El táýelsizdigi jáne “Alash ıdeıasy”

7157
Adyrna.kz Telegram

Alash – alǵy babalarymyzdan kele jatqan kóne sóz. Burynǵy úlkenderdiń aıtýynsha «Alty alashqa»: qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq, bashqurt, túrikpen, ózbek kiredi. Bul da negizsiz emes, óıtkeni olardyń ulttyq bolmystary, ómir-tirshiligi, tili men dini, salt-sanasy, ǵuryp-ádetteri biryńǵaı, uqsas. Qazaqta elge qamqor bolǵan qadirmendi adamdaryn «Alash azamaty» dep qurmettegen. Eshkimdi jat kórmeı, ózine jaqyn tartyp júretin halqymyz, tanymaǵan adamynyń da amandyǵyn tilep, «Alash azamatynyń bótendigi joq» dep ish tartýshy edi, qurmet kórsetetin, bul sóz el aýzynda jaqsy nıetpen aıtylatyn.

Keshegi HH ǵasyrdyń 30-jyldarynan bastap uzaq ýaqyt osy sózden de, dástúrden de bezip kettik, «Alash» aty atalsa at-tonymyzdy ala qashatyn boldyq. Onyń basty sebebi – Ult kósemi Álıhan Bókeıhan bastaǵan «Alash» tobynyń qurylýy jáne osy top ókilderiniń bolashaq ult taǵdyryn oılap qurǵan saıası uıymdary men partııalary, ustanǵan baǵdarlary edi. Ol árıne Keńes ókimetine unamady, jalǵan aıyptar taǵylyp, jazyqsyz jazǵyrylyp, keıingi urpaq sanasyna teris túsinik sińirilip, olardy «halyq jaýlary» degen jalǵan aıyppen jazalap, urpaq sanasynan alastatty.

Ótken ǵasyr aıaǵynda elimiz qol jetkizgen Táýelsizdiktiń arqasynda Alash zııalylary aqtalyp, ultymyzdyń saıası-rýhanı tarıhynan óz oryndaryn aldy, aqıqat jeńdi. Sonyń arqasynda qazirgi ýaqytta jalpy Alash, onyń tarıhy, álemdik tarıhtaǵy orny men mańyzy týraly, Alash qaıratkerleriniń qazaq qoǵamyndaǵy orny týraly kóp aıtylyp ta, jazylyp ta jatyr. Osy baǵytta jekelegen maqalalar men monografııalyq eńbekter, ujymdyq jınaqtar jaryq kórip, ǵylymı-tanymdyq konferenııalar ótkizildi. Onyń basty sebebi «Alash ıdeıasynyń» ózektiliginde, Alash amanatyn oryndaýdyń búgingi urpaq úshin qajettiliginde jáne HHI ǵasyrdaǵy Táýelsiz qazaq qoǵamynda ony jańǵyrtý múmkindikteriniń týýynda.

HH ǵasyrdyń basynda Alash kósemderiniń basty maqsaty – týǵan halqyn terezesi teń, táýelsiz jurtqa aınaldyrý bolǵan. Biraq, onyń sáti túse qoımady. Táýelsizdikke qol jetkizgen jyldardan beri qazaq qoǵamynda ulttyq ıdeıa jóninde áńgime bastalyp, ol tolastar emes. Bul zańdy qubylys ta. Zańdy bolatyn sebebi, uzaq ýaqyt otarlyq ezgi qursaýynda qamalǵan, egemendigin endi ornyqtyrǵan, jahandanýdyń aldynda turǵan halyqtyń esti urpaǵyna ultty uıystyrar ıdeıa kerek boldy.

Es jıyp, etek japqan búgingi kúnde Alashtyq ıdeıa sanaly qazaq balasyn, eljandy qazaq azamatyn qaıtadan baýrap alý ústinde. Munyń basty sebebi, Alash qozǵalysynyń eń uly maqsaty – Ulttyq Táýelsiz memleket qurý ıdeıasymen sabaqtasyp jatqandyǵynda. Alashshyldyq sana ýaqyt jyljyǵan saıyn qazirgi qazaq qoǵamynda tereńdeı tússe, halqymyzdyń ulttyq óresi de bıikteı bermek, alash zııalylarynyń qazaq dalasynda ulttyq ıdeıanyń uıytqysy bolǵandyǵyn tarıhtyń ózi rastady.

Alash qaıratkerleri tý etken ulttyq sanany kóterý, odan týyndaıtyn qazaqtyń tili men tarıhyn, óneri men mádenıetin qazaq urpaǵynyń boıyna sińirý sııaqty irgeli máselede Alash zııalylarynyń san-salaly murasynan, olardyń eren is-qımyldarynan alar taǵylym mol. Sondyqtan da, Alash qozǵalysyna ótken dáýirdiń tarıhy retinde ǵana qaramaı, ony búgingi zamanymyzben úndes ómirsheń kózqarastar jıyntyǵy retinde baǵalap, ıaǵnı búgingi táýelsizdik murattarymen sabaqtasyp jatqandyǵyna mán berip, odan óristi ónege, ǵumyrly ǵıbrat alǵanymyz jón.

«Alash ıdeıasynyń» ózekti bolatyny, biz Ulttyq ıdeologııamyzdyń negizin – «Alashtan» izdeýimiz kerek. óıtkeni, «Alash» - ultymyzdy birlik pen yntymaqqa shaqyrdy, dana Abaıdyń: «Birińdi qazaq, biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» - degen ulaǵatty sózin ózderine baǵdar etti; biregeı ultymyzdyń óz terrıtorııasynyń, ata-babadan qalǵan Ata mekeniniń, qasıetti jerimizdiń tutastyǵyn sezinýi jáne qorǵaýy; til, dil, din, erkindik – ult bolmysynyń quramdas bóligi ekenin tereń túsinýi; álemdik keńistikte óz orny bar áleýmet, Egemen El retinde, óz enshisi men úlesin anyqtaýdy júzege asyrýdy kózdeýi t.b. «Alash ıdeıasynda» memlekettiń órkendeı damýy úshin bilim men ǵylymnyń, tehnıka men tehnologııanyń, ónimdi eńbektiń ornyna erekshe mán berilgen. Eń bastysy adal, ádiletti qoǵam ornatyp ata-babalar armanyna qol jetkizý bolǵan. Sol tustaǵy Á. Bókeıhan men A.Baıtursynuly basqarǵan qazaq zııalylarynyń ózderiniń saıası qozǵalystary men partııalarynyń atyn «Alash» ataýy da tegin emes. «Alash ıdeıasy» úshin kúresý kezeńi ótken ǵasyrdyń 1907-1930 jyldar aıaǵyna deıin boldy. Bul az ýaqyt bolsa da ıdeıalyq turǵydan alǵanda ǵasyrǵa tatyrlyq ýaqyt edi. Olardyń árqaısysynyń memleket basqarýǵa bilimi de, biligi de jetetin, tolyq qabileti bar azamattar edi. Sonymen qatar olar orasan zor saýatty, tamasha talant ıeleri, kóp til ǵana bilip qana qoımaı, kóp túıgenderi men bilgenderi bar aıtýly tulǵalar bolatyn, ultyn sheksiz súıgen memleketshil azamattar edi. Kezinde osy lektiń eń jas ókilderiniń biri Muhtar Áýezov: «Dúnıede bolyp ótken neler uly jandar bar. Olardyń ishinde danalary da az emes-ti. Kóbinen qalǵan daryndy kitap, uly shyǵarmalar, tereń maǵynaly oılar sanaly tirligińde únemi esińe túsip, qataryńda ilesip júrgendeı bolady, biz olardy keregine qaraı paıdalanamyz» - dep jazǵan bolatyn. Aıtsa aıtqandaı, qazirgi Táýelsiz Qazaqstandy qaıta jańǵyrtý barysynda biz Alash zııalylarynyń eńbekterin qajetsindik jáne keregimizge jaratyp ta jatyrmyz. Ultymyzdyń rýhanı-mádenı, jáne saıası tarıhynda Alash zııalylarynyń orny erekshe. Ony QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Táýelsizdik bárinen qymbat» maqalasynda erekshe atap ótti: «Biz kezinde elge qyzmet etýdiń ozyq úlgisin kórsetken Alash qaıratkerlerinen taǵylym alamyz. Olar ótken ǵasyrdyń basynda Táýelsizdik ıdeıalaryn halyq arasynda dáripteýge zor eńbek sińirip, azattyq jolynda qurban boldy...  Olardaı birtýar tulǵalardy eske alyp, olardyń muralaryn jastarymyzǵa jáne búkil álemge pash etýimiz kerek». Endeshe, bizdiń oıymyzsha, Alash arystarynyń asyl muralaryn ıgerý, ómirsheń ıdeıalaryn jas urpaqqa jetkizý jalǵasa berýi tıis.

Tarıhqa kóz júgirtsek, barlyq adamzat qaýymy, onyń ishinde bizdiń qazaq ultynyń da ár býyny belgili bir synaqtardy bastarynan ótkergen. Bizdiń babalarymyz ben aldyńǵy býyn ókilderi «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamany», alapat asharshylyqty, dúnıe júzilik soǵystardy, zańsyz qýǵyn-súrgindi, ult aralyq teńsizdikti kórdi. Óskeleń urpaq osylardan habardar bolýlary kerek, sonda ǵana olar, Táýelsizdiktiń qadirin biledi, túsinedi. Arysy Asan Qaıǵydan bastap, Abaı men Alash zııalylary bul kúndi ańsaýmen boldy, ózderi de osy kúndi jaqyndatý úshin bar múmkindikterin sarp etti. Olar azattyq jolynda arpalysty, talaı zulmat zamandar men náýbetterdi bastan ótkerdi. Osynyń bári ultymyz esinde saqtalyp, jadynda jattalyp, urpaqtan – urpaqqa berilýi tıis.

Táýelsizdigimizdiń 30 jyldyǵy tusynda QR Prezıdenti atap ótkendeı, «aldaǵy tórtinshi on jyldyqtyń bizge júkteıtin mindeti – qýatty eldiń ıesi jáne kemel halyq bolý. Bul jolda saıası-ekonomıkalyq reformalardy jáne sanany jańǵyrtý úderisin jalǵastyryp, zaman talabyna beıimdelgen ulttyń jańa bolmysyn qalyptastyrýymyz qajet». Osy ıgilikti isti júzege asyrýda Alash qaıratkerleri murasynan  alatyn taǵylymymyz orasan. Óıtkeni, olardyń qaı-qaısysy da óz zamanynda ulttyq sanamyzdy oıatýǵa, ulttyq qundylyqtarymyzdy ushtaýǵa, derbes eldigimizdi táýelsizdikke ulastyrýǵa qajyr-qaırattaryn, qabiletteri men bilimderin sarp etti. Olar osyndaı uly maqsattardan shyǵa otyryp, týǵan halqy úshin rııasyz eńbek etti.

Alash armany – búgingi Táýelsiz Qazaqstan, Alash ıdeıasy – ulttyq ıdeologııa, ol otanshyldyqqa, memleketshildikke, birlikke úndeıdi. Sondyqtan da olar ózderiniń basty baǵyttaryn tómendegishe anyqtady:

  1. jerge eń aldymen qazaq ıe bolýy kerek;
  2. jerdiń asty-ústi baılyǵyn aldymen qazaq ıelenýi kerek;
  3. óz ónimin óndiretin ulttyq ekonomıka;
  4. qazaq tiliniń  memlekettiligi, dini men diliniń ústemdigi;
  5. bilim men ǵylymnyń damýy.

Bul ustanymdar búgin de óziniń ózektiligin joıǵan joq. Endeshe, Alash ıdeıasyn ótken shaqta qarastyrmaı, kerisinshe, Alash armanyn iske asyrýymyz kerek.

Alaıda búgingi shyndyqtan shyǵar bolsaq, bizdiń qoǵamda ultsyzdyqtyń, qazaqty ishteı jáne syrttaı kemsitýshiliktiń barlyǵyna kóz jetkizemiz. Biz ózimizdi kórshi ózbekpen, taǵy basqalarmen salystyrsaq, ózderin orys rýhy ústemdik qurǵan Reseıdiń bir avtonomııasynda turatyndaı sezinetin terrıtorııalarymyz da bar. Kedendik Odaq, Ujymdyq Qaýipsizdik Sharty Uıymy (ODKB) orys ıdeıasyn odan ári kúsheıtýde. Bularǵa ult máselesiniń qoǵamdyq sanada, buqaralyq aqparat quraldarynda, saıası jıyndarda, ǵylymı ortada qyzý talqylaǵanymen, atqarýshy organ bul isterge aıtarlyqtaı mán bermeı, jaıbaraqat kúıde qalýda. Al kóptegen kúrdeli máseleler ashyq aıtylmaǵandyqtan syrtqa shyqpaıdy, ishteı renjıtinder kóbeıýde. Olar qazaq ultyna, onyń tiline, basqa da áleýmettik adaldyq pen ultyn elimizdegi kóp etnıkalyq toptyń biri emes, memleket quraýshy ult dep qabyldaý. Óıtkeni, Qazaqstandy orystarsyz, káristersiz, uıǵyrlarsyz jáne basqalarsyz elestetýge bolar, biraq qazaqsyz elestetý múmkin emes. Bizdiń memleketimizdiń ataýy ǵana emes, onyń shekarasy, tili, basym dini men dástúri tek qazaqtarmen ǵana baılanysty. Osydan kelip, memleket qurýshy qazaq ultynyń bolashaǵy óz otanymyzdaǵy ult saıasatyna: qazaq tiline, mádenıetine, ulttyq qundylyqtarǵa basymdyq berýde. Alaıda, bul másele bizde óz deńgeıinde sheshimin tapty dep aıtý ázirge qıyn. Biz Táýelsizdikke qol jetkizdik, biraq, Alash ıdeıasynyń negizin qalaýshylardyń bizge qaldyrǵan basty qaǵıdasy - qazaq ultyn otarsyzdandyrýdy - osy ýaqytqa deıin resmı túrde júzege asyra qoıǵan joqpyz.

Bulardan basqa bizdiń memleketimiz ishki otarshyldyqqa ushyrap otyr. Onyń basty kórinisi resmı túrde Táýelsizdikti jarııalaǵanymyzben, álemdik saıası qaýymdastyqqa memleket retinde tirkelip, tanylǵanymyzben, biz óz elimizde saıası, áleýmettik, rýhanı jaǵynan shetteý men shekteý kórip otyrǵan ultpyz. Bularǵa ulttyq sanasy qalyptaspaǵan, óz tilin, dástúri men dilin qurmettemeıtinderdi qosyńyz. Aramyzda orystaný men orys ultyna tán jaǵymdy jaqtardy ıgerýdi ajyrata almaı júrgender bar. Ishki jáne syrtqy otarlaýshylyqtyń taǵy bir kórinisi Qazaqstandy basqa tabıǵı resýrstarǵa baı eldermen salystyrsa, bizdiń azamattarymyz ózderiniń teńsizdikterin aıqyn seziner edi.

Rýhanı-mádenı saladaǵy otarsyzdaný – búgingi kúnniń basty máseleleriniń biri. Basqa elderdiń biz úlgi alatyndaı ozyq tájirıbelerine súıene otyryp, otandyq jáne halyqaralyq zańdar negizinde ulttyq mádenıetti, dástúr-saltty qorǵaý, buqaralyq aqparat quraldary, kıonprokat, teatrlar men konertter repertýarlarynyń ulttyq úlesiniń sheteldikke qaraǵanda basymdyǵyn qadaǵalaý, urpaq tárbıesi men bolashaǵyna alańdaǵan árbir jaýapkershilikti azamattyń moıyndaǵy paryzy jáne búgingi kúngi qajettilikterdiń biri.

Ultymyzdyń rýhanı bolmysyn qalyptaýda Alash qaıratkerleriniń tildik murasynyń orny erekshe. Olar: qazaq til bilimin dúnıege ákelip, onyń qalyptasýyna sara jol saldy; qazaqtyń jazba ádebıetin qalyptastyrdy; tildiń qoǵamdyq-áleýmettik mánin, ult órkendeýindegi ornyn aıqyndap, qazaq rýhanııatyndaǵy mańyzyna alǵash ret  aıyryqsha  baǵa berdi; qazaq tildi baspasózdi qalyptastyra otyryp, ádebı tildiń pýblııstıkalyq janryn týdyrdy; olardyń ǵylymı eńbekteri, oqý quraldary arqyly ǵylymı stıl, ǵylymı-kópshilik stıl komponentteri ornyǵa bastady; kórkem aýdarmamen birge, ǵylymı, pýblııstıkalyq, saıası-áleýmettik eńbekterdi aýdara otyryp, jalpy qazaq aýdarmasynyń negizin jasady; Alash qozǵalysy tusynda resmı is qujattary stıli qalyptasty; ana tilin ult bolmysynyń basty bólshegi retinde qarastyra otyryp, jas urpaq tárbıesinde onyń alatyn ornyna erekshe nazar aýdardy; óz ana tilinde sóıleý, tilin bilý – ulttyq irgeli másele ekendigin Alash zııalylary jaqsy uǵyndy.

Alash zııalylary HH ǵasyrdyń basynda ult táýelsizdigi máselesin kótere otyryp, ulttyń rýhanı-mádenı órleýindegi, saıası uıysýyndaǵy asyl qazynanyń biregeıi til ekendigin baıyptady. Sóıtip, olar tildi saqtaý, damytý, qoldanys  aıasyn keńeıtý mindetterin kótere kele, qazaq tiliniń saıası- qoǵamdyq, áleýmettik mártebesine erekshe mán berdi.

Alash qozǵalysynyń úni bolǵan «Qazaq» gazetiniń eń alǵashqy sandarynyń birinde A.Baıtursynuly «Óz tilimen sóılesken, óz tilimen jazǵan jurttyń ulttyǵy esh ýaqytta adamy qurymaı, joǵalmaıdy. Ulttyń saqtalýyna da, joǵalýyna da sebep bolatyn nárseniń qýattysy – til» - dep ulttyq rýhtyń, bolmystyń negizi de, arqaýy da til ekendigin alǵash ańǵartty. A.Baıtursynulynyń osy pikirine oraılas oıdy Alash zııalylarynyń kópshiligi aıtqan, ıaǵnı, ulttyq rýhanııattyń ózegi ana til ekendigin rýhanı-mádenı tarıhymyzda alǵash aıtqandar alashtyqtar boldy.

Endeshe, biz, ulttyq tildi damytýdaǵy álemdik tájirıbelerge súıene otyryp, til máselesine keshendi túrde qaraýymyz kerek. Eń bastysy Elimizde tilge degen qajettilik bolýy kerek jáne kópshilik memlekettik tildiń Konstıtýııalyq mártebesiniń saqtalýyn talap etýge quqyly. Qazaq tiliniń memlekettik til retinde damýynda ulttyq elıta men bıznes elıtasynyń qoldaýlarynyń da roli zor bolmaq. Rýhanı saý ult óz elinde basqa tilde sóılemeıdi, basqa tildi óz tilinen joǵary qoımaıdy. Buqara halyq pen saıası elıta konsensýsqa kelip sanalyq dekolonızaııa sharalaryn bastaý kún tártibinde turǵan másele.

Burynǵydaı el-halyq aldynda, Joldaýlarda jaqsy, jyly sózder men ýádeler aıtylyp, oryndalýyn qadaǵalamaý, el-halyqty aldarqata berý, burynǵy  ótken kúnmen ketkeni jón. Jańa Qazaqstanda memlekettik tilge degen qatynas ta jańasha bolýy – zaman talaby!

Alash zııalylary óz ultyn sheksiz súıe otyryp, basqa halyqtarmen teń quqyly qarym-qatynas ornatýdy qoldady. Elimizde Táýelsizdik jyldarynda osy ustanymmen Qazaqstan Halqy Assambleıasy quryldy. Negizgi maqsat el ishindegi birlik pen túsinistikti nyǵaıtý, elimizdiń saıası-áleýmettik, rýhanı salasyndaǵy qabyldanǵan memlekettik deńgeıdegi sheshimderdiń júzege asýyna yqpal etý bolatyn. Alaıda, elimizdegi etno-mádenı ortalyqtardyń árqaısysy óz dıasporalarynyń soıylyn soǵyp, tarıhı otandarymen baılanystarǵa basymdyq berip, oqshaýlanyp bara jatyrǵany qoǵam belsendileri men saıasatkerler tarapynan oryndy synǵa ushyraýda. Prezıdent pen qazaqtar týraly tátti sóz, maqtap-madaqtaý sóz aıtý bir basqa, al ony ózińniń isińmen kórsetý múldem bólek. Máselen, olar elimiz halqynyń 30% qurasa da, dıasporalardyń balalarynyń qazaq mektebinde oqıtyndary bar-joǵy 1% jeter-jetpes qana.

Ult Ustazy, Alash kósemderiniń biri Ahmet Baıtursynuly: «Biz baı, bilimdi, hám kúshti bolýymyz kerek. Bilimdi bolýǵa – oqý kerek! Baı bolýǵa – kásip kerek! Kúshti bolýǵa – birlik kerek! Osy kerekterdiń jolynda jumys isteý kerek!» - degen eken. Bul ulaǵatty oı-tilektiń aıtylǵanyna da ǵasyrdan asty. Qazirgi ýaqytta elimizde bilimdiler men oqyǵandar da, baı kásipkerler de bar, birlikke de qol jetkizdik. Alaıda, bilimdiler men kásipkerlerdiń birazy ult múddesinen aýlaq. Olardyń birqatary óz ana tilderin bilmeıdi, ulttyq mádenıetinen sýsyndamaǵan, ulttyq dástúr-salttan aýlaq. Ulttyq namystan ada, rýhsyz, jigersiz. Osyndaı azamattarymyz ózge memleket tilinde sóıleıdi, balalaryn da qazaq tilinde oqytýǵa qulyqsyz, júrekteri – «Elim», «Jerim», «Qazaqstanym!» – dep soqpaǵandyqtan, qarjylaryn da Qazaqstanda emes, shet elderde saqtaıdy, balalary da sol jaqta oqıdy, elimizdiń áleýmettik jaǵdaıy men áleýetin kóterýdi paryzym dep sanamaıdy, rýhanı ómirge aralasýǵa dármensiz.  

Alash zııalylary ózderine deıingi ultymyzdyń rýhanı mádenıetin tereń ıgergen jandar boldy. Olar XV ǵasyrda qazaq halqynyń memlekettiligin qurǵan Kereı, Jánibek sultandardyń óz zamanynyń oıshyldary Asan Qaıǵy men Qaztýǵan jyraýdy ǵana emes, olardan ilgeridegi danalardyń muralaryn da jetik bilgen. Al bizdiń qazirgi ýaqytta el tutqasynyń ár túrli deńgeıin ustap otyrǵan basshylarymyz týraly osylaı aıta alamyz ba? Olardyń arasynda Abaı men Muhtardy oqymaǵandaryn bylaı qoıǵanda, ózderiniń ana tilin, ata dástúrin bilmeıtinder qanshama?! Munyń basty sebebi, burynǵy zamandarda qalyptasqan dástúrli ulttyq elıtanyń jańa zamanǵa saı, óz mazmuny men dilin saqtaı otyryp qalyptaspaýynda edi. Keshegi ult bolmysy mansuqtalǵan Keńes zamanynda ol úzilip qaldy. «Ulttyq» degenimizdiń bári kertartpalyq,  «ulttyq shektelýshilik» t.b. delinip bolashaqsyz, kelesheksiz dúnıelikterge aınaldy, bul úrdis esimizden áli shyqqan joq, jańǵyryǵy qulaǵymyzda tur.

Al shyn máninde  ulttyq elıta degenimiz –zerek aqyl-oıymen, tegeýrindi is-áreketimen, ıntellektýaldyq izasharlyǵymen halqynyń ilgerileý damýyna sharapatyn tıgizgen, adamzat órkenıetine laıyqty úles qosqan, ultqa úlgi qabilet-qasıetke ıe tulǵalardyń shoǵyry. Endeshe, biz qazirgi ýaqytta salaýatty, parasatty, bilikti Alashshyldardy bılik basyna ákelýimiz kerek. Onyń birden bir joly taza saılaý men merıtokratııalyq qaǵıdalaryn saqtaý. Demokratııalyq joldy tańdaǵan bılik te, buqara da, demokratııanyń negizgi quraly – halyqtyń saılaý úderisin baqylaýǵa alýy, jikshildikten, rýshyldyqtan, bir sózben aıtqanda – traıbalızmnen aýlaq bolýy kerek. Jaqyn arada qabyldanǵan Konstıtýııalyq ózgeristerge baılanysty jergilikti Máslıhattar majorıtarly prınıppen saılanady. Iaǵnı, qoǵamdaǵy bedeldi, parasatty, bilikti de qurmetti adamdar partııalarǵa táýeldi bolmaı, ózderin usyný arqyly Máslıhattarǵa saılana alady. Olar burynǵydaı, ózderin qarjylandyryp otyrǵan partııalarǵa táýeldi bolmaǵandyqtan, erkindikteri shekteýli emes, sondyqtan táýelsiz depýtattar retinde halyqtyń muń-muqtajy úshin kúrese alady, óziniń oıyn erkin aıtyp, bılikke máseleni týra qoıyp, talap ta ete alady.

Alash qaıratkerleriniń qozǵalysy – adamǵa, ultqa degen janashyrlyqtan týǵan gýmanıstik áreket. Gýmanızm ıdeıalary ulttyń jańǵyrý, nemese, Qaıta Órleý dáýirin jasaıdy. Batystyq ǵylymda da, Evropada da bul moıyndalǵan qubylys. Ony Evropada «Renessans» dep atap, azamattyq tarıhta da, ádebıet, óner, mádenıet tarıhynda da arnaıy taraý retinde zertteýdiń turaqty nysanyna aınaldyrǵan. Qazaq Renessansynyń basy – danyshpan qazaq Abaıdan keıin zor gýmanıstik ańsardy damytqan, naǵyz renessanstyq deńgeıge jetkizgen – Alash qaıratkerleri edi. Eli men jeriniń táýelsizdigi jolynda kúreste shyńdala, izdene otyryp Alash zııalylary ózderin de, óz zamandastaryn da, ózderinen keıingilerdi de qaıratkerlik jáne qalamgerlik jaǵynan daıyndady, jetildirdi deýge bolady. Alashtyń renessanstyq sıpaty naǵyz ultshyldyq dáýir týǵyza alatyn Álıhan, Ahmet, Mirjaqyp, Mustafa, Halel, Muhametjan, Jansha, Álimhan jáne t.b. qaıratkerlerdi; Júsipbek, Maǵjan, Sultanmahmut, Muhtar sııaqty alyp  talant ıelerin qalyptastyrdy. Olardyń ultshyldyǵy, kezinde bolshevıkter kinálaǵandaı jalań ultshyldyq emes, adamsúıgishtik, otansúıgishtik sezimderinen oı men iske aınalǵan tabıǵı talpynysty ultshyldyq bolatyn. Iaǵnı, Alash qaıratkerleriniń ultshyldyǵy, óz dáýiri týǵyzǵan, qazaq ultynyń aldyna sol dáýirdiń ózi qoıǵan saýaldarǵa pikir júzinde de, áreket barysynda da bergen jaýaby edi, Alash zııalylarynyń gýmanızmi – olardyń qaıratkerlik áreketteriniń de ózegi edi. Mundaı gýmanızm bolmasa, olar ult taǵdyry jolyndaǵy jankeshtilik áreketterge de barmas edi. Alash qozǵalysynyń – qazaqtyń «Jańǵyrý dáýiri» bolǵandyǵyn, onyń elim degen, jurtym degen azamattardyń basyn qosqandyǵymen de dáleldeýge bolady. Abylaı zamanynda syrtqy jaýdyń qaýip-qaterinen basy qosylǵan qazaq; Kenesary, Mahambet, Abaı dáýirinde «bas-basyna bı bolǵan» qazaq; Alash tusynda bas biriktirdi, qımyl biriktirdi. Onyń negizinde Otanyna, urpaǵyna degen uly janashyrlyq jatty. Bul naǵyz Renessanstyń tamyry bolarlyq gýmanızm.

Alash qozǵalysy dáýiri – qazaqtyń ult retinde birigý, tutasý, etene aralasý dáýiri boldy. Alash qaıratkerleri osy úlken syndy abyroımen oryndaı aldy. Eldi birlikke shaqyrdy, halyqty erkindikke sendire aldy. Bul naǵyz ulttyq jańǵyrýdy týǵyzǵan uly ister tolqyny bolatyn. Alash qozǵalysynyń tarıhy otandyq ǵylym úshin qazaqpen birge jasaıtyn máńgilik tarıh. Ultynyń máńgiligin oılaǵan abzal azamattardyń júrip ótken jolyn úlgi etý, erlikke tatyrlyq eńbekterin baǵalaý – búgingi urpaq úshin, ultymyz úshin eń qymbatty qundylyqtardyń biri. Qazaqstan jańarý men jańǵyrý jolyn tańdady. Biz bul jolda ótkennen taǵylym alsaq qana keleshekke senimmen qadam basamyz. Osy jolda Alash zııalylary bizge úlgi etken aqyl men sabyr, parasat pen ustamdylyq qajet.

Sóz sońynda basymnan ótken myna bir jaıtty aıta keteıin. Birde Almatyǵa jol túsip, ushaqta sheshenniń aqsaqalymen saparlas bolǵanmyn. Jasy úlken adam bolǵasyn júgin kóterisip, qamqorlyq kórsettim. Aqsaqal qazaqsha taza sóıleıdi eken, birazdan keıin halqynyń aýyr taǵdyry jaıly áńgime bastady (sol kezde ekinshi Sheshen soǵysy júrip jatqan edi), eki júz jyldyq sheshen-orys soǵysy, sheıh Mansur,Baısangýr, Beıbolat Taımıev, Zelimhan jaıly kózine jas alyp turyp áńgimelep, búgingi kúndegi halqynyń aýyr jaǵdaıy jaıly aıta kele áńgimeni kilt toqtatyp, maǵan  qarap biraz únsiz otyrdy da, «Biz 14 jasar balamyzdan qartaıǵan shaldarymyzǵa deıin soǵyssaq ta Alla bizge Egemendikti bermeı otyr, al sender azattyqtyń qadirin, til men diniń qasıetin túsinbeseńder de, Alla senderge berip otyrǵanynyń sebebi neden ekenin bilesiń be?»- dep surady. Aqsaqaldyń suraǵy qısynǵa kelse de, suraǵyna jaýabym joq ekenin aıttym. Ol biraz oılanyp tómen qarap otyrdy da, basyn kóterip, «Senderdiń oǵan qatystaryń joq, senderdiń atalaryń basqa ulttarǵa kóp jaqsylyq jasaǵan, onyń sebebi - sonda, baıqańdar, Allanyń bergen nesibesinen aırylyp qalmańdar»-  dep áńgimesin aıaqtady. Bul aqsaqaldyń áńgimesi kópke deıin esimnen shyqpaı júrdi, «Jaratqannyń aldynda qarý alyp,  qan tógip, el qorǵaǵannan, adamǵa jasaǵan jaqsylyq qundy eken» degen toqtamǵa keldim. Egemendigimizdiń qadirin bileıik, ár kúnimizdi, memlekettigimizdi nyǵaıtýǵa qajet bir árket jasap, Elimizdi keleshek urpaqqa amanattaıyq.

Toqtarov Qaıyrbek,

Qazaqstan máslıhattarynyń Qurmetti depýtaty

 

Pikirler