinap Ämırenıŋ dauysyn tyŋdatty.
Kıtap pen gazet-jurnaldar köptep alynatyn janūiada bız köp bılıp östık. Sondyqtan äsırese qazaq mädenietıne bailanysty mälımet estısem bei-jai qalmaitynmyn.
Ämıre Qaşaubaiūly Parijde öner körsetken türlı halyq ökılderınıŋ arasynda ekınşı orynǧa ie bolǧany belgılı. Bıraq osy bır tarihi oqiǧanyŋ qalai bolǧanyn köpşılık bıle bermeidı. Ämırenıŋ Parijde qalai än şyrqaǧany jönınde, bırge barǧan önerpazdardyŋ bırı, Özbekstannyŋ ataǧy jer jarǧan bişısı Tamara hanum «Mädeniet jäne tūrmys» jurnalynda bylai baiandaǧan:
«Bärı esımde, bärı köz aldymda. 1925 jyl. Mausym aiy. Zalda qūjynaǧan halyq. Konsert jürıp jatyr. Kezek Ämırege keldı. Ämıre sahnaǧa däl öz auylynda jürgendei jairaŋdap şyǧa keldı. Şyǧa keldı de qoltyǧynda eleusız qysa salǧan dombyrasyn oŋ qolyna aldy. Künı būryn qoiylǧan oryndyqty özınşe qaita oŋdap qoiyp, artqy taǧanyn basty da, jailap otyrdy. Qimyly şiraq, sypaiy. Artyq äreket joq. Salǧan jerden «Aǧaşaiaqtyŋ» joǧarǧy notasyn asqaqtata şyrqap jıberdı. Onyŋ mikrofonsyz-aq tym biık şyqqan dauysyn aldyŋǧy qatarda otyrǧan körermender ǧana emes, zaldyŋ tükpırınde jaiǧasqan tyŋdauşylar da ekı qūlaǧyn basyp, auyzdary aŋqiyp qalypty".
Ämırenıŋ fransuz elıne tek qazaq änderın ǧana emes tuǧan elınıŋ tabanany, ırımşıgı men qūrtyn aparǧanyn da aitqan Tamara hanumnyŋ «Onyŋ mikrofonsyz-aq tym biık şyqqan dauysyn aldyŋǧy qatarda otyrǧan körermender ǧana emes, zaldyŋ tükpırınde jaiǧasqan tyŋdauşylar da ekı qūlaǧyn basyp, auyzdary aŋqiyp qalypty» degenıne bıreu sener al bıreuler äsırelep aitqan bolar deuı mümkın.
Muzyka zertteuşısı Ahmet Jūbanūly qazaq änşılerınıŋ dauystarynyŋ bırneşe şaqyrymǧa jetkendıgın jazǧany belgılı. Basqa tarihşylar jazyp ketkendei, qazaqtardyŋ közınıŋ alystaǧyny jaqsy köruı dala tösınıŋ keŋdıgıne qandai bailanysty bolsa, Ämırenıŋ dauysynyŋ da osylaişa jer jaruynyŋ qūpiiasy da qazaq dalasynda tuǧandyǧynan. Būl tūjyrymnyŋ dūrys ekenın qazaq sahnasynyŋ maitalmany Qanabek Baiseiıtūly da rastaidy. Ol öz estelıgınde Ämıre turaly aita kelıp qazaqtyŋ änderı men küilerın jinauşy ǧalym Aleksandr Zataevichtıŋ änşı turaly: «Onyŋ auylda bomai, qalaǧa kelıp tūraqtanuy dausynyŋ zorlyǧyn bäseŋdetuı mümkın», – dep qauıp te aitqan bolatyn» dep jazdy. Qazaq änşılerınıŋ has şeberlerımen köp kezdesıp änderın tyŋdaǧan A.Zataevichtıŋ osy bır eskertuıne bügınde dauys küşeitkış qondyrǧylarǧa senıp qalǧan änşıler qūlaq assa qūp bolar edı.
Al endı osyndai alyp öner iesınıŋ ata-babalary kım bolǧan degen sūraq tuuy zaŋdy. Ämırenıŋ dauysyn küitabaqtan estıgende jüregı eljırep, jastyq şaǧy esıne tüsıp közıne jas alǧan jazuşy Saparǧali Begalin änşı jaiynda bıraz ızdenıs jasaǧan tūlǧa:
«Ämırenıŋ tuǧan elı taraqty, būrynǧy Qarqaraly uezı Degeleŋ bolysynyŋ «Atan» auylyna qarasty Alaköz Şäku degen atanyŋ ūrpaǧynan bolady. Ämırenıŋ äkesı – Qaşaubai, Tergeubai ekı aǧaiyndy Baidaly degen kısınıŋ balalary eken. Qaşaubaidyŋ üilenbegen kezınde jaqyn aǧaiyndary Orazaly, Töstık deitın ekı jıgıt ūrlyqqa äuestengen adamdar boldy. Qaşaubai da solarmen üiırlesıp, keide ılesıp ketken kezderı de bolsa kerek. Orazaly, Töstıktıŋ soiqandy qylyǧyna küiıp, quǧynşy, dauşylardyŋ ertelı-keş joryǧynan mezı bolǧan aǧaiyn, el adamdary tyiym salmaq bolady. Olardyŋ aitqanyna könıp, bet alǧanynan qaita almaǧan ekı jıgıt el ışınen Qarqaralynyŋ syrtqy Aqmola jaq şettegı Sarym elın, Janǧūtty bidıŋ auylyn panalaidy. Olar ketkenmen, olardyŋ ūrlyǧyna küigen aǧaiyn Qaşaubaiǧa da tısın qairap, qyr körsetedı. Közge türtkı bolǧan Qaşaubai Orazaly, Töstıktı barǧan elınen ızdep, solarǧa qosylady. Būl da Janǧūtty balalaryna malşy bolyp sıŋedı. Qaşaubai esıp jiyp, üilenedı. Ämırenıŋ şeşesı Toiǧandy alyp, odan Ämıre tuady. Ämıre eseiıp kele jatqanda Orazaly, Töstıktı etı tırı aǧaiyny Mūsa elınıŋ şaqyruy dep köndırıp alyp qaitady. Olardan qalmai Qaşaubai da bala-şaǧasymen köşıp keledı».
Saparǧali Begalin atamyz Ämırenıŋ ömırı oŋai bolmaǧanyn naqty oqiǧalarmen baiandap beredı. Būl ūzaq äŋgıme. Degenmen Ämırenıŋ änşı boluyna kım äser etkenın keltıru kerek dep bılemın: «Ämırenıŋ qyrda, öz auyldarynda bolǧan kezınde qūmarta äuestengen bır önerı boldy. Ol – azdap dombyra tartyp, än aitu. Ämırenı oǧan baulyp, bauyryna tartqan nemere aǧasy Serık Tergeubaiūly oiynan öleŋ şyǧaryp aitatyn, dombyra, garmondy bırdei tarta, oinai bıletın jıgıt edı. Sol Serık Ämırenıŋ qarşadai künınen änge, dombyra sazyna qūmarlyǧyna qyzyǧyp, ädemılep än aitu, dombyra tartu önerıne baulyǧan. Qaşaubai Semeige qarai köşkende, Serık qolyna ūstatqan kışkene dombyra Ämırenıŋ ertelı-keş qolynan tüspeitın».
Maqsūtbek Maişekinnıŋ jazuy boiynşa önerdegı taǧy bır ūstazy turaly Ämırenıŋ özı bylai deptı: «Maǧan eŋ alǧaş än üiretıp, ūstaz bolǧan kısı, äkemnıŋ dosy Jūmaş änşı edı». Änşı Jūmaştyŋ: «Qaşaubaidy ärıptesım deitın sebebım – ol bır kezde jap-jaqsy änşı edı. Onymen bızder auyl ışındegı talai toi-duman, oiyn-sauyqtarda bırge bolyp, barǧan jerımızdı san ret än-bazary etkenbız» degen sözın oqyrman jazuşy S.Begalinnıŋ aitqanyn dūrys tüsınbei, Qaşaubai aiaǧyn jaŋylys basyp, tek ūrlyqty käsıp etıptı dep oilamasyn dep keltırıp otyrmyn.
Sädu Maşaqūly qolyna büktelgen aq şatyr ūstap jürgen änşınıŋ köp än bılgenın jazǧan: «Keide Ämıre qasyndaǧylarǧa än, küi jaiynda äŋgıme de aityp qoiatyn. – Osy kezde özım aityp jürgen 80-90 än bar, – dedı sol keşte otyrǧandarǧa». Şynyda da Ämıre turaly estelık jazǧandardyŋ bärı derlık onyŋ köp än bıletının aitady.
Bıraq, keibıreulerşe bet aldy maqtanudy süimeitın Ämıre älı de kışıpeiıl qalpynda edı. Parijde özıne körsetılgen qūrmettı ol jaiynda sūraǧandarǧa qarapaiym türde ǧana aitatyn».
Ämıre eşqaşan jūrtty jalyndyrmai ändı tez oryndaidy eken. Onyŋ jūmsaq mınezı turaly zamandasy, qazaq sahnasynyŋ belgılı tarlany Qalibek Quanyşbaiūly: «Ämırenıŋ adamşylyǧy asa zor edı. Barynşa ädıl, jürektı edı. Qannen-qepersız, qalai bolsa solai jüretın. Qoŋ etın kesıp beretın jomart edı. Bızdıŋ Ämıre Qasym jomart qoi dep küluşı edık. Keide bır närsege ülken ernı tompaiyp, balaşa ökpeleitın. «Oi, sorly Qaşaubaidyŋ balasy-ai! – dep, bır sausaǧyŋdy şoşaityp, qytyqtasaŋ, külıp, ökpesın äp-sätte ūmytyp ketetın».
Ol tek änşı ǧana emes sahna artisı de bolǧan ülken öner iesı. 1926 jyly qaŋtardyŋ 13 künı Mūhtar Äuezūlynyŋ «Eŋlık - Kebek» pesasymen qazaq tarihynda tūŋǧyş ret mamani teatrdyŋ şymyldyǧy aşylǧanda qoişy Japaldy oinap şyǧady.
M.Dulatūlynyŋ qyzy Gülnär Mırjaqypqyzy «Jūldyz» jurnalynda jariialanǧan estelıgınde Ämıre Qaşaubaiūly turaly bylai dep jazdy: «Bır künı keşke taman (ölerınen üş kün būryn) Ämıre sap-sau qalpynda bızdıŋ üige keldı, otyrǧan menı körıp: «Gaia-au, (M.Dulatūlynyŋ jūbaiy Ǧainijamaldy köpşılık osylai ataǧan – B.O.) Gülnärımız boi jetıp qalypty ǧoi, qairan Jaqaŋ (Mırjaqyp Dulatūlyn jaqyndary jaqsy körıp osylai ataǧan) balasynyŋ qyzyǧyn köre almai jüruı – qandai obal, qiianat» dep aǧyl-tegıl jylaǧany köz aldymnan ketpeidı. Menıŋ aǧany aqyrǧy ret köruım eken, būl – 1934 jyl bolatyn».
Ämıre nege jylady? Änşı turaly fonografqa jazylǧan dauysyn tauyp, jatqan jerın ızdeuge ūiytqy bolǧan Jarqyn Şäkärımnıŋ aituynşa, Ämıre Parijge barǧanda ol tūratyn «Dariia» qonaqüiıne Fransiiada tūryp jatqan Mūstafa Şoqai ızdep kelıp jüzdesedı. Ekeuı qalany aralap suretke tüsedı. Būl jäit M.Şoqaidy jau sanaityn KSRO-nyŋ bilıgıne jetedı.
1974 jyly J.Şäkärımge Seraly Qojamqūlūly eşkımge aitpa dep mynadai äŋgıme aitypty: «Bükıl halyq qoşemetıne bölenıp, ataǧy jer jüzıne ketken Ämıre Parijden asa köŋıldı de şatty oraldy. Arada bır-ekı ai ötpei jatyp, bır künı bet-älpetı kögergen, közı ısıngen küiı jūmysqa keldı. Ne bolǧanyn sūradyq. Ol: «Sūramaŋdar, men aitpaimyn», – dedı». Onyŋ osy körınısı araǧa ailar salyp, qaitalanyp jürdı. 1929 jyly ūlt teatry Almatyǧa köştı. Mūnda kelgen soŋ da Ämırede sol küi üzılgen joq. Ūmytpasam, 1931 jyldyŋ köktemı edı. Bır oiyn-sauyqtan soŋ İsa, Ämıre üşeumız aily tünnıŋ aspanynda üidı-üiımızge tarastyq. Sonda Ämıre: «Myna pälelerdıŋ mende ne aqysy bar ekenın bılmeimın, tün jamylǧysynda qara kiıngen ekeu üiden äketıp, taŋ särıge deiın ūstap qoia beredı. Sondaǧy sūraityny: «Mūstafa ne dedı?» – deidı. – Aitqan änımdı tyŋdap, közıne jas alyp, elge degen saǧynyşyn bıldırgennen basqa estıgen eşteŋem joq, – desem senbeidı. Sengen bylai tūryp, ekınşısı qol jūmsap, kögala qoidai etedı», – dep közıne jas alyp, qinalyp jürgenın jaiyp saldy».
1934 jyldyŋ 7 qaraşasy künı, Qazan töŋkerısınıŋ 11 jyldyǧyna arnalyp «Qyz Jıbek» operasy qoiyldy. Ämıre Qaşaubaiūly osy operanyŋ negızgı keiıpkerlerınıŋ bır retınde sahnaǧa şyǧuy tiıs bolatyn.
Bıraq, qyryqtan asar-aspas şaǧynda düldül änşı qaraşanyŋ 6-na qaraǧan tünı jūmbaq jaǧdaida qaza tabady. Änşı osy qaiǧyly oqiǧadan bıraz būryn Ahmet Jūbanūlyna qyzdary Külän men Küläştı «Köz qyryŋdy sala jürgeisıŋ» dep ötıngen eken. Änşı nege būlai ettı? Ol jaǧy belgısız.
Ataqty ǧalym Älkei Marǧūlan 1925 jyly «Qazaq tılı» gazetınıŋ betınde maqala jariialap, onda «mädeniet gülınıŋ japyraǧy» dep jazǧan Ämıre Qaşaubaiūly jaza bersem syr köp.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ūlttyq portaly.
