Şırkın! Qazaq oiulary, qazaq tılı, qazaq halqy, qazaqtyŋ qūndylyqtary dese naǧyz qazaqşa jyrlaǧym kep tūrady. Ärine qazaqtyŋ qara öleŋınen asa qatty habarym bolmasa da, bıraq ärine keide denem ruhtanyp, qatty şabyttanyp ketsem qara öleŋdı qalai şyǧarǧanymdy özım de bılmei qalamyn. Alaida şükır, jazudan qalys emespın. Kerek bolsa, elıme arnap, qūndylyqtaryma arnap bır tom kıtap jaza almasam da, bır şyǧarma arnap jaza alatyn küşım bar.
Menıŋ qazaq oiularyma saf altynnyŋ özı de teŋ kelmeidıǧoi. Eŋ aldymen, şükır... Öz elımızdıŋ özıne tän belgısı, nyşany bar. Älem qazaq elın osy oiuymen, oiuly dombyrasymen jäne oiuly kök tuymen tanidy. Ärine, eŋ tanymaldarynan bastaudy jön kördım. Osylardyŋ özı – aq qazaqty älemge tanytyp ülgerdı. Mysaly, sportşylarymyz kök tuymyzben älemdık arenada şaryqtamaǧanda, bızdıŋ sol kök tuymyzdy bälkım eşkım tanymasta ma edı? Jastarymyz şetelde jürıp, dombyrany qolǧa alyp şertpegende, qara dombyrany bälkım eşkım tanymasta ma edı? Ūltyq merekemız Nauryzymyz älemdık deŋgeide toilanbaǧanda, oiuly köilekterımız ben taqiialarymyz kiılıp, köşe boiyn qazaqtyŋ būlbūl änderımen aralap, sairamaǧanda şetel jūrty oiu bylai tūrsyn, qazaq degen ūlt baryn bılmeste me edı?
Täuelsızdık zamany ornap, ūlt qorǧany – ūlttyq qūndylyqtarymyzda odan ärı nyǧaia, tanyla tüstı. Ärine, būnyŋ bärınıŋ negızın salyp ketken ata-babalarymyz bolsa, ızın odan ärı jalǧastyruşy – myna bız jastar boluymyz kerek dep esepteimın.
İä, bız ūlt üşın küresıp jürıp, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy qazırgı beibıtşılık zamanymyzǧa deiın joimai, saqtap, ūrpaqqa mūra qylyp qaldyryp ketken ata-babalarymyzǧa myŋ san ret alǧys aitsaq ta az ekenı belgılı. Sebebı ol kısılerdıŋ osyndai erlıgın, elıne degen şeksız ūltşyldyǧyn eşkımde qaitalai almasy anyq. Olardyŋ sol ūltşyldyǧynyŋ körınısterı elımızdıŋ eŋ basty qūndylyqtarynyŋ bırı – kıtaptarymyzdan belgılı.Ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ qataryna salt – dästürlerımızdı, ana tılımızdı, mädenietımızdı, ädebietımızdı, jyrlarymyzdy da toptastyruǧa bolady.
İä, basqa elder sekıldı bızdıŋ de öz mentalitetımız bar. Men baiyrǧy zamanǧy qazaq halqyn da, qazırgı zamanǧy qazaq halqynda qarapaiymdylyǧymen jaqsy köremın. Jäne baǧalmaimyn. Adaldyq pen aqköŋıldılık jäne qonaqjailylyq äsırese qazaqtyŋ boiynan tabuǧa bolatyn körınıster dep esepteimın. Sebebı, Almaty degen ülken şaharda jürgennen keiın de maǧan qazaqtardyŋ teŋ jartysy osy jaqta jürgendei bop körınedı. Jäne osy qaladaǧy qazaqtardan köbıne qoǧamda, qoǧamdyq kölıkterde de baiqaitynym da, kütetınım de – qarapaiymdylyq.
Mäselen, baiqaǧanym bügın qoǧamdyq kölıkke bır ülken äjei mıngelı tūr eken. Bır qolynda – jol sömkesı, bır qolynda – qol sömkesı. Asylynda, qolyndaǧy sömkelerı auyr. Bıraq, sol arada äjeige kömektesetınderde tabyla kettı. Jasy 30 dar şamasyndaǧy qyz ben 10 dar şamasyndaǧy qyzbala ekeuı, bırı jol sömkesın ūstap, bırı äjeidı qoltyǧynan demep, qoǧamdyq kölıkke otyrǧyzdy. Jäne onymen şektelmei, äjeige «Qai oryndyq yŋǧaily?», «Jaqsysyzba?» dep äjenıŋ qasynda onymen tanysyp, äŋgımege jalǧasty. Qalai quanǧanymdy körseŋızǧoi! Meiırımdılık bar ekenǧo, Allaǧa şükır, dep özımmen – özım mäz bolysyp, jymiyp otyrmyn. Mıne, naǧyz qazaq degen halyqtyŋ beinesı osy emes pe, osyndai qarapaiymdylyq pen meiırımdılık emes pe degen oilar keldı.
Jalpy, būl ǧana emes, men osyndai körınısterdı köp kezdestıremın. Äsırese, qoǧamdyq kölıkpen köp jüretın bolǧandyqtan şyǧar, köbıne baiqaitynym, jastardyŋ ülkenderge oryn berıp, syilastyq tanytuy. Studentter, mektep oquşylaryna deiın ülken kısılerge oryn berıp jatady. Osyndaida qatty quanamyn.
Mıne, qazaq qoǧamynda osyndai keremet körınıster oryn aluy da qūndy dünie. Būl – naǧyz qazaqqa sai mentalitet dep atar edım.
Qazaqtyŋ qonaqjailylyǧyn moiyndamaityn el joq şyǧar?!
Men köz körgen qai qazaq bolsyn, qūşaǧyn jaiyp tūrady ǧo, şırkın! Būl da ata-babamyzdan sıŋısıp ketken eŋ körkem, naǧyz bükıl adamgerşılıktı qamtityn körınıs dep oilaimyn. Şeteldık dostarym da qazaqtyŋ qonaqjailylyǧyna älı künge deiın qyzyǧa da qyzǧana qaraidy.
Ūlttyŋ qūndylyǧymyzdyŋ eŋ maŋyzdysy, eŋ qazynasy – tılımız dep aitsam artyq aitpaǧan bolar edım. Tılı joq halyq, tılın qūrmettemegen, bılmegen halyq – saqau halyq. Būl menıŋ tıl turasyndaǧy öte aşy ūstanymym.
Tıl degende eŋ aldymen, el qorǧany, tıldıŋ naǧyz janaşyry, qazaqtyŋ bırtuar azamaty Bauyrjan atamyz ben bergı zamandaǧy qazaq tılınıŋ naǧyz janaşyry, özı özge ūl ökılı bolsa da, qazaq tılı dese janyn beruge daiyn tūratyn qoǧamnyŋ janaşyry Oǧyz Doǧan aǧamyz esıme tüsedı. Bauyrjan atanyŋ ana tılımen şyryldap, ana tılımen ömır sürıp, özgege talap etıp te söiletken eŋ talapşyl adam bolǧanyn qūndylyqtarymyz kıtaptardan oquǧa, körıp bıluge bolady. Odan berımen qaraiǧy Oǧyz Doǧandy da aitpai kepteuge bolmas dep oilaimyn. Jer üstındegı qazaq bylai tūrsyn, äuedegı qazaqqa da öz ana tılınde söileudı talap etken, bırden-bır el, tıl patrioty.
İä, bıraq şükır, qazırgı taŋda qytaiyŋa deiın qazaq tılın üirenıp, özınşe talpynyp jürgendıgı de quantady. Älem halqynyŋ özı qazaqtyŋ tılın üirenıp, igerıp te jür. Ärine, būl zor maqtanyş. Öz ūltyŋmen qosa, özge ūltyŋ da jarysyp, senıŋ tılıŋdı üirenıp jürse qatty quanady ekensıŋ.
Qazırgı taŋda tuǧan ana tılımız damu qarqyny, öz därejesın joǧaltpai kele jatqandyǧynyŋ dälelı – qazır köşemızde, jer – jerde qazaqşa qyzmet -körsetetınder tabyla ketetındıgı. Nege olai aittym? İä, sebebı būdan 7-8 jyl būryn būndai zaman bolmap edı. Iаǧni, ol zamandarda qoǧamymyzda ana tılımızden görı orys tılımızde söileitınder de, qyzmet körsetetınderde qaptaǧan orystar edı. Sol kezde qatty küiınetın edım. Bıraq qazır, şükır. Barlyq jerde üş tılde qalyspai qyzmet körsetılıp kele jatyr.
Eŋ bastysy, tılımızdıŋ bolaşaǧyna degen senımımız küşeiıp kele jatyr. Tuǧan tılımız – eŋ basty qūndylyǧymyz dep esepteitınım de osydan şyǧar bälkım?
Qazaq halqy erteden mädenietı men ädebietın joǧaltpaǧan, saqtaǧan, därıptegen halyqpyz. Tıptı būny şetel ǧalymdary men zertteuşılerı de moiyndap ketken.
Şırkın, qazaq degen erteden sondai yrymşyl, mädeniettı, salt- dästürge berık, bauyryna bauyryn berıp, qyzyn qonaǧyndai syilaǧan, tarihyn satpaǧan, bügınıne şükır etıp, erteŋıne ümıtpen qaraǧan, qonaǧyn törge şyǧaryp, sol qonaǧyna qūşaǧyn keŋge jaiǧan – sondai ūly halyq qoi!
Qarap otyrsaŋ, naǧyz ūlttyŋ belgısı emes pe!?
Ūltşyldyq pen ūlylylyq ta bar bızdıŋ elde...
Naǧyz ūlylar kesıp ötken darhan dala da bar bızdıŋ elde...
Naǧyz ūltşyldar jürıp ötken ūly qalalar da bar bızde...
Nebır şeşender men kösemder qaldyryp ketken önegelı ösietter de
bar bızde...
Sondai şeşenderdıŋ arqasynda da elımız osyndai eŋsesı biık altyn ordaǧa
ainaldy emes pe!?
Öner dese ışken asyn jerge qoimaityn qazaq joq şyǧar, sırä?
Elımızde äu demeitın qazaq joq, dombyrany qolǧa almaityn da qazaq joq, myŋbūralyp bileitın kerbez qyz ben el qazynasy – atqa jany jaqyn emes jıgıt te de joq, şyǧar? İä, būnyŋ bärı saiyp kelgende önerge kıredı. Sonda kördıŋızbe, qazaqtyŋ öner salasy da osal emes.
Önermen ataǧy şyqqan qanşama daŋqtylar da jetedı bızde...
Qazaqtyŋ öner salasy özınıŋ deŋgeiın sonau ǧasyrlarda däleldep tastaǧan. Ämıre atamyz Parij ben Germaniiany aralap, änın şyrqap, qazaqtyŋ asqaq önerın älemge paş etıp, älemdık önerde de, qazaq önerınde de öz ornyn oiyp tūryp alatyn tūlǧaǧa ainaldy. Sondai öner maitalmandarynyŋ arqasynda qazaq önerı eş ölgen emes, älı jasap kele jatyr. Sodan berı ǧasyr ötse de, qazaq önerınıŋ jalauy älı de jelbırep, myqtylar önerımızdı däleldep kele jatyr. Eşqaşan jeŋılıp, toqtaǧan emes. Qazır de elımızdı qanşama daryndylar qaptap jür. Dimaş Qūdaibergenovtıŋ myqtylyǧyn būl jerge syiǧyza almasam da, älem ony jarysa jazyp, älemge syiǧyzyp jıbergen. Elımızde talantymen tanylyp, moiyndalyp jürgen jastarymyz da jetedı.
Mıne, qazaq önerı ölgen joq. Öner atty qūndylyǧymyz älı jasap tūr, jalyndap tūr. Eh, qazaqtyŋ qūndylyǧy bıtpes, sırä!? Bıtpesın...
Būrynda da bıtpedı, joiylmady. Demek bügınde bıtpedı, bıtpeidı jäne joiylmaidy.
Dämı öte bölek, qūndylyǧymyz jylqydan bölınetın qazaqtyŋ qazynasy – qazysy men dastarhanyna eş alystamaǧan bauyrsaǧyn, qazaq äielderı tamsandyryp daiyndap, qonaǧyna asqan süiıspenşılıkpen ūsynatyn qazaqtyŋ beşbarmaǧyn, erekşe, altyn qoldarymen daiyndap, ony bala deisızbe, ülken deisız be, körşı deisızbe bärıne ūsyna salatyn – qatty ärı tättı qūrty, otbasynyŋ taŋǧy asyna taŋmen daiyndaityn qaimaǧy men künı boiy pısırıp, tünı boiy otbasyna taratatyn qazaqtyŋ qara köjesın aitpai ketpeuge bolmas. Qazaq şetelge ystyq ärı dämdı bauyrsaǧymen keŋınen tanymal. Şeteldıkter dämı bylai tūrsyn, atynda aityp üirenıp alǧan, dämın körmese de Qazaqstanda barǧanda mındettı türde jeimın dep armandap jürgen bauyrsaqtyŋ dämı bölek emes pe!? Tıptı bauyrsaqty özınşe daiyndap, süisınıp jemeitın elde qalmaǧan şyǧar, bälkım?
Älemdık ashanalar arasynda da daralanyp tūratyn naǧyz qazaqşa halal taǧamdardy da qazaq elınen, iaǧni bızdıŋ elden tabuǧa bolady.
Men jiı baratyn qazaqtyŋ kielı şaŋyraqtary – ūlttyq kıtaphanasy, ūlttyq teatry, ūlttyq mūrajailaryn da osy qūndylyqtar arasyna eş oilanbastan qosar edım. Būl üşeuı bır-bırıne bıte qainasqan, qazaq elınıŋ eŋ basty – qazynalary. Būl üş qazyna bolmasa, qazaq közsoqyr, sauatsyz da bop jürer me edı? Ötken ǧasyrdaǧy ūly jauharlarymyz sekıldı qazırgı qazaq jastary da ūlttyq kıtaphana, ūlttyq teatr, ūlttyq mūrajai degen kielı jerlerdıŋ ainalasynda köp jürıp, solardy köp körıp, köp oqyp jürse, bälkım, bolaşaqta sol jastarymyz da Mūhtardyŋ Abaiǧa arnap jazǧan tom-tom kıtaby sekıldı, sol jastar da bolaşaqta bır-bırıne arnap däl solai tom – tom kıtap jazyp jürer edı. Onda demek, qūndylyqtarymyz da odan ärı asqaqtai tüserı sözsız.
Abai demekşı, qazaqtyŋ qara öleŋderın jyrlaityn bolsam... Joq, kıtap jazu kerek şyǧar. Mümkın, jazarmyz... Olar da öskeleŋ ūrpaqqa arnap asyl qazynalar jazdyǧoi!
Ūlt qorǧany bola alatyn ūlttyq qūndylyqtar dep men Abaidyŋ qarasözderın, ūlt ziialylarynyŋ şyǧarmalaryn, qazaq elın jyrǧa qosqan san türlı jyraularymyzdyŋ jyrlaryn, soǧys jyldaryndaǧy batyrlarymyzdyŋ qanmen jazylǧan öleŋderın, jazuşylarymyzdyŋ qazaq qoǧamynyŋ ömırın surettei bılgen qisyndy romandaryn, äuezdı aqyndarymyzdyŋ äuelı qara öleŋderın, kümbez küişılerdıŋ küilerın de atai alar edım. Sebebı, būl joǧarydaǧy är tūlǧanyŋ tuyndylary bolmaǧanda, şyqqan tegımız ben ruymyzdy, tıptı tarihymyzdyŋ qaidan şyqqanyn bılmei otyratyn edık. Bes ǧasyr jyrlaityn sol tuyndylardyŋ da öskeleŋ ūrpaqtyŋ qolyna jetıp, solarmen tanysuynyŋ özı de sol ata-babalarymyzdyŋ armanynyŋ oryndalǧandyǧynyŋ bır belgısı dep bılemın.Sol ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ qazırgı qoǧam jastaryna beretın tärbiesı tek qazaqylyq, ūltşyldyq dep oilaimyn. Bız qazaq degen ūlylardyŋ ūrpaǧy bolǧannan keiın de ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ata-babalarymyz közınıŋ qaraşyǧyndai saqtaǧanyndai bızde odan ärı saqtap, tek biıkte ūstauymyz kerek. Tek qazaqşylyqpen ömır sürıp, syrttan kelgen qandai da bolsyn aǧymdarǧa, syrttan kelgen qandai da bolsyn sänderge erıp ketpei, öz qazaqilyǧymyz boiynşa ömır sürsek būl da qūndylyǧymyzdy saqtaǧanymyzdyŋ jäne öz qūndylyǧymyzdy joǧaltpauymyzdyŋ bırden-bır eŋ ädemı körınısı dep sanaimyn.
Qūdaiǧa şükır, qazır eŋsesı biık ordaǧa ainaldyq. Öz zaŋy bar, öz täuelsızdıgı bar, öz tılı bar, öz basşysy bar, öz baǧyty, maqsaty bar elge ainaldyq. Bostandyq ta bar. Babalar aŋsap ketken bostandyq ta ornady.
Abylaihan däuırınde el bolamyz dep handyq qūrylyp, batyrlarymyz qazaq degen ūlanǧaiyr jerdı saqtaimyz dep qanyn berıp, Älihan atamyz qazaq degen memleket bolamyz dep janyn bergen sol kısıler armandap ketken qazaq elı qūryldy. Damydy. Damyp ta kele jatyr. Örkendep, odan ärı jainai da tüsude.
Saiyp kelgende, HHI ǧasyr – jastardyŋ ǧasyry demekşı, sol jastar da eldıŋ qūndylyqtary üşın eŋbek etuı kerek. Ruhani jaŋǧyryp, Mäŋgılık el bolu üşın qūndylyqtarymyzdy mäŋgılık saqtap, özımızden keiıngı ūrpaqtarǧa mäŋgılıkke tabys etuımız kerek. Sebebı ūlttyq qūndylyqtar – ūlttyŋ qazynasy.
Şärıp Aişabibı Mūratqyzy
