Qazaq toilary men basqa da jiyndaryna ärqaşan köp qonaq şaqyrylady. Būrynǧy ǧasyrlarda toilar bırneşe künge sozylatyn bolǧan. Ertegıler men batyrlar jyrlarynda «otyz kün oiyn, qyryq kün toiyn» degen söz beker aitylmaǧan. Būl künderı än şyrqalyp, küi tartylyp, aitystar ötkızıletın. Baluandar küresı, at bäigesı taǧy basqa da saiystar ötkızılgen. Būndai jiyndarǧa qonaqtar özderınıŋ aqyn-aityskerlerın, küişı-änşılerın, qara küş ielerı men şabandozdaryn jäne nebır jüirık attaryn alyp keletın. Sondyqtan qonaqtar üşın dämdı tamaqtar men şöl tarqatar qymyz molynan daiyndalatyn.
Saltanatty jiyndar men astardy as-cumen jetkılıktı türde qamtamasyz etu üşın jiyn ötkızuşı şaŋyraq keregınşe soiys mal men susyn jinau üşın öz jaqyn tuystarynan kömek sūraityn bolǧan. «Sauyn aitu» salty osylai paida bolǧan.
Ädette bır adam bükıl tuystarǧa sauyn jönınde habar berıp auyl aralaityn. Alysta tūratyn aǧaiyndarǧa habarşylar jöneltılgen. Alystan keletın qonaqtar da özderımen bırge terıden jasalǧan sabalar men mesterge qymyz qūiyp alyp keletın bolǧan.
Ǧalym Şaizada Tohtabaeva bylai dep jazady: «Qonaqtar är jüzden jäne türlı auyldardan, özderınıŋ malymen, saiys jeŋımpazdaryna arnalǧan syilyqtarymen jäne qymyzben keletın. Būndai kelıstıŋ basynda köpke syily jasy kelgen äiel tüiege mınıp keletın.
Tüienıŋ örkeşıne ädemı kılem jabylyp, pıspekterı bar körkem oiularmen ädıptelgen sabalar artylǧan. Onyŋ soŋynan tüie men atqa mıngen äielder men erler jüretın bolǧan.
Jiylys ielerınıŋ tuystary men dostary tüielerge artyp äkeletın ülken mesterge 100 nemese 200 litr qymyz tolǧan. Olar bırneşe jalqynyŋ terısınen tıgıletın bolǧan».
«Sauyn aitu» salty zertteuşılerdıŋ eŋbekterınde
«Sauyn aitu» salty turaly ǧalym Halel Arǧynbaiūly özınıŋ «Qazaq halqyndaǧy semia men neke» atty kıtabynda orys zertteuşılerınıŋ jazbalarynan mysaldar keltırgen. M. Levanevskii «Qazaq dalasy turaly jazbalar» eŋbegınde bylai dep jazǧan: «1852 jyly bır asqa Beisembı Bajyqūly degen bai 10 jylqynyŋ terısınen jasalǧan sabaǧa 100 şelek qymyz qūiyp äkelgen. Mūndai sabalardyŋ moinyn jabyqtan şyǧaryp qoiyp, at üstınen pısedı eken».
19 ǧasyrdyŋ 90-şy jyldary Kışı jüz rularynyŋ arasynda berılgen bes asqa qatysqan İ. Anichkov «1892 jyly qazaq astaryna baru» maqalasynda, Şömekei ruynda ötkızılgen Kärıbai asy turaly mälımet keltırgen. Būl as şılde aiynyŋ aiaǧynda Quaŋdariianyŋ boiynda 4 kün boiy ötken asqa 500 adam jinalǧan. Qonaqtar üşın tıgılgen tek aq üilerdıŋ sany 200-ge deiın jetken. Būdan basqa Būqar şatyry tıgılgen. Är üige bır saba qoiǧanda onyŋ sany 200-den artatyndyǧyn jazǧan.
Būndai ıs-şaralar ötkızu barysynda at jarystarynyŋ bırneşeuı ötkızıletın. Mysaly, solardyŋ bırı tamaq dämdı pıssın degen tılekpen «Oşaq bäige» atalǧan. Qazaq halqynyŋ erterekte qalyptasqan ädetı boiynşa asqa soiylǧan ülkendı-kışılı maldardyŋ süiekterı, äsırese jılıkterı eşqaşan syndyrylmaǧan. Asqa saba äkelgenderge tügeldei sarqyt esebınde bır-bır syndyrylmaǧan bütın jılıktı sabanyŋ tübıne salady. Osylaişa qymyz qūiylyp kelgen ydysty qūr qaitarmaidy. Mūny «Salu» dep ataidy.
Būl mälımetterdıŋ bärı de kezınde «Sauyn aitu» saltynyŋ keŋ taraǧanyn jäne de sabalardyŋ ielerınıŋ esımımen atalǧanyn, nemese köpşılık qoiǧan attary da bolǧanyn däleldeidı.
Salt ädebi şyǧarmalarda
Qazaqtyŋ sabalary kölem jaǧynan ärtürlı bolǧan. Säken Seifullin «Sol jyldarda» atty estelıgınde kölemı ülken saba turaly jazǧan: «Otaudyŋ ortasynda kümıstegen ükılı pıspektı ekı jylqynyŋ terısınen ıstelgen ülken qara saba tūr. Işındegı lyqyldaǧan sary qymyzdyŋ küştı mas iısı syrtynan aŋqidy. Sabanyŋ qasynda ekı jıgıt terşıp kezek-kezek türegep kerılıp ükılı kümıs pıspekke sabany jai, auyr salmaqpen gümp-gümp etkızıp pısıp qoiady. Ekı jıgıt qymyzdy ülken tegenege qūiyp alyp, ojaumen sapyryp otyr. Bırı ojaumen qūiyp, ekınşısı tory ala tostaǧandarmen jaǧalai ülestırıp jür».
Aqyn Iliias Jansügırūlynyŋ «Qūlager» jyrynda myndai öleŋ joldary bar:
Mal aidap jan-jaqtan jūrt onnan, besten,
Köp saba kelıp jatyr eldei köşken.
Qazaqtyŋ osy salty halyq ertegılerı men jyrlarynda baiandalǧan. Qazaqtyŋ belgılı jyry «Aiman - Şolpan» jyrynda «Sauyn aitu» salty bylaişa jyrlanady:
Mamandy ruly elge baǧa qylǧan,
Maman bai mal bıtkenge toba qylǧan.
Bailyǧy Maman baidyŋ jannan asqan,
Terısın bes aiǧyrdyŋ saba qylǧan.
Bolypty ūldan kemtar Maman beibaq,
Auylǧa malǧa topyr bolǧan oinaq.
Terısın bes aiǧyrdyŋ saba qylyp,
Sabasy atanypty «Tüie moinaq».
Mamannan kelgen kısı qymyz ışpek,
Auzyna jarandardyŋ täube tüspek.
Terısın bes aiǧyrdyŋ saba qylyp,
Sabasy atanypty «Altyn pıspek».
Mamanǧa aiuan maldyŋ berdı baǧyn,
Jaratty Maman batyr arǧymaǧyn.
Bır tūtqa kışı jüzde bai edı, dep,
Şömekei Maman baiǧa aitty sauyn.
Jalǧanda Maman baidai bolǧan bar ma?
Jıgıtter būl jalǧandy köŋılıŋe alma.
«Sänımen būl jiynǧa baramyn» –dep,
Arttyrdy toǧyz narǧa toǧyz saba».
«Sauyn aitu» salty bügınde de ūmyt qalǧan joq.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ūlttyq portaly
