Qazaqtar ǧasyrlar boiy mal şaruaşylyǧymen ömır sürgen ūlt. Aua raiynyŋ tört mezıgılıne bailanysty qystau men jailauǧa köşıp otyrǧan. Köktem men küz kezderındegı kökteu men küzdeu taǧy bar. Köştıŋ joly bırneşe jüz şaqyrymǧa sozylatyn bolǧan. Sondyqtan qazaqtar būndai saparǧa jaqsylap daiyndalǧan. Mejelegen jerge jetu maqsatynda otar-otar qoilardy, tabyn-tabyn jylqylardy, tüielerdı suaruǧa bolatyn joldardy taŋdaǧan.
Osyndai köşterge bailanysty qazaqta «Qaraly köş» salty bolǧan. Būl qaitys bolǧan adamdy bır jyl boiy joqtap eske alyp jüruge arnalǧan salttardyŋ bırı.
Adam qazasyna bailanysty salttar
Adam köz jūmǧan soŋ onyŋ janūiasy men tuystary türlı salttardy ūstanatyn bolǧan. Mysaly «Qara jamylu» (qara kiım kiiu), «At tūldau» (marqūmnyŋ atyn onyŋ asyna qūrbandyqqa şaluǧa deiın kekılın bailap, qūiryǧyn kesıp bır jyl bos jıberu), «Joqtau» (adam qaitys bolǧan künı, dünieden ötkenıne jetı, qyryq kün tolǧanda, jäne bır jyl ötken soŋ asy berılgende öleŋmen ändetıp aitylatyn än), «Dauys şyǧaru» (är künı taŋerteŋ qaitqan adamnyŋ jūbaiy men tuys äielder jäne auyldas äielderdıŋ jylauy), «Dauys salu» (qaraly köşke beitanys adamdar kezdeskende mūŋdy dauys şyǧaryp jylau), «Qaraly äiel» (baqilyq bolǧan adamnyŋ jūbaiy basqalar kelgende bır jyl boiy şymyldyqtyŋ arǧy jaǧynda otyruy), «Qara kılem jabu» (jükterdı qara kılemdermen jabu). Jazuşy Mūhtar Äuezūly köş kezınde qara alaşa, qara ala tekemet te jabylatynyn jazǧan. Būdan basqa da salttar barşylyq. Būl salttardy oryndau marqūmnyŋ asy berılgen künı qaraly uaqyt mejesıne jettı degendı bıldıretın «Naiza syndyru» salty oryndalǧan soŋ ǧana tyiylatyn bolǧan.Qaraly köş
Osyndai salttardyŋ bırı «Qaraly köş». Ǧalym Şaizada Tohtabaeva būl salt jönınde bylai dep jazady: «Eger marqūm rudyŋ kösemı bolsa onyŋ qyzy joqtau aityp köştı bastaidy. Qolynda qaraly naiza, jetegınde «tūl at» jüredı. Qyz basyna äkesınıŋ tymaǧyn artqa qarap kigızedı. Qaraly köştı bastaǧan qyzdyŋ janynda qūrbylary bolady».Mūhtar Äuezūlynyŋ kuälıgı
Qazaqtyŋ eŋ ūly jazuşysy Mūhtar Äuezūlynyŋ «Abai joly» roman-epopeiasyna älemnıŋ köptegen ūly tūlǧalary «Qazaq ömırınıŋ ensiklopediiasy» degen joǧary baǧa bergen. Būl şynynda da solai. On toǧyzynşy ǧasyrda düniege kelgen M.Äuezūly qazaqtyŋ köptegen salttaryn közımen körıp özınıŋ qaitalanbas daryny arqasynda şynaiy surettei bıldı. Jazuşy «Abai joly» şyǧarmasynda «Qaraly köş» saltyn da surettegen: «...qalyŋ jylqynyŋ jony körındı. Keŋ saiǧa tüsıp kele jatyr. Qylaŋy köp, şūbartqan jylqy jiı-jiı pysqyra tüsıp, jıtı basyp keledı. Aralarynda, tai, qūlyndar kısıneidı. Özge jylqydan ozǧyndap şyǧyp, oinaq salyp şapqylaǧan qūnan-dönender de körınedı. ...Tai-qūnandar bastaryn tegıs köterıp, qos qūlaqtaryn qalyŋ jylqy kele jatqan jaqqa qarai qaişylandyra şanşyp ap, üiırsek ünmen şūrqyrai kısınedı. Bala atauly tegıs attaryna jügırdı. Elsız öŋırde körıngen qalyŋ jylqy – köşken eldıŋ jylqysy eken. Balalar attaryna mınısıp, betterın auyl jaqqa būrǧanda, jaŋaǧy jylqy asqan belden asyp, oiǧa taman tüsıp kele jatqan qalyŋ köş körındı. On bes tüienı tızgen bır köş özge nöpırdıŋ aldyn ala oqşau şyqty. Soǧan tırkes on tüielı, taǧy on bes tüielı, segız-toǧyz tüielı salqar-salqar köşter bırı artynan bırı şyǧyp, şūbaryta, şūbatylyp keledı. Alǧaş ötken jylqynyŋ artyn ala köp attylar keledı eken. Qoldaryna soiyl, şoqpar, bauly qūryq ūstaǧan erkekter bar. Äredıkte tomaǧaly bürkıtterın baldaǧyna qondyryp alǧan yqşam jıgıtter de körınedı. Būl top Abailar jaqyndaǧanşa qiys öte berdı. Sonyŋ artynan kele jatqan eŋ aldyŋǧy ülken köş Abaidyŋ da, barlyq balalardyŋ da közderın erıksız tartty. Būl köştıŋ ainalasyn qorşaǧan attylar köp, barlyǧy da äielder. Öŋşeŋ sändı kiıngen qyz-kelınşek pen egde tartqan bäibışeler. Mıngen attary ylǧi semız jorǧalar men bedeuler. Äielderdıŋ er-tūmany, toqym, qūiysqan, ömıldırık, jügenderı tegıs kümıske malynǧan. Jaryq künge şaǧylysyp, jarq-jūrq etısedı. Ülken köştıŋ aldynda esık pen tördei jerde attaryn qatar bastyryp bır top qyz keledı. Tap ortalarynda ertteulı küide bos jetektelgen, kekılı küzelgen qara kök at bar. Sol toptan äntek keiın ülken köştıŋ aldyn bastap kele jatqan sūp-sūr jüdeu bäibışe eken. Basyna jūqa qara jelek jamylypty. Būl bastaǧan bes tüielı köştıŋ sänı özgeşe körındı. Bar tüienıŋ üstıne artylǧan jükterdı japqan öŋşeŋ qara kılem, qara alaşa, qara ala tekemet körınedı. Jüktı tüielerdıŋ ekı jaǧy sol ülken qara ala jamylşylarmen ǧana jelpıne tüsıp, özgeşe bır auyr tynys alyp kele jatqan tärızdı. Köştıŋ türıne taŋdanyp, ünsız toqtap qalǧan balalar toby mynadai saltanatty körınıstıŋ aldyn kesıp öte almady. Endı amalsyz köş ötkenşe qarap tūratyn boldy. Basynda būlarǧa köş adamdarynan köz salǧan kısı bolmady. Bıraq aldyndaǧy qyzdar toby endı jaqyndap, qastaryna kep qalǧan eken. Solar ǧan özınşe, bır türlı tüisıngendei boldy, bılem. Aralary azyraq auysyp, az ǧana bögelıstı de, bır kezde bır top qyzdar ortasynan ekı qyzdy ılgerırek bölıp şyǧardy. Baǧanaǧy kekılı kesılgen qara kök at sol ekı qyzdyŋ ortalyǧynda jetekte eken. ...Būl qaraly köş ekenın – Böjei köşı ekenın Abai men Täkejan baǧana-aq tanyǧan bolatyn. Özge köşten bölek bolatyny mälım. Bıraq myna ekı qyz ıstegen ıs bölektıŋ ışınde bır özgeşe boldy. Olary özge qyzdan bölıngende baiqaldy. Bastaryna erkektıŋ bas kiımın kiıptı. Qara maqpalmen tystaǧan jūqa qara eltırı tymaqtary bar. Qyz kimeitın bas kiımnıŋ artyn aldyna keltırıp, terıs kiıptı. Endı ǧana anyq körındı, ortalarynda jetekke alǧan tūldaǧan qara kök attyŋ üstıne Böjeidıŋ er-toqymy erttelıptı. Er üstıne sol Böjeidıŋ osy ötken qysta Qarqaralyǧa kiıp barǧan qyzyl küreŋ ışıgı jabylypty. Erdıŋ qasyna qamşysyn şanşyp, soǧan da terıs qaratyp Böjeidıŋ qysqy tymaǧyn kigızıptı. Ekı qyz bölıne salysymen myna köldeneŋ qarap tūrǧan attylardy körıp, şyrqai sozyp, qaraly mūŋdy dauys aita jönelgen. Köş boiynda auyl üstınen ötse nemese bögde jürgınşıler janynan ötse, qaraly köştıŋ qara jamylǧan osyndai qyzdary dauys aitatyn salty. Qyzdar sony bastaǧan eken». Jiyrmasynşy ǧasyrda Qazaqstanda otyryqşylyq ömır oryn alǧandyqtan «Qaraly köş» salty joǧaldy. Bıraq būl baiyrǧy salt ūmyt bolǧan joq.Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ūlttyq portaly.
