Kökınıŋ Eset degen balasy bar
Isıne ärkımderdıŋ talasy bar.
Seitqali Janǧaliev
Boz dalanyŋ tösınde tūlpar mınıp tu ūstaǧan, qol bastaǧan babalardan qalǧan mūra – kielı topyraǧymyzdyŋ bır bölşegı, tolaǧai tabystardyŋ, berekelı yrystyŋ bastauy bolǧan şyraily öŋırdıŋ bırı Aqtöbe dep bılemın. «Salt dästürım – qazynam» demekşı, dana halqymyzdyŋ ūly men qyzyna, jailauy men qystauyna, özenı men kölıne, qyraty men töbesıne, tauy men oiyna, şūraily qonysyna ädemılep, kestelep, körkem at qoiu ürdısı – ejelden qalyptasqan, qanǧa sıŋgen tamaşa dästürınıŋ bırı. Jäne bır erekşelıgı köŋılı qūlaǧan erekşe qūbylys dünielerdı aq tüspen orailastyryp otyrǧan. Mäselen, aq üi, aq şabdar, aq şaŋqan, aq şarby būlt, aq şatyr, aq şaşty ana, aqsaqal, aq peiıl, aq niet degen teŋeulerdı keŋınen qoldanǧan eken. Mūqym qazaq elınıŋ maqtanyşyna ainalyp, ataǧyn aspandatyp tūrǧan Aqtöbe atauynyŋ tüp-tamyry osyndai ūǧymda jatqan sekıldı. «El ümıtın er aqtar» degen. Tarihy tereŋ qart Aqtöbenıŋ kielı topyraǧynda kındıgı kesılıp, jauda batyrlyq, dauda şeşendık tanytyp, halqynyŋ bostandyǧy men ūltynyŋ tūtastyǧy, jerınıŋ bütındıgın saqtau jolynda janqiiarlyq erlık körsetıp tūlǧalyq deŋgeige köterılgen ūly perzentter az emes. Qūdaiǧa şükır, ūltymyzdyŋ ūlan-asyr baǧyna qarai altyn qūrsaq analarymyz är ǧasyrda jaujürek batyr ūldaryn düniege äkelıp otyrǧan. Solardyŋ bırazynyŋ esımı bügınde aŋyzǧa ainalyp, qairatkerlık tūǧyrǧa köterılıp, tarihta attary qalǧan. Ūşqan qūs qanaty talatyn keŋ baitaq ölkemız ben qūtty qonys atamekenımızdı talai şapqynşylyq joryqtarda bır süiemın de jau qolyna bermei aman alyp qalǧan esıl erlerdıŋ erlıgı ūrpaqtan - ūrpaqqa miras bolyp keledı. Halyqtyŋ batyr perzenterın ūmytpai, olardy ūlyqtap, ardaqtap otyruy zaŋdylyq dep bılemın. Ärine, Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Şapyraşty Nauryzbai, Tailaq, Ötegen, Sūranşy, Er Qosai, İsatai, Mahambettermen qatar Tıleu batyrdyŋ esımın erekşe ataimyz. Onyŋ qaharmandyq ısı – 1681-1684 jyldary joŋǧarlarǧa qarsy Sairam qalasy tübındegı şaiqastarda Kışı jüz äskerıne qolbasşylyq etuı. Tıleu batyr sondaǧy ūrystardyŋ bırınde erlıkpen qaza tauyp, Türkıstan qalasyndaǧy Qoja Ahmet Iаsaui kesenesı janynda jerlendı. Köregen saiasatker, aqyl-parasaty men batyrlyǧy teŋ qolbasşy, atadan asyl tuǧan Tıleu ejelgı Tūrannyŋ besıgı men esıgı atanǧan türkı düniesınıŋ täjı – qasiettı de kielı Türkıstannan aiyrylsaq, onyŋ aqyry nemen tynaryn jaqsy bıldı. Osy Sairam soǧysyna Batys aimaqtan ärısı Maŋǧystau, berısı Berşügır, Ūly Borsyq, Aral öŋırı, Saǧyz-Jem, Temır özenderın jailaǧan qalyŋ elden şamamen on jetı myŋǧa juyq qol jinaldy. Tıleu batyr bastaǧan būl äsker Äz-Täuke hannyŋ aldynan ötken soŋ, ūrysqa kırdı. Ol zamanda on jetı myŋ sarbaz – köp küş bolatyn, tyŋnan qosylǧan mol qol qazaq jauyngerlerınıŋ ruhyn köteredı. Äbılqaiyr han, Äiteke bi, Möŋke bi, Myŋbai batyr, Eset Kötıbarūly, Qobylandy batyr, Kötıbar batyr, Köben bi, Bökenbai batyr, Nauryzälı batyr, Asau-Baraq, Jaras batyrlar – qazaq ūltynyŋ baǧyna tuyp, är ǧasyrda eldıktı saqtap qalǧan qairatker tūlǧalar. Osyndai qaitpas qaisar batyrlar şoǧyrynda arasynan tama Eset Kökıūlynyŋ da esımı bır töbe. El auzynda «Allanyŋ tasy qatty ma, Esettıŋ basy qatty ma?» degen söz qaluy onyŋ osal tūlǧa emestıgın taǧy bır aŋǧartsa kerek. Būl tämsıl Eset batyrdyŋ Qalmaqqyrylǧan degen jerde jaudy talqandauda körsetken airyqşa erlıgınen keiın şyqqan desedı. Eset degen at elımızdıŋ qūiqaly öŋırınıŋ bırı Aqtöbe jerınde eŋ qasiettı esımderdıŋ bırı bolyp sanalady. Al, jalpy, būl sözdıŋ tüp-törkını «kelıstı, laiyqty, jaujürek» degen maǧynany bıldıredı eken. Bız, qazaq halqy, jaryq dünie esıgın aşqan närestege at qoiu mäselesıne kelgende ülken jauapkerşılıkpen qaraimyz. Är ataudyŋ män-maǧynasyna tereŋ üŋılemız. Bala – adamnyŋ bauyr etı bolǧandyqtan şaŋyraqqa şyr etıp kelgen säbige eŋ jaqsy esımdı taŋdap qoiuǧa tyrysamyz. Keibırı zamanyna sai, el arasynda keŋ taralǧan, zamanaui esımderdı qoiyp jatsa, keibırı ata-babalarynyŋ, ūly tūlǧalardyŋ esımın, keibırı ejelgı esımderdı berıp jatady. «Azamat degen atqa laiyqty, elın qorǧar jaujürek jıgıt bolsyn» degen nietpen Eset degen esım de köp taraǧan. Eset Kökıūly elımızge keŋınen mäşhür qasiettı äulie, eren batyr, qyzyl tıldı şeşen, top bastar kösem bolǧan. Seksennen asyp, baqilyqqa attanyp, arada san ǧasyrlar ötse de halyqtyŋ jadynan joǧalmaǧan, zor märtebege ie asyl tūlǧa. Jaugerşılık zamanda tuyp, kürespen eseiıp, er jetken Eset te el qorǧauǧa erte aralasyp, erlıgımen közge tüsıp, batyr atanady. Täuke hannyŋ tūsyndaǧy jeŋıstı şaiqastarda Eset batyr Kışı jüz qolyn bastaidy. Osyndai şaiqastardyŋ bırınde Esettıŋ jauyngerlıgıne riza bolǧan Täuke han: «Aibatyŋ asa tüssın, naizaŋ mūqalmasyn, el namysy tūzdyǧyŋ bolsyn»,– dep bata bergen eken. Qazaq bıreuge riza, ısıne täntı bolǧanda «tektı atanyŋ balasy» – dep jatady ǧoi. Halqymyz tektıŋ asyldyǧyn moiyndaǧan, adam boiyna ūialaityn jaqsy ädeptıŋ türlerı tektıŋ ruhynda dep tüsıngen. Sebebı, tektı qūrmetteu eldı saqtaidy, el saqtalsa jer saqtalady. Eset batyr da tektı atanyŋ önegesıne, babanyŋ ösietıne qarap östı. Şyqqan, ösıp-öngen ortasy da elge erekşe tanymal ūlylardan qūralǧan. Ol – qaitpas qaisarlyǧynyŋ arqasynda aimaǧyna «Taimas» – degen atpen belgılı bolǧan, şekısse şegınbeitın, küresse jeŋılmeitın, alǧan baǧytynan taimaityn Kökı batyrdyŋ balasy. «Äke körgen oq jonar» – demei me, halyq danalyǧy. Kökıbatyr da – Salqam Jäŋgır men Jalaŋtös bahadürler bastaǧan Orbūlaq şaiqasyna qatysqan ör tūlǧa. Al, anasy Nazym – aq kete ruynyŋ ataqty biı Balpyştyŋ qyzy. «Tektıden när alǧan tozbaidy», – degen osy. Tuystyq, qandas jaǧyn qualar bolsaq, Maŋǧystau öŋırınde ömır sürgen äulie, pır Beket babaǧa kärı naǧaşy bolyp keledı. Qazaq Ordasynyŋ tarihyndaǧy eŋ ūly, daryndy han, memleket qairatkerı, diplomat, qolbasşy Abylaihannyŋ eŋ senımdı qol bastaǧan batyrlarynyŋ bırı qypşaq Niiaz batyrdyŋ zamandasy retınde syilastyq qarym-qatynasta bolǧan. Esımı älı de elge keŋınen tanylmai tūrǧan kezde de Äbılqaiyrdy qoldap, ony han köterıp, qazaq jasaǧynyŋ qolbasşysy boluǧa atsalysty. Sonymen qatar, Eset batyr qazaq ūlty sanasynda qatty sılkınıs tuǧyzyp, bırıkken qazaq qolynyŋ joŋǧar basqynşylyǧyna qarsy jüz jyldyq azattyq soǧysynda ırı betbūrys jasaǧan eŋ ülken jeŋısı 1729 jyly Aŋyraqai şaiqasyna Kışı jüzdıŋ tuyn ūstap soŋynan qol ertıp barǧanyna tarih kuä. Aŋyraqai şaiqasy – qazaq jerınıŋ tūtastyǧyn saqtap qaluǧa negız salǧan qazaq-joŋǧar soǧysyndaǧy eŋ soiqan şeşuşı soǧystardyŋ bırı ekenın bılemız. Alaida, Joŋǧariiamen ūzaqqa sozylǧan asa auyr soǧysta qazaq jasaqtary tamaşa jeŋıske jetkenımen ol tabys baiandy bola qoimady. Qazaq handary men sūltandarynyŋ taq talasyna bailanysty alauyzdyǧy saldarynan būl küreske Resei imperiiasy da tartyldy. Äbılqaiyr qazaq handyǧynda jeke öz bilıgın nyǧaitu joldaryn jatpai-tūrmai tynymsyz ızdestıre kelıp Kışı jüzdıŋ hany 1731 jyly Resei memleketınıŋ qoldauyna süienuge bel budy. Kışı jüz handyǧynyŋ Reseimen odaqtasu tūsyndaǧy şeşuşı kezeŋde Eset batyr da belsendılık tanytqan bedeldı de beldı tūlǧalardyŋ bırı bolǧany anyq. Eset batyrdyŋ ömırınıŋ bır jarqyn tūsy – Qarasaqal bastaǧan başqūrt halqynyŋ Reseige qarsy köterılısınıŋ kezı edı. Oisyrata jeŋılıske ūşyraǧan başqūrt batyry Esettı panalap, qorǧan sanaidy. Resei jaǧy bolsa başqūrttardy jazalau üşın özderıne tapsyruyn talap etedı. Desekte, kedergıler men qiynşylyqtar tuyndap, qauıp-qater tönıp tūrǧanyna qaramastan Esettıŋ erık-jıgerınıŋ, küş-qairatynyŋ arqasynda qazaqtardy arqa tūtyp kelgen başqūrt jauyngerlerınıŋ ömırın saqtap, aman alyp qaldy. Sondai-aq, ol, daŋqty batyr Syrym Datūlyna aq batasyn bergen abyz. Eset batyr ǧūmyrynda 27 ret jekpe-jeke şyqqan eken. Eşkımge esesın jıbermei, jekpe-jekterınde talai ret jauyn jer jastandyrǧan ataqty batyr. 1743 jyly oǧan «tarhan» degen äskeri şen berıldı. Iаǧni, orys armiiasyndaǧy eŋ joǧarǧy ataq. Qazaqstannyŋ batys öŋırın zerttegen belgılı ǧalym Zäkıriddin Baidosov Eset batyrǧa tarhan ataǧynyŋ berıluın taldap, mynadai qorytyndyǧa keledı. Bırınşı, Esetten būryn «tarhan» ataǧy Şaqşaqūly Jänıbekke berılgen. Jänıbek pen Eset el arasynda öte bedeldı tūlǧalar boldy. Patşa ükımetı olardan qoldau küttı, olardyŋ qoldauyna ie bolu öte maŋyzdy edı. Ekınşıden, basqa sūltandar, starşin, bilerge tarhandyqty ülgı qylyp körsetudı sol arqyly öz jaǧyna şyǧarudy közdedı. Üşınşıden, Jänıbek, Eset batyrlar arqyly būqara halyqty patşa taǧyna bas idırudı közdedı. Törtınşıden, patşa şeneunıkterı Jänıbek, Esetterdı öz üiırlerıne tarta otyryp Äbılhaiyr handy oqşaulap, onyŋ bedelın tüsırudı qalady. Äbılhaiyr han öltırılgennen keiın onyŋ ornyna balasy Nūraly han sailanady. Äbılhaiyrdyŋ kezınde onyŋ ūly Ädıl amanatta bolatyn. Endı amanatqa Nūraly hannyŋ öz balasyn beruı talap etıldı. Tek Nūraly han ǧana emes, Eset, Jänıbek batyrlardyŋ da balalary amanatqa berılsın degen talap qoiyldy. Olardyŋ esımderı hanmen qatar atalyp, maŋyzdy jūmysqa tartylyp tūr. Patşa bilıgı eldı otarlau üşın osyndai sūrqiia ädıster men täsılder qoldanyp baqty. Orynbor komissiiasynyŋ bastyǧy İ.Nepliuev 1743 jyly 8 şılde künı Kışı jüz jäne Orta jüz qazaqtary turaly Senatqa hat jazdy. Būl hatta otarlau saiasatyn sättı jürgızu üşın jergılıktı halyq arasyna ırıtkı salu, arazdyq pen baqtalastyq tuǧyzu, eŋ bedeldı adamdardy jıktep, bırın köterıp, ekınşısın tömendetıp dürdarazdyq tuǧyzu üşın olarǧa ataq, däreje beru turaly aityldy. Orynbor orys äkımşılıgı Eset siiaqty bedeldı tūlǧalardan köz jazbauǧa tyrysty. Olardyŋ syrtynan jasyryn habarlamalar alynyp, qūpiia barlauşylar jıberılıp otyrdy. Olardyŋ qys qystauy, jaz jailauy ünemı baqylauda boldy. Mysaly, Eset batyrdyŋ köşu marşruttary Syrdariia özenınıŋ tömengı aǧysy, Elek özenı, Jem boiy, Borsyq qūmy bolatyn. Onyŋ bärı eskerıldı. Būl jaǧdailar Eset batyrǧa da aian edı. Resei men ırgeles audandarǧa äskeri bekınısterdıŋ köptep salynuy ony qatty tolǧandyratyn. Körşıles estek (başqūrt) halqynyŋ moinyna ılıngen otarlyq būǧaudyŋ qazaq halqyna da kelerın sezıngenmen, erteŋnen ümıtın üzbedı. Et pen süiekten jaratylyp tuǧannan soŋ myna apaq-sapaq ömırdıŋ qoŋyr küzı, aqşamy bolatyny da zaŋdylyq. Eset batyr da saliqaly jasqa jetıp, qazynaly qarttyq şaǧyn ötkerıp, joryqty saparda emes, öz üiı-öleŋ tösegınde jatyp, jaryq düniemen qoş aitysty. Baqilyqqa attanar aldynda zamandastaryn jinap, baqūldasyp: «Menıŋ basty armanym – Otanymdy, tuǧan topyraǧymdy jau aiaǧyna taptatpau edı. Sol azattyq jolynda qolymnan qaru tüspedı, özım attan tüspedım. Jaumen alysyp, dūşpannyŋ jaǧasyn jyrta jürıp, ūrys dalasynda ölsem be dep edım. Bıraq, Allanyŋ ūiǧarymy osylai boldy. Erteŋ denemdı qara jerdıŋ qoinyna tapsyrar kezde basymdy Şyǧysqa, aiaǧymdy Batysqa qaratyp jerleŋder. «Jaudy aiaǧymmen tırep jataiyn», – dep ösiet qaldyrypty. Taǧy bır äŋgımege qūlaq türsek, Eset batyrdyŋ zamandastary: «Onyŋ būl düniede ne armany bar eken, sūraiyqşy»,– dep jinalyp kelıptı. Sonda Aqmaŋdai asyl perzentın, talai handy joryqtarda jan serık bolǧan, Şalqar teŋızınen Aŋyraqaiǧa deiın barǧan Aqmonşaqtai tūlparyn aityp:«Ömırde Aqmaŋdaidai ūl süimedım, Asatyn Aqmonşaqtai at mınbedım. 40 jyl qyrǧyn bolsa, ajaldy öler, Ökınem, jau qolynda nege ölmedım?» – degen eken.Döŋgelengen dünie tynymsyz şyr ainalumen keledı. Sodan bergı aralyqta da adamzat qanşama ǧasyrdy artqa tastady, san qily zamandar, däuırler zymyrap öte şyqty, ärtürlı qoǧamdyq formasiialar auysty, jüie özgerse de halyqtyŋ ūly tūlǧaǧa degen mahabbaty bır sätke de ainyǧan joq, bız – sonyŋ kuäsımız. «Erdıŋ soŋy Eset, pırdıŋ soŋy Beket», – degen ūǧym el auzynda älı künge deiın jalǧasyp kele jatqanynyŋ özı bahadür babalarǧa, tarihymyzǧa degen zor qūrmettıŋ, qoşemettıŋ nyşany dep bılemın. Ūlylardy ūlyqtau – ötkendı ūmytpau degen söz. Būl baǧyttaǧy ıster eldıgımızdıŋ eŋselı, bırlıgımızdıŋ bekem ekenın aişyqtai tüstı. Eŋ bastysy, ūrpaqtar sabaqtastyǧynyŋ mäŋgılık ekenın körsettı. «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty qūjatta: «Tuǧan jerdıŋ ärbır saiy men qyrqasy, tauy men özenı tarihtan syr şertedı. Ärbır jer atauynyŋ törkını turaly talai-talai aŋyzdar men äŋgımeler bar. Ärbır ölkenıŋ halqyna suyqta pana, ystyqta saia bolǧan, esımderı el esınde saqtalǧan bırtuar perzentterı bar. Osynyŋ bärın jas ūrpaq bılıp ösuge tiıs». Osyǧan sai soŋǧy jyldary Aqtöbe öŋırınde oŋ özgerıster beleŋ alǧanyna quanamyz. Izgı mūrattarǧa toly şaralardy ömırdıŋ barlyq salasynan kezdestırdık. Öndırıs äleuetınıŋ artuy, ruhani şaralardyŋ köptep qolǧa alynuy köŋıl quantady. Äbılqaiyr hanǧa arnalyp kesene salynuy, Edıge batyrǧa eskertkış qoiyluy, Äbılqaiyr hannyŋ zaiyby Bopai hanymnyŋ esımımen atalǧan bala-baqşanyŋ aşyluy siiaqty ülken ısterdıŋ aldaǧy uaqytta da jalǧasyn tabatynyna senımdımız. «Nūr-Aqtöbe» şaǧyn audanynda aşylǧan Eset baba eskertkışı de köz tartady. Būl şarualardyŋ bärınde de el azamattarynyŋ ūiymşyldyǧyna rizamyz. Eset baba esımı mäŋgı halyqtyŋ jadynda. Bestamaq eldımekenınde mavzoleiı aşylyp, kiız üi ülgısındegı sändı mūrajai tūrǧyzylǧany köŋılge quanyş ūialatyp qana qoimai, öskeleŋ ūrpaqty patriottyq ruhta tärbielep, babalar tarihyn bıluge jūmyldyrary anyq. Babanyŋ qaisar ruhyna täu etuge elımızdıŋ tüpkır-tüpkırınen aǧylǧan aǧaiynnyŋ nöpırınde qisap joq. Ūlttyq kodymyzdyŋ tamyry Eset baba syndy ūlylardan bastau alsa bügıngı güldengen, türlengen Aqtöbedegı saltanattyŋ salmaǧy arta tüspese, tömendemeitını sözsız. Demek, Eset batyrdyŋ ömırı men erlık ısterı, önegelı joly öskeleŋ ūrpaqtyŋ sanasynda jaŋǧyrady degen ümıtke jeteleidı. Toqsan auyz sözımızdıŋ tobyqtai tüiınıne keler bolsaq, halqymyzdyŋ ūly perzentı, memleket jäne qoǧam qairatkerı Dınmūhamed Qonaevtyŋ Asanbai Asqarovqa aitqan: Asanbai, qolyŋnan kelgenşe qazaqty jylatpauǧa tyrys, qorlyqqa berme. Qorlyqqa köngen halyq zorlyqqa da könetin iisalmas, ynjyq bolyp ketedi. Ūlt öziniŋ müddesin özi qorǧai alatyn därejege jetui kerek. Kezinde qazaqtyŋ janyn saqtap qalsaq eken dedik qoi... Biz ol däuirden öttik. Endi qazaqtyŋ ruhyn, namysyn saqtauymyz kerek», – degen tolǧaqty pıkırı oiǧa oralady. Rasynda, babalarymyzdyŋ sara jolyn, eldık ısterın eske alyp, tarihymyzdy ekşeuge baǧyttalǧan qadamdar qazaqtyŋ ruhyn, namysyn jıgerlendıretını sözsız. Arqaly aqyn Mūqaǧali Maqataevtyŋ:
«Ökınbe, äke, otyŋ bar sönbeitūǧyn, Ol mäŋgı janady, körmei tynym. Ūrpaǧyŋ bar, el menen er namysyn, Tırı tūrsa qolynan bermeitūǧyn» – degen ädemı şumaǧyn bügın osy babalar ruhyna arnai eske alǧymyz keledı.2022 jyldyŋ 7-8 qazan künderı Aqtöbe oblysynyŋ Bestamaq auylynda Eset Kökıūlynyŋ 355 jyldyǧy keŋ kölemde, auqymdy atalyp öttı. Aqtöbe qalasynyŋ jaŋa möltek audany Eset Kökıūly dep atalyp, onyŋ eskertkışınde jan jaqtan kelgen as qonaqtary kezdesu ötkızdı. «XVII-XVIII ǧǧ. qazaq-joŋǧar qatynastaryndaǧy Eset Kökıūlynyŋ tarihi rölı» atty respublikalyq ǧylymi-praktikalyq konferensiia ötıp, jan jaqtan şaqyrylǧan ǧalymdar özderınıŋ baiandamalarymen şyǧyp söiledı. Konferensiia Janşa Qūrmanqyzy Baqytjannyŋ «Elın qorǧaǧan er Eset» atty kıtabynyŋ tūsaukeserımen aşyldy. Būl konferensiiada ǧalymdar tömendegıdei ūsynystar aityldy:
- Eset batyrdyŋ ömır datalaryn tarihi derek közderımen salystyryp, qaitadan saralau, zertteu;
- Eset batyrdyŋ tarihi şaiqastardaǧy rölın tarihi qūjattarǧa süienıp naqtylau;
- Aqtöbe oblysynyŋ Alǧa audanyn Eset Kökıūly atyndaǧy audan dep atau jäne Bestamaq auylynyŋ tarihi atauy «Bestamany» qalpyna keltıru, t.b. ūsynystar jasaldy.
Ömırzaq Ozǧanbaev,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor
