Alaş – alǧy babalarymyzdan kele jatqan köne söz. Būrynǧy ülkenderdıŋ aituynşa «Alty alaşqa»: qazaq, qyrǧyz, qaraqalpaq, başqūrt, türıkpen, özbek kıredı. Būl da negızsız emes, öitkenı olardyŋ ūlttyq bolmystary, ömır-tırşılıgı, tılı men dını, salt-sanasy, ǧūryp-ädetterı bıryŋǧai, ūqsas. Qazaqta elge qamqor bolǧan qadırmendı adamdaryn «Alaş azamaty» dep qūrmettegen. Eşkımdı jat körmei, özıne jaqyn tartyp jüretın halqymyz, tanymaǧan adamynyŋ da amandyǧyn tılep, «Alaş azamatynyŋ bötendıgı joq» dep ış tartuşy edı, qūrmet körsetetın, būl söz el auzynda jaqsy nietpen aitylatyn.
Keşegı HH ǧasyrdyŋ 30-jyldarynan bastap ūzaq uaqyt osy sözden de, dästürden de bezıp kettık, «Alaş» aty atalsa at-tonymyzdy ala qaşatyn boldyq. Onyŋ basty sebebı – Ūlt kösemı Älihan Bökeihan bastaǧan «Alaş» tobynyŋ qūryluy jäne osy top ökılderınıŋ bolaşaq ūlt taǧdyryn oilap qūrǧan saiasi ūiymdary men partiialary, ūstanǧan baǧdarlary edı. Ol ärine Keŋes ökımetıne ūnamady, jalǧan aiyptar taǧylyp, jazyqsyz jazǧyrylyp, keiıngı ūrpaq sanasyna terıs tüsınık sıŋırılıp, olardy «halyq jaulary» degen jalǧan aiyppen jazalap, ūrpaq sanasynan alastatty.
Ötken ǧasyr aiaǧynda elımız qol jetkızgen Täuelsızdıktıŋ arqasynda Alaş ziialylary aqtalyp, ūltymyzdyŋ saiasi-ruhani tarihynan öz oryndaryn aldy, aqiqat jeŋdı. Sonyŋ arqasynda qazırgı uaqytta jalpy Alaş, onyŋ tarihy, älemdık tarihtaǧy orny men maŋyzy turaly, Alaş qairatkerlerınıŋ qazaq qoǧamyndaǧy orny turaly köp aitylyp ta, jazylyp ta jatyr. Osy baǧytta jekelegen maqalalar men monografiialyq eŋbekter, ūjymdyq jinaqtar jaryq körıp, ǧylymi-tanymdyq konferensiialar ötkızıldı. Onyŋ basty sebebı «Alaş ideiasynyŋ» özektılıgınde, Alaş amanatyn oryndaudyŋ bügıngı ūrpaq üşın qajettılıgınde jäne HHI ǧasyrdaǧy Täuelsız qazaq qoǧamynda ony jaŋǧyrtu mümkındıkterınıŋ tuuynda.
HH ǧasyrdyŋ basynda Alaş kösemderınıŋ basty maqsaty – tuǧan halqyn terezesı teŋ, täuelsız jūrtqa ainaldyru bolǧan. Bıraq, onyŋ sätı tüse qoimady. Täuelsızdıkke qol jetkızgen jyldardan berı qazaq qoǧamynda ūlttyq ideia jönınde äŋgıme bastalyp, ol tolastar emes. Būl zaŋdy qūbylys ta. Zaŋdy bolatyn sebebı, ūzaq uaqyt otarlyq ezgı qūrsauynda qamalǧan, egemendıgın endı ornyqtyrǧan, jahandanudyŋ aldynda tūrǧan halyqtyŋ estı ūrpaǧyna ūltty ūiystyrar ideia kerek boldy.
Es jiyp, etek japqan bügıngı künde Alaştyq ideia sanaly qazaq balasyn, eljandy qazaq azamatyn qaitadan baurap alu üstınde. Mūnyŋ basty sebebı, Alaş qozǧalysynyŋ eŋ ūly maqsaty – Ūlttyq Täuelsız memleket qūru ideiasymen sabaqtasyp jatqandyǧynda. Alaşşyldyq sana uaqyt jyljyǧan saiyn qazırgı qazaq qoǧamynda tereŋdei tüsse, halqymyzdyŋ ūlttyq öresı de biıktei bermek, alaş ziialylarynyŋ qazaq dalasynda ūlttyq ideianyŋ ūiytqysy bolǧandyǧyn tarihtyŋ özı rastady.
Alaş qairatkerlerı tu etken ūlttyq sanany köteru, odan tuyndaityn qazaqtyŋ tılı men tarihyn, önerı men mädenietın qazaq ūrpaǧynyŋ boiyna sıŋıru siiaqty ırgelı mäselede Alaş ziialylarynyŋ san-salaly mūrasynan, olardyŋ eren ıs-qimyldarynan alar taǧylym mol. Sondyqtan da, Alaş qozǧalysyna ötken däuırdıŋ tarihy retınde ǧana qaramai, ony bügıngı zamanymyzben ündes ömırşeŋ közqarastar jiyntyǧy retınde baǧalap, iaǧni bügıngı täuelsızdık mūrattarymen sabaqtasyp jatqandyǧyna män berıp, odan örıstı önege, ǧūmyrly ǧibrat alǧanymyz jön.
«Alaş ideiasynyŋ» özektı bolatyny, bız Ūlttyq ideologiiamyzdyŋ negızın – «Alaştan» ızdeuımız kerek. öitkenı, «Alaş» - ūltymyzdy bırlık pen yntymaqqa şaqyrdy, dana Abaidyŋ: «Bırıŋdı qazaq, bırıŋ dos, körmeseŋ ıstıŋ bärı bos» - degen ūlaǧatty sözın özderıne baǧdar ettı; bıregei ūltymyzdyŋ öz territoriiasynyŋ, ata-babadan qalǧan Ata mekenınıŋ, qasiettı jerımızdıŋ tūtastyǧyn sezınuı jäne qorǧauy; tıl, dıl, dın, erkındık – ūlt bolmysynyŋ qūramdas bölıgı ekenın tereŋ tüsınuı; älemdık keŋıstıkte öz orny bar äleumet, Egemen El retınde, öz enşısı men ülesın anyqtaudy jüzege asyrudy közdeuı t.b. «Alaş ideiasynda» memlekettıŋ örkendei damuy üşın bılım men ǧylymnyŋ, tehnika men tehnologiianyŋ, önımdı eŋbektıŋ ornyna erekşe män berılgen. Eŋ bastysy adal, ädılettı qoǧam ornatyp ata-babalar armanyna qol jetkızu bolǧan. Sol tūstaǧy Ä. Bökeihan men A.Baitūrsynūly basqarǧan qazaq ziialylarynyŋ özderınıŋ saiasi qozǧalystary men partiialarynyŋ atyn «Alaş» atauy da tegın emes. «Alaş ideiasy» üşın küresu kezeŋı ötken ǧasyrdyŋ 1907-1930 jyldar aiaǧyna deiın boldy. Būl az uaqyt bolsa da ideialyq tūrǧydan alǧanda ǧasyrǧa tatyrlyq uaqyt edı. Olardyŋ ärqaisysynyŋ memleket basqaruǧa bılımı de, bılıgı de jetetın, tolyq qabıletı bar azamattar edı. Sonymen qatar olar orasan zor sauatty, tamaşa talant ielerı, köp tıl ǧana bılıp qana qoimai, köp tüigenderı men bılgenderı bar aituly tūlǧalar bolatyn, ūltyn şeksız süigen memleketşıl azamattar edı. Kezınde osy lektıŋ eŋ jas ökılderınıŋ bırı Mūhtar Äuezov: «Düniede bolyp ötken neler ūly jandar bar. Olardyŋ ışınde danalary da az emes-tı. Köbınen qalǧan daryndy kıtap, ūly şyǧarmalar, tereŋ maǧynaly oilar sanaly tırlıgıŋde ünemı esıŋe tüsıp, qataryŋda ılesıp jürgendei bolady, bız olardy keregıne qarai paidalanamyz» - dep jazǧan bolatyn. Aitsa aitqandai, qazırgı Täuelsız Qazaqstandy qaita jaŋǧyrtu barysynda bız Alaş ziialylarynyŋ eŋbekterın qajetsındık jäne keregımızge jaratyp ta jatyrmyz. Ūltymyzdyŋ ruhani-mädeni, jäne saiasi tarihynda Alaş ziialylarynyŋ orny erekşe. Ony QR Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev «Täuelsızdık bärınen qymbat» maqalasynda erekşe atap öttı: «Bız kezınde elge qyzmet etudıŋ ozyq ülgısın körsetken Alaş qairatkerlerınen taǧylym alamyz. Olar ötken ǧasyrdyŋ basynda Täuelsızdık ideialaryn halyq arasynda därıpteuge zor eŋbek sıŋırıp, azattyq jolynda qūrban boldy... Olardai bırtuar tūlǧalardy eske alyp, olardyŋ mūralaryn jastarymyzǧa jäne bükıl älemge paş etuımız kerek». Endeşe, bızdıŋ oiymyzşa, Alaş arystarynyŋ asyl mūralaryn igeru, ömırşeŋ ideialaryn jas ūrpaqqa jetkızu jalǧasa beruı tiıs.
Tarihqa köz jügırtsek, barlyq adamzat qauymy, onyŋ ışınde bızdıŋ qazaq ūltynyŋ da är buyny belgılı bır synaqtardy bastarynan ötkergen. Bızdıŋ babalarymyz ben aldyŋǧy buyn ökılderı «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlamany», alapat aşarşylyqty, dünie jüzılık soǧystardy, zaŋsyz quǧyn-sürgındı, ūlt aralyq teŋsızdıktı kördı. Öskeleŋ ūrpaq osylardan habardar bolulary kerek, sonda ǧana olar, Täuelsızdıktıŋ qadırın bıledı, tüsınedı. Arysy Asan Qaiǧydan bastap, Abai men Alaş ziialylary būl kündı aŋsaumen boldy, özderı de osy kündı jaqyndatu üşın bar mümkındıkterın sarp ettı. Olar azattyq jolynda arpalysty, talai zūlmat zamandar men näubetterdı bastan ötkerdı. Osynyŋ bärı ūltymyz esınde saqtalyp, jadynda jattalyp, ūrpaqtan – ūrpaqqa berıluı tiıs.
Täuelsızdıgımızdıŋ 30 jyldyǧy tūsynda QR Prezidentı atap ötkendei, «aldaǧy törtınşı on jyldyqtyŋ bızge jükteitın mındetı – quatty eldıŋ iesı jäne kemel halyq bolu. Būl jolda saiasi-ekonomikalyq reformalardy jäne sanany jaŋǧyrtu üderısın jalǧastyryp, zaman talabyna beiımdelgen ūlttyŋ jaŋa bolmysyn qalyptastyruymyz qajet». Osy igılıktı ıstı jüzege asyruda Alaş qairatkerlerı mūrasynan alatyn taǧylymymyz orasan. Öitkenı, olardyŋ qai-qaisysy da öz zamanynda ūlttyq sanamyzdy oiatuǧa, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ūştauǧa, derbes eldıgımızdı täuelsızdıkke ūlastyruǧa qajyr-qairattaryn, qabıletterı men bılımderın sarp ettı. Olar osyndai ūly maqsattardan şyǧa otyryp, tuǧan halqy üşın riiasyz eŋbek ettı.
Alaş armany – bügıngı Täuelsız Qazaqstan, Alaş ideiasy – ūlttyq ideologiia, ol otanşyldyqqa, memleketşıldıkke, bırlıkke ündeidı. Sondyqtan da olar özderınıŋ basty baǧyttaryn tömendegışe anyqtady:
- jerge eŋ aldymen qazaq ie boluy kerek;
- jerdıŋ asty-üstı bailyǧyn aldymen qazaq ielenuı kerek;
- öz önımın öndıretın ūlttyq ekonomika;
- qazaq tılınıŋ memlekettılıgı, dını men dılınıŋ üstemdıgı;
- bılım men ǧylymnyŋ damuy.
Alaida bügıngı şyndyqtan şyǧar bolsaq, bızdıŋ qoǧamda ūltsyzdyqtyŋ, qazaqty ıştei jäne syrttai kemsıtuşılıktıŋ barlyǧyna köz jetkızemız. Bız özımızdı körşı özbekpen, taǧy basqalarmen salystyrsaq, özderın orys ruhy üstemdık qūrǧan Reseidıŋ bır avtonomiiasynda tūratyndai sezınetın territoriialarymyz da bar. Kedendık Odaq, Ūjymdyq Qauıpsızdık Şarty Ūiymy (ODKB) orys ideiasyn odan ärı küşeitude. Būlarǧa ūlt mäselesınıŋ qoǧamdyq sanada, būqaralyq aqparat qūraldarynda, saiasi jiyndarda, ǧylymi ortada qyzu talqylaǧanymen, atqaruşy organ būl ısterge aitarlyqtai män bermei, jaibaraqat küide qaluda. Al köptegen kürdelı mäseleler aşyq aitylmaǧandyqtan syrtqa şyqpaidy, ıştei renjitınder köbeiude. Olar qazaq ūltyna, onyŋ tılıne, basqa da äleumettık adaldyq pen ūltyn elımızdegı köp etnikalyq toptyŋ bırı emes, memleket qūrauşy ūlt dep qabyldau. Öitkenı, Qazaqstandy orystarsyz, kärıstersız, ūiǧyrlarsyz jäne basqalarsyz elestetuge bolar, bıraq qazaqsyz elestetu mümkın emes. Bızdıŋ memleketımızdıŋ atauy ǧana emes, onyŋ şekarasy, tılı, basym dını men dästürı tek qazaqtarmen ǧana bailanysty. Osydan kelıp, memleket qūruşy qazaq ūltynyŋ bolaşaǧy öz otanymyzdaǧy ūlt saiasatyna: qazaq tılıne, mädenietıne, ūlttyq qūndylyqtarǧa basymdyq berude. Alaida, būl mäsele bızde öz deŋgeiınde şeşımın tapty dep aitu äzırge qiyn. Bız Täuelsızdıkke qol jetkızdık, bıraq, Alaş ideiasynyŋ negızın qalauşylardyŋ bızge qaldyrǧan basty qaǧidasy - qazaq ūltyn otarsyzdandyrudy - osy uaqytqa deiın resmi türde jüzege asyra qoiǧan joqpyz.
Būlardan basqa bızdıŋ memleketımız ışkı otarşyldyqqa ūşyrap otyr. Onyŋ basty körınısı resmi türde Täuelsızdıktı jariialaǧanymyzben, älemdık saiasi qauymdastyqqa memleket retınde tırkelıp, tanylǧanymyzben, bız öz elımızde saiasi, äleumettık, ruhani jaǧynan şetteu men şekteu körıp otyrǧan ūltpyz. Būlarǧa ūlttyq sanasy qalyptaspaǧan, öz tılın, dästürı men dılın qūrmettemeitınderdı qosyŋyz. Aramyzda orystanu men orys ūltyna tän jaǧymdy jaqtardy igerudı ajyrata almai jürgender bar. Işkı jäne syrtqy otarlauşylyqtyŋ taǧy bır körınısı Qazaqstandy basqa tabiǧi resurstarǧa bai eldermen salystyrsa, bızdıŋ azamattarymyz özderınıŋ teŋsızdıkterın aiqyn sezıner edı.
Ruhani-mädeni saladaǧy otarsyzdanu – bügıngı künnıŋ basty mäselelerınıŋ bırı. Basqa elderdıŋ bız ülgı alatyndai ozyq täjıribelerıne süiene otyryp, otandyq jäne halyqaralyq zaŋdar negızınde ūlttyq mädeniettı, dästür-saltty qorǧau, būqaralyq aqparat qūraldary, kionprokat, teatrlar men konsertter repertuarlarynyŋ ūlttyq ülesınıŋ şeteldıkke qaraǧanda basymdyǧyn qadaǧalau, ūrpaq tärbiesı men bolaşaǧyna alaŋdaǧan ärbır jauapkerşılıktı azamattyŋ moiyndaǧy paryzy jäne bügıngı küngı qajettılıkterdıŋ bırı.
Ūltymyzdyŋ ruhani bolmysyn qalyptauda Alaş qairatkerlerınıŋ tıldık mūrasynyŋ orny erekşe. Olar: qazaq tıl bılımın düniege äkelıp, onyŋ qalyptasuyna sara jol saldy; qazaqtyŋ jazba ädebietın qalyptastyrdy; tıldıŋ qoǧamdyq-äleumettık mänın, ūlt örkendeuındegı ornyn aiqyndap, qazaq ruhaniiatyndaǧy maŋyzyna alǧaş ret aiyryqşa baǧa berdı; qazaq tıldı baspasözdı qalyptastyra otyryp, ädebi tıldıŋ publisistikalyq janryn tudyrdy; olardyŋ ǧylymi eŋbekterı, oqu qūraldary arqyly ǧylymi stil, ǧylymi-köpşılık stil komponentterı ornyǧa bastady; körkem audarmamen bırge, ǧylymi, publisistikalyq, saiasi-äleumettık eŋbekterdı audara otyryp, jalpy qazaq audarmasynyŋ negızın jasady; Alaş qozǧalysy tūsynda resmi ıs qūjattary stilı qalyptasty; ana tılın ūlt bolmysynyŋ basty bölşegı retınde qarastyra otyryp, jas ūrpaq tärbiesınde onyŋ alatyn ornyna erekşe nazar audardy; öz ana tılınde söileu, tılın bılu – ūlttyq ırgelı mäsele ekendıgın Alaş ziialylary jaqsy ūǧyndy.
Alaş ziialylary HH ǧasyrdyŋ basynda ūlt täuelsızdıgı mäselesın kötere otyryp, ūlttyŋ ruhani-mädeni örleuındegı, saiasi ūiysuyndaǧy asyl qazynanyŋ bıregeiı tıl ekendıgın baiyptady. Söitıp, olar tıldı saqtau, damytu, qoldanys aiasyn keŋeitu mındetterın kötere kele, qazaq tılınıŋ saiasi- qoǧamdyq, äleumettık märtebesıne erekşe män berdı.
Alaş qozǧalysynyŋ ünı bolǧan «Qazaq» gazetınıŋ eŋ alǧaşqy sandarynyŋ bırınde A.Baitūrsynūly «Öz tılımen söilesken, öz tılımen jazǧan jūrttyŋ ūlttyǧy eş uaqytta adamy qūrymai, joǧalmaidy. Ūlttyŋ saqtaluyna da, joǧaluyna da sebep bolatyn närsenıŋ quattysy – tıl» - dep ūlttyq ruhtyŋ, bolmystyŋ negızı de, arqauy da tıl ekendıgın alǧaş aŋǧartty. A.Baitūrsynūlynyŋ osy pıkırıne orailas oidy Alaş ziialylarynyŋ köpşılıgı aitqan, iaǧni, ūlttyq ruhaniiattyŋ özegı ana tıl ekendıgın ruhani-mädeni tarihymyzda alǧaş aitqandar alaştyqtar boldy.
Endeşe, bız, ūlttyq tıldı damytudaǧy älemdık täjıribelerge süiene otyryp, tıl mäselesıne keşendı türde qarauymyz kerek. Eŋ bastysy Elımızde tılge degen qajettılık boluy kerek jäne köpşılık memlekettık tıldıŋ Konstitusiialyq märtebesınıŋ saqtaluyn talap etuge qūqyly. Qazaq tılınıŋ memlekettık tıl retınde damuynda ūlttyq elita men biznes elitasynyŋ qoldaularynyŋ da rolı zor bolmaq. Ruhani sau ūlt öz elınde basqa tılde söilemeidı, basqa tıldı öz tılınen joǧary qoimaidy. Būqara halyq pen saiasi elita konsensusqa kelıp sanalyq dekolonizasiia şaralaryn bastau kün tärtıbınde tūrǧan mäsele.
Būrynǧydai el-halyq aldynda, Joldaularda jaqsy, jyly sözder men uädeler aitylyp, oryndaluyn qadaǧalamau, el-halyqty aldarqata beru, būrynǧy ötken künmen ketkenı jön. Jaŋa Qazaqstanda memlekettık tılge degen qatynas ta jaŋaşa boluy – zaman talaby!
Alaş ziialylary öz ūltyn şeksız süie otyryp, basqa halyqtarmen teŋ qūqyly qarym-qatynas ornatudy qoldady. Elımızde Täuelsızdık jyldarynda osy ūstanymmen Qazaqstan Halqy Assambleiasy qūryldy. Negızgı maqsat el ışındegı bırlık pen tüsınıstıktı nyǧaitu, elımızdıŋ saiasi-äleumettık, ruhani salasyndaǧy qabyldanǧan memlekettık deŋgeidegı şeşımderdıŋ jüzege asuyna yqpal etu bolatyn. Alaida, elımızdegı etno-mädeni ortalyqtardyŋ ärqaisysy öz diasporalarynyŋ soiylyn soǧyp, tarihi otandarymen bailanystarǧa basymdyq berıp, oqşaulanyp bara jatyrǧany qoǧam belsendılerı men saiasatkerler tarapynan oryndy synǧa ūşyrauda. Prezident pen qazaqtar turaly tättı söz, maqtap-madaqtau söz aitu bır basqa, al ony özıŋnıŋ ısıŋmen körsetu müldem bölek. Mäselen, olar elımız halqynyŋ 30% qūrasa da, diasporalardyŋ balalarynyŋ qazaq mektebınde oqityndary bar-joǧy 1% jeter-jetpes qana.
Ūlt Ūstazy, Alaş kösemderınıŋ bırı Ahmet Baitūrsynūly: «Bız bai, bılımdı, häm küştı boluymyz kerek. Bılımdı boluǧa – oqu kerek! Bai boluǧa – käsıp kerek! Küştı boluǧa – bırlık kerek! Osy kerekterdıŋ jolynda jūmys ısteu kerek!» - degen eken. Būl ūlaǧatty oi-tılektıŋ aitylǧanyna da ǧasyrdan asty. Qazırgı uaqytta elımızde bılımdıler men oqyǧandar da, bai käsıpkerler de bar, bırlıkke de qol jetkızdık. Alaida, bılımdıler men käsıpkerlerdıŋ bırazy ūlt müddesınen aulaq. Olardyŋ bırqatary öz ana tılderın bılmeidı, ūlttyq mädenietınen susyndamaǧan, ūlttyq dästür-salttan aulaq. Ūlttyq namystan ada, ruhsyz, jıgersız. Osyndai azamattarymyz özge memleket tılınde söileidı, balalaryn da qazaq tılınde oqytuǧa qūlyqsyz, jürekterı – «Elım», «Jerım», «Qazaqstanym!» – dep soqpaǧandyqtan, qarjylaryn da Qazaqstanda emes, şet elderde saqtaidy, balalary da sol jaqta oqidy, elımızdıŋ äleumettık jaǧdaiy men äleuetın köterudı paryzym dep sanamaidy, ruhani ömırge aralasuǧa därmensız.
Alaş ziialylary özderıne deiıngı ūltymyzdyŋ ruhani mädenietın tereŋ igergen jandar boldy. Olar XV ǧasyrda qazaq halqynyŋ memlekettılıgın qūrǧan Kerei, Jänıbek sūltandardyŋ öz zamanynyŋ oişyldary Asan Qaiǧy men Qaztuǧan jyraudy ǧana emes, olardan ılgerıdegı danalardyŋ mūralaryn da jetık bılgen. Al bızdıŋ qazırgı uaqytta el tūtqasynyŋ är türlı deŋgeiın ūstap otyrǧan basşylarymyz turaly osylai aita alamyz ba? Olardyŋ arasynda Abai men Mūhtardy oqymaǧandaryn bylai qoiǧanda, özderınıŋ ana tılın, ata dästürın bılmeitınder qanşama?! Mūnyŋ basty sebebı, būrynǧy zamandarda qalyptasqan dästürlı ūlttyq elitanyŋ jaŋa zamanǧa sai, öz mazmūny men dılın saqtai otyryp qalyptaspauynda edı. Keşegı ūlt bolmysy mansūqtalǧan Keŋes zamanynda ol üzılıp qaldy. «Ūlttyq» degenımızdıŋ bärı kertartpalyq, «ūlttyq şekteluşılık» t.b. delınıp bolaşaqsyz, keleşeksız dünielıkterge ainaldy, būl ürdıs esımızden älı şyqqan joq, jaŋǧyryǧy qūlaǧymyzda tūr.
Al şyn mänınde ūlttyq elita degenımız –zerek aqyl-oiymen, tegeurındı ıs-äreketımen, intellektualdyq ızaşarlyǧymen halqynyŋ ılgerıleu damuyna şarapatyn tigızgen, adamzat örkenietıne laiyqty üles qosqan, ūltqa ülgı qabılet-qasietke ie tūlǧalardyŋ şoǧyry. Endeşe, bız qazırgı uaqytta salauatty, parasatty, bılıktı Alaşşyldardy bilık basyna äkeluımız kerek. Onyŋ bırden bır joly taza sailau men meritokratiialyq qaǧidalaryn saqtau. Demokratiialyq joldy taŋdaǧan bilık te, būqara da, demokratiianyŋ negızgı qūraly – halyqtyŋ sailau üderısın baqylauǧa aluy, jıkşıldıkten, ruşyldyqtan, bır sözben aitqanda – traibalizmnen aulaq boluy kerek. Jaqyn arada qabyldanǧan Konstitusiialyq özgerısterge bailanysty jergılıktı Mäslihattar majoritarly prinsippen sailanady. Iаǧni, qoǧamdaǧy bedeldı, parasatty, bılıktı de qūrmettı adamdar partiialarǧa täueldı bolmai, özderın ūsynu arqyly Mäslihattarǧa sailana alady. Olar būrynǧydai, özderın qarjylandyryp otyrǧan partiialarǧa täueldı bolmaǧandyqtan, erkındıkterı şekteulı emes, sondyqtan täuelsız deputattar retınde halyqtyŋ mūŋ-mūqtajy üşın kürese alady, özınıŋ oiyn erkın aityp, bilıkke mäselenı tura qoiyp, talap ta ete alady.
Alaş qairatkerlerınıŋ qozǧalysy – adamǧa, ūltqa degen janaşyrlyqtan tuǧan gumanistık äreket. Gumanizm ideialary ūlttyŋ jaŋǧyru, nemese, Qaita Örleu däuırın jasaidy. Batystyq ǧylymda da, Evropada da būl moiyndalǧan qūbylys. Ony Evropada «Renessans» dep atap, azamattyq tarihta da, ädebiet, öner, mädeniet tarihynda da arnaiy tarau retınde zertteudıŋ tūraqty nysanyna ainaldyrǧan. Qazaq Renessansynyŋ basy – danyşpan qazaq Abaidan keiın zor gumanistık aŋsardy damytqan, naǧyz renessanstyq deŋgeige jetkızgen – Alaş qairatkerlerı edı. Elı men jerınıŋ täuelsızdıgı jolynda küreste şyŋdala, ızdene otyryp Alaş ziialylary özderın de, öz zamandastaryn da, özderınen keiıngılerdı de qairatkerlık jäne qalamgerlık jaǧynan daiyndady, jetıldırdı deuge bolady. Alaştyŋ renessanstyq sipaty naǧyz ūltşyldyq däuır tuǧyza alatyn Älihan, Ahmet, Mırjaqyp, Mūstafa, Halel, Mūhametjan, Janşa, Älımhan jäne t.b. qairatkerlerdı; Jüsıpbek, Maǧjan, Sūltanmahmūt, Mūhtar siiaqty alyp talant ielerın qalyptastyrdy. Olardyŋ ūltşyldyǧy, kezınde bolşevikter kınälaǧandai jalaŋ ūltşyldyq emes, adamsüigıştık, otansüigıştık sezımderınen oi men ıske ainalǧan tabiǧi talpynysty ūltşyldyq bolatyn. Iаǧni, Alaş qairatkerlerınıŋ ūltşyldyǧy, öz däuırı tuǧyzǧan, qazaq ūltynyŋ aldyna sol däuırdıŋ özı qoiǧan saualdarǧa pıkır jüzınde de, äreket barysynda da bergen jauaby edı, Alaş ziialylarynyŋ gumanizmı – olardyŋ qairatkerlık äreketterınıŋ de özegı edı. Mūndai gumanizm bolmasa, olar ūlt taǧdyry jolyndaǧy jankeştılık äreketterge de barmas edı. Alaş qozǧalysynyŋ – qazaqtyŋ «Jaŋǧyru däuırı» bolǧandyǧyn, onyŋ elım degen, jūrtym degen azamattardyŋ basyn qosqandyǧymen de däleldeuge bolady. Abylai zamanynda syrtqy jaudyŋ qauıp-qaterınen basy qosylǧan qazaq; Kenesary, Mahambet, Abai däuırınde «bas-basyna bi bolǧan» qazaq; Alaş tūsynda bas bırıktırdı, qimyl bırıktırdı. Onyŋ negızınde Otanyna, ūrpaǧyna degen ūly janaşyrlyq jatty. Būl naǧyz Renessanstyŋ tamyry bolarlyq gumanizm.
Alaş qozǧalysy däuırı – qazaqtyŋ ūlt retınde bırıgu, tūtasu, etene aralasu däuırı boldy. Alaş qairatkerlerı osy ülken syndy abyroimen oryndai aldy. Eldı bırlıkke şaqyrdy, halyqty erkındıkke sendıre aldy. Būl naǧyz ūlttyq jaŋǧyrudy tuǧyzǧan ūly ıster tolqyny bolatyn. Alaş qozǧalysynyŋ tarihy otandyq ǧylym üşın qazaqpen bırge jasaityn mäŋgılık tarih. Ūltynyŋ mäŋgılıgın oilaǧan abzal azamattardyŋ jürıp ötken jolyn ülgı etu, erlıkke tatyrlyq eŋbekterın baǧalau – bügıngı ūrpaq üşın, ūltymyz üşın eŋ qymbatty qūndylyqtardyŋ bırı. Qazaqstan jaŋaru men jaŋǧyru jolyn taŋdady. Bız būl jolda ötkennen taǧylym alsaq qana keleşekke senımmen qadam basamyz. Osy jolda Alaş ziialylary bızge ülgı etken aqyl men sabyr, parasat pen ūstamdylyq qajet.
Söz soŋynda basymnan ötken myna bır jaitty aita keteiın. Bırde Almatyǧa jol tüsıp, ūşaqta şeşennıŋ aqsaqalymen saparlas bolǧanmyn. Jasy ülken adam bolǧasyn jügın köterısıp, qamqorlyq körsettım. Aqsaqal qazaqşa taza söileidı eken, bırazdan keiın halqynyŋ auyr taǧdyry jaily äŋgıme bastady (sol kezde ekınşı Şeşen soǧysy jürıp jatqan edı), ekı jüz jyldyq şeşen-orys soǧysy, şeih Mansūr,Baisangur, Beibolat Taimiev, Zelımhan jaily közıne jas alyp tūryp äŋgımelep, bügıngı kündegı halqynyŋ auyr jaǧdaiy jaily aita kele äŋgımenı kılt toqtatyp, maǧan qarap bıraz ünsız otyrdy da, «Bız 14 jasar balamyzdan qartaiǧan şaldarymyzǧa deiın soǧyssaq ta Alla bızge Egemendıktı bermei otyr, al sender azattyqtyŋ qadırın, tıl men dınıŋ qasietın tüsınbeseŋder de, Alla senderge berıp otyrǧanynyŋ sebebı neden ekenın bılesıŋ be?»- dep sūrady. Aqsaqaldyŋ sūraǧy qisynǧa kelse de, sūraǧyna jauabym joq ekenın aittym. Ol bıraz oilanyp tömen qarap otyrdy da, basyn köterıp, «Senderdıŋ oǧan qatystaryŋ joq, senderdıŋ atalaryŋ basqa ūlttarǧa köp jaqsylyq jasaǧan, onyŋ sebebı - sonda, baiqaŋdar, Allanyŋ bergen nesıbesınen airylyp qalmaŋdar»- dep äŋgımesın aiaqtady. Būl aqsaqaldyŋ äŋgımesı köpke deiın esımnen şyqpai jürdı, «Jaratqannyŋ aldynda qaru alyp, qan tögıp, el qorǧaǧannan, adamǧa jasaǧan jaqsylyq qūndy eken» degen toqtamǧa keldım. Egemendıgımızdıŋ qadırın bıleiık, är künımızdı, memlekettıgımızdı nyǧaituǧa qajet bır ärket jasap, Elımızdı keleşek ūrpaqqa amanattaiyq.
Toqtarov Qaiyrbek,
Qazaqstan mäslihattarynyŋ Qūrmettı deputaty
