Bızdıŋşe, dın – qaisybır qoǧam-qauymǧa, jalpaq jūrtqa baǧyttalsa, dästür naqtyly bır ūltqa arnalǧan dünie. Taǧy, būlardyŋ arasynda qyldai jıp-jıŋışke şekara bar. Ony aq pen qara, aşy men tūşyny anyq ajyratar tanym-tarazyny, parasat-paiymdy basşylyqqa alu arqyly ǧana baiqap-baǧamdauǧa tolyq negız bar. Bügınderı el ışın alataidai büldırgen, nigilizmge negızdelgen dıni-ekstremistık aǧymdar salt-dästür, ädet-ǧūryp, bai ädebi qazyna, mädeni mūra, tarih, şejıre sekıldı atadan äkege, äkeden balaǧa miras bop berılgen qūndylyqtardy joqqa şyǧaruda. Qazaqta soǧan qarsy tūrar «antivirus», «immunitet» bolmasa, bärı bekerşılık. «Qūran Kärımnıŋ» «Aǧraf» süresındegı: «Olardyŋ jürekterı bar, alaida olar onymen tüsınbeidı. Közderı bar, onymen körmeidı. Jäne olardyŋ qūlaqtary bar, ol arqyly estımeidı» degendı soqyr senım artynan ergenderge qatysty da aitsaq artyq emes.
Al, hakım Abai ne deidı eken:
Basynda mi joq,
Özınde oi joq,
Külkışıl, kerdeŋ nadannyŋ.
Köp aitsa, köndı,
Jūrt aitsa, boldy.
Ädetı nadan adamnyŋ.
Boida qairat, oida köz
Bolmaǧan soŋ, aitpa söz.
«Ol «bır» degen söz ǧalamnyŋ ışınde, ǧalam Alla taǧalanyŋ ışınde» dep aitqan, «Tolyq adam» ılımın nasihattap ötken, ärı eŋ bastysy – qazaq, mūsylmandyq Şyǧys pen Batys oi-qazynasynan när alǧan «qazaqtyŋ bas aqyny» (A.Baitūrsynūly) dınge asqan ūstamdylyqpen qaraǧany belgılı. Karl Popperge säikes, «tarih qaitalanatynyn» eskersek, gegemoniialar men müddelı toptar qaruyna ainalǧan türlı aǧymdardyŋ maqsūt-mūraty – adamzat aldynda islam älemın qūbyjyq etıp körsetu, äskeri, genofondtyq küş-quatty qūrtu, ruhani tūrǧydan älsıretu, degradasiiaǧa ūşyratu, saiasi tūraqsyzdyq ornatu. Şyŋǧys Aitmatov Jolamanynyŋ (mäŋgürt) adam aitsa nanǧysyz aiuandyqqa barǧany sekıldı, zombige ainalǧan ekstremister de el, jer, memleket üşın asa qauıptı. Ökınışke qarai, olar bıreudıŋ qolynda quyrşaq bop, saiasi müddeler sahnasyna oinap jürgenınen beihabar. Būǧan qarsy tūru üşın är individ özınıŋ ışkı etikalyq, estetikalyq normalaryn saqtai otyra, dıni sauattylyqty küşeituı qajet degen oidamyz. Jüsıp Balasaǧūn «Qūtty bılık» atty dastanynda bauyrmaldyq, yntymaq, bırlık, adami qarym-qatynas, qaiyrymdylyq, jaqsylyq jasauǧa jaǧdai tuǧyzar qoǧamdyq ömırge bet būruǧa şaqyrady:
- Ketıpsıŋ elden bezıp qu dalaǧa,
Qaramai ūlys, zalyq, kent-qalaǧa.
Jür deidı tau ışın tūraq etıp,
Tabynyp bır Allaǧa jyraq ketıp.
Ne qyldy aǧaiynyŋ sonşa saǧan,
Nege sen şettep kettıŋ, aitşy maǧan!
Nemese:
- Qalada qūlşylyq qyl, ketpei qaşyp,
Berersıŋ ızgılıktıŋ jolyn aşyp.
Halyqqa paidaly bol aqyldasyp,
Tuysqa bauyrmal bol jaqyndasyp!
Köz sap jür jetım, jesır, aqsaqqa asa,
Qalmasyn soqyr, meşel közden tasa.
Aqiqat – bıreu, şyndyq – köp. Sebebı, ärkımnıŋ öz şyndyǧy bar. Aqiqatqa ärqai jan ärqily jolmen jetedı. Sol ūzaq jolda bıreu tūmanda adasady, bäzbıreu jar jaǧalaidy, al imany kämılı ǧana oǧan «ögızdı de öltırmei, arbany da syndyrmai» aman-esen barady. Allany tanu – oŋai dünie emes. Ǧūlama-danalar, oişyldar soǧan bükıl sanaly ǧūmyryn sarp etkendıgı dausyz. Al, belgılı närsenıŋ baiybyna barmai, şala sauatpen Aqiqatqa jetemın deu – adasudyŋ adasuy. Bızdıŋşe, tolysuǧa bastar qūnardy alystan ızdeudıŋ qajetı şamaly. Öitkenı, bärı – özımızde. Mäselen, «Kabusnamanyŋ» qyryq törtınşı tarauynda avtor adamdyqty bylaişa tarqatady: «Ei, perzentım, eger sen jomart adamdar halqyŋa qyzmet etudı ūnatsaŋ äuelı jomarttyqtyŋ ne ekenın jäne onyŋ qaidan kelıp şyǧatynyn bıl. Adamnyŋ adamdyq qasietınde üş närse bar. Būl üşeudıŋ bırı – aqyl, ekınşısı – turalyq, üşınşısı – jomarttyq (adamgerşılık, saqilyq, qoly aşyqtyq)». Rasynda, Keiqaustyŋ «eger sen jomart adamdar halqyŋa qyzmet etudı ūnatsaŋ äuelı jomarttyqtyŋ ne ekenın jäne onyŋ qaidan kelıp şyǧatynyn bıl» degenındei, dındı bılgıŋ kelse, äuelı betınen qalqymai, tüu tereŋıne üŋıl der edık. Kısı boiynda joǧaryda aitylǧan üş qasiet bolmasa, onda ol salǧyrttyq, enjarlyq, parasatsyzdyq, nadandyq, oisyzdyq pen dauryqpaşyldyqqa ūrynary sözsız. Aristotelden keiıngı «Ekınşı ūstaz» atanǧan Äbu Nasyr äl-Farabi «Filosofiialyq traktattarynda»: «Bırınşı Tūlǧany alatyn bolsaq, Onda ǧaşyq boluşy – ǧaşyq etuşınıŋ özı; tıptı bauratuşynyŋ özı baurauşymen bırdei. Sonymen, Ol – ärı ǧaşyq boluşy, ärı qūştarlyq mahabbat tuǧyzuşy Bırınşı Tūlǧa» deidı. «Bırınşı Tūlǧany» tap basyp tanu üşın tereŋ bılım, tarihi-mädeni negız, täjıribe men uaqyt qajet. «Ata-babalarymyz sonşa ǧasyrdan berı adaspai kelgende Bızdı qalaişa albasty basty?!» degen zaŋdy sūraq-saual tuady. Mūnyŋ äleumettık, psihologiialyq, ekonomikalyq, formasiialyq faktorlarymen qatar, salt-dästür, qazaqy dünietanymnan alystau, jahandanu, tehnokratiia, informakratiianyŋ da sanaǧa äserın joqqa şyǧara almaimyz. Dın – kısıden ışkı plastikany qatty talap eter ömırdıŋ maŋyzdy salasy. Bır baiqaǧanymyz, dıni aǧymdar syrtqy atribusiiaǧa, formaǧa ǧana män beredı, al onyŋ mazmūnyna üŋılmeidı eken. Būl – Migel de Servantes Don Kihotynyŋ äpendelıgımen para-par tırlık...
Dın – ǧylym, bılım, mädeniet, ädebiet, jalpy oidyŋ qozǧauşy küşı, generatory. Osy oraida, orystyŋ ūly oişyly Lev Şestovtyŋ senım jönındegı myna tūjyrymy kökeige qonady: «İstina lejit po tu storonu razuma i myşleniia – eto ne razryv s drevnei filosofiei, kak govoril Seller, eto – vyzov ei». «Mahabbatpen jaratqan adamzatty, Sen de süi ol Allany jannan tättı. Adamzattyŋ bärın süi bauyrym dep, Jäne haq joly osy dep ädılettı», – deidı Abai. Hakım ūǧymyndaǧy mahabbatyŋ aiasy keŋ: adamǧa degen mahabbat, Allaǧa degen mahabbat... Osylardyŋ ışındegı köbıne-köp Hafiz, Haiiam, Jämi, Rumi, Fizuli, Saǧdi, Iаsaui siiaqty Şyǧys şaiyrlaryna tän ortaq erekşelık – Jaratuşyǧa degen mahabbat. Būl – sezımderdıŋ eŋ ūlysy, sezımderdıŋ patşasy, sezımderdıŋ sezımı. Būl küidı buddizmde
nirvana dep ataidy. Iаǧni, adam barlyq qiyndyq, jamandyq ataulysyn ūmytyp, tolyǧymen tazarady. Al, tazarǧan adam dünienı emes, özın jaratqan Qūdaiyn tanuǧa ūmtylys jasaidy. Qanşa uaqyttan berı: «Kımsıŋ?» – dese: «Älhamdullilah, mūsylmanmyn!», al: «Qaşannan berı mūsylmansyŋ?» – dese: «Älımsaqtan berı!» – degen, imannyŋ barlyq şartyna berık el edık. Älımsaqtan degenımız, ol qai zaman?! Ol älı adam da jaratylmaǧan, adamnyŋ ruhy jaratylǧan uaqyt...
Terıs aǧymdar ökılderı: «Salt-dästür «bidǧat». Ol dınde joq. Paiǧambarymyz ony ıstegen joq» degen siiaqty ärtürlı dälelı joq syltaulardy aitady. Allaǧa şükır, asyl dınımızge qarama-qaişy kelmegendıkten qazaqtyŋ ülkendı syilau, bata alu, äielzaty er adamnyŋ aldyn kesıp ötpeuı syndy ǧūryptary ömırşeŋ bolyp bügınge deiın jettı. Eger halyqqa bır dünie ūnamasa, ol segmentasiia negızınde ozyǧy men tozyǧyn şyǧaryp tastap otyrady (osynau ürdıs beisanaly türde jüzege asady)... Ūlttyq sananyŋ tıregı – tıl. Sol sebeptı de, qazaqtyŋ san ǧasyrlyq tarihy barysynda qalyptasyp, özgerıp, damyp otyrǧan dünietanym kökjiegı, ūlttyq-mädeni jäne oilau erekşelıgı töl tılımızde aiqyn körınıs tapqany ras. Bız mūny halyqtyŋ kündelıktı kommunikasiiasy barysynda airyqşa baiqaimyz. Osy tūrǧydan kelgende, terıs aǧymdaǧylar bır-bırın «ahi» dep aitatyny bar. Qazaq közınıŋ kemıstıgı bar adamdy «aqi» deuşı edı?! «Ahi» degennen görı bauyrym, al «iftardyŋ» ornyna qazaqy tanymǧa säikes auyzaşar degen sözdı qoldansaq islamiiatqa qaişy kele me eken?! Joq. Dıni fanatizmge boi ūrǧandar tüs joruǧa tıs-tyrnaǧymen qarsy. Alaida, «Alpamys», «Qobylandy», «Qyz Jıbek», «Qozy Körpeş» siiaqty jyr-dastandarda tüs köru ülgılerı jeterlık. Al, halyq auyz ädebietınde tüs turasynda «Tazşanyŋ tüsı» atty ertegısınde baiandalady. Olardyŋ sūryptalǧan nūsqalary körkem ädebiette körınıs tapqan. Dın boiynşa tüstıŋ şaitaniı jäne rahmaniı bolady eken. Alaş qairatkerı Halel Dosmūhamedūly: «Tüs jorudyŋ qazaqtar arasynda da ülken mänı bar ekenı ejelden belgılı, sol sebeptı de el ışınde arnaiy mamandar – tüs joruşylar da ūşyrasady» dep jazǧan. Mentalitet degendı esten şyǧarmaǧan abzal. Sebebı, ol – är ūlttyŋ özındık erekşelık-artyqşylyǧyn aiqyndaityn qūbylys. Öz tarapymnan ūsynarym: Qazaq elınıŋ mektep, kolledj, lisei men universitet joba-josparyna dın men dästürdı qamşynyŋ qos örımındei qatar oqytatyn arnaiy pän engızıluı kerek. Basqany aitpaǧanda, «Babalar sözı» atty 100 tomnan qūralǧan qazyna-bailyqty tanym-tüsınık deŋgeiınde älı künge deiın tolyq igere almai kele jatyrmyz (jalpyūlttyq sipat joq). Fizikterge salsaq, Ǧalam «ülken jarylystan soŋ» paida bolypty (!), al «Tört qasiettı kıtaptıŋ» bırı – «Injılde» («Bibliia»): «Äuelı Söz boldy. Ol Söz – Qūdai edı» delıngen. Ökınışke qarai, Bızde komparativistika jaǧy kemşın...
Baǧzydan-aq ata-babalarymyz: «Tegın bılmegen – teksız, jetı atasyn bılmegen – jetesız» degendı sanaǧa sıŋırıp keldı. Būl – qandy būzyp almaudyŋ amaly edı. Tegeurını myqty tektılıktıŋ tamyryn tereŋ tüsınu üşın äuelı qazaqtyŋ jetı atadan taratatyn dästürın zerttep-zerdelegen jön. Dın mūndai erekşelıktı eskermeuı mümkın, bıraq dästür oǧan erekşe män beredı. Tektılıktıŋ aiqyn körınısın jyraular poeziiasynan köremız. Aitalyq, Asan Qaiǧy, Dospambet jyrau, Şalkiız jyrau, Aqtamberdı jyrau, Būqar jyrau, t.b. – öz kezeŋınıŋ pälsapalyq idealdaryn bıldırgen oişyldar şoǧyry...
Ekstremister üşın Otan degen ūǧym atauymen joq. Mūny aşyq aituǧa tiıspız. Öitkenı, olar aldanyp, aidaladaǧy Siriiaǧa «jihadqa» barmas edı. Jalpy, jihad arab tılınen sözbe-söz tärjımalaǧanda «yqylastanu» degendı bıldıredı. Ol – İslamdaǧy teologiialyq konsepsiia. Atalǧan söz «Qūran Kärımde» 41 ret kezdesedı. Jihad ūǧymy bır kezderı «ǧazauatpen» qanattas bolǧan-dy. Bıraq, tört türın esepke almaǧanda, jihadtyŋ eŋ joǧarǧy deŋgei-därejesı būl – Allaǧa barar jolda özıŋdı jetıldıru. Iаǧni, Qūdaiǧa baru üşın şahid islamdaǧy barlyq talap-tılekterge sai boluy kerek. Eŋ negızgısı – ol islam jolynda özın-özı qūrbandyqqa şaluy kerek. Degenmen, bügınderı onyŋ qajettıgı joq. Bız damu tarihymyzda älı käuırler men mūsylmandardyŋ jan alysyp-jan berıser «aqyrǧy soǧysyna» älı jetken joqpyz. Sondyqtan da, beibıt, häm mamyrstan zamanda jihad turaly söz qozǧau – külkılı jaǧdai. Jüregınde imany bar jan satqyndyq pen qiianatqa barmasy anyq. Aqyl men jürek bır-bırın «tyŋdaǧanda» ǧana adam imandy bolmaq. İmandylyq – adamgerşılık, ūltşyldyq, bırlık, adaldyq, batyrlyq, bılımdarlyqty jinaqtaǧan konsept.
Arabtarda hidjab, qazaqtarda kimeşek bar. Jäne, är rudyŋ öz kimeşegı bolǧan-dy. Arabstan dalasy şöl bolǧandyqtan da, olardyŋ äielderı közderın ǧana körsetıp, qalǧan dene müşelerın (äurät jerlerın) tūmşalaǧan eken. Taǧy, arabtar jylqynyŋ etın tartynady. Oǧan ekı sebep bar:
bırınşısı, jaǧrafiialyq,
ekınşısı, mädeni faktor. Qazaq äielderınıŋ kimeşegıne teŋ keler kiım bar ma?! Onyŋ densaulyqqa paidasy zor. Mäselen, aldyŋǧy öŋırı kındıkten tömen tüsıp, bırneşe qabat kestelengen-dı. Iаǧni, omyraudy jauyp tūrady, ärı töske suyq ötkızbeidı. Arty üşbūryştalyp keledı-daǧy, tılersekke deiın tögılıp tūrady, beldı suyqtan qorǧaidy. Eŋ qyzyǧy, arabtar ölgen kısını sol zamatta-aq jerleidı. Sebebı, jerı ystyq. Mäiıt iıstenıp ketuı ǧajap emes. Al, bızdıŋ dästürımızde jan-jaqtaǧy aǧaiyn-tuysyn, dos-jaran, körşı-qolaŋ kütetın jaqsy ürdıs bar. Atamqazaq köŋılı suysyn, bır uys topyraǧyn salsyn degenge erekşe män bergen. Sol arqyly är adam ömırdıŋ jalǧan ekenın ūǧynǧan-dy. Qazaq qyzdary ejelden-aq kiımnıŋ täuırın kiıp, äşekeidıŋ asylyn taǧyp ösken. Olar äşekei būiymdaryn sändık retınde ǧana emes, sonymen qatar artyndaǧy sıŋlılerıne mūra bop saqtalu üşın de taqqan. Qyz bala bes jasynan-aq sänmen boi tüzep, qolyna bılezık, qūlaǧyna syrǧa, kamzolyna kümıs qūimalar taqqan eken. Äiel äşekeilerı tek sän-saltanatpen ǧana emes, nanym-senımmen de bailanysty bolǧan. Äşekeiıne qarai äieldıŋ jasyn, äleumettık statusyn, öŋırın anyqtauǧa bolady eken. Mysaly, besbılezık, besqasty jüzık, bögıre, adai jüzık, aqyq tasty jüzık, äikel, dan alqa, dılda alqa, boitūmar, qūstūmsyq jüzık, mörlı jüzık, şaşbau, şaşqap, şaşteŋge, şolpylardyŋ özındık tarihy bar. Aqtaŋger aqynymyz Maǧjan Jūmabaevtyŋ «Şolpy» degen öleŋı de bar...
Qazaq halqy ūrlyqty eŋ ülken künä dep bılgen. Sondyqtan da, qoǧam olardy qabyldamaǧan, olardy «alaiaq» dep ataǧan. «Adamnyŋ ala jıbın attama» degen söz sodan qalsa kerek. Äsırese, at äbzelderın ūrlau – auyr ūrlyq bop sanalǧan. Töbe bi – Töle bi jylqynyŋ şıderı men tūsauyn ūrlaǧandarǧa toǧyz mal aiyp salǧan. Bi ol ükımın: «Tūsau at saqtaidy, at er saqtaidy, er el saqtaidy» dep tüsındırgen-dı. Qazaqtyŋ ūlttyq kiımderı özge halyqtıkınen kem emes dep oilaimyz. Ertedegı şeberler ūlttyq bıtım-bolmysqa tän ärtürlı kiım ülgılerın tıkken. Mysaly, bökebai, qasaba, qūlaqşyn (malaqai), jalbaǧai, säukele, jelek, jyǧa, kündık, jaulyq, kimeşek, keudeşe, beşpent, şekpen, jaqy (qūlyn jaqy, tai jaqy), jadaǧai, tūlyp, ışık, küpı, kebenek, beldemşe, belbeu, ūltarma, kebıs, qūrysqaq, t.b. Al, qazaq üşın jylqynyŋ orny bölek, alaböten. Ony kerek kezınde balasyndai baǧalap qaraǧan. Ägäräki, at alda-jalda bır dertke ūşyrasa ony emdegen. Qazaqta mänın älı tolyq tüsınbegen sözder bar. Būl jylqy malyna da bailanysty. Aitalyq, aiǧyr, arǧymaq, arqalyq, auyzdyq, baital, bie, bestı, dönen, jabaǧy, jaby, jorǧa, qazanat, qulyq, qūlyn, qūnan, mästek, saiaq, säigülık, säurık, tai, tūlpar, t.b. Patşa ükımetı: «Qazaqtyŋ astyndaǧy atyn alsaq – jeŋemız!» degen qaǧidany ūstanǧany şyndyq. Bürkıt te qazaq üşın – kielı, qasterlı qūs. Atamqazaq qyran qūstyŋ jadaǧaiyn törıne ılıp qoiatyn bolǧan eken. Būl oǧan degen qūrmettıŋ belgısı. Bürkıttı ejelden «qasiettı qūs» dep qasterlep, «Kök täŋırısı» dep ataǧan. Bürkıt – jyrtqyş qūs. El-jūrt bürkıttı aqiyq, mūzbalaq, qaraşa, köktaban, şögel, kök bürkıt, su bürkıt, dala bürkıt, tau bürkıtı dep bölgen.
Älıbek Baibol
