Är halyqtyŋ özınıŋ ūlttyq qūndylyqtary bolady. Sol qūndylyqtaryn erekşelendırıp tūratyn tılı, dını, dılı jäne dästürı. Dästür kez-kelgen halyqtyŋ ejelden qalyptasqan mädeni şaruaşylyq täsılı, ömır tırşılıgın aiqyndap,bärı belgılı bır därejede ornyqqan jüiesınıŋ barlyǧyn körsetedı. Dästür - halyqtyŋ ömır süru täjırbiesınıŋ jiyntyǧy. Halyqtyŋ sonyŋ bırı ärı bıregeiı-ūlttyŋ şabytynyŋ şyrqau biıktıgıne şyqqanda körınetın jyraulyq dästürı,odan jyr bolyp tögılıp jatqan jasampazdyǧyn körsetuımen düiım eldı kesek ıske jūmyldyryp ūly hareketterge ıs-qimyldarǧa bastap,eldıŋ tarih-mädeni jolynda ūlttyq sanasynda saqtalyp kielı ūstanymdardy anyqtaidy.
Dästür -daualy jol, dästürden jaŋylu-joldan taiu. Nebır ūly ıs-ärketterdı strategiialyq maŋyzdy joryqtardy ūiymdastyratyn eldıktı saqtap, jerdı qorǧauda ata-baba dästürınıŋ orny erekşe,özderınen älde qaida köp dūşpandyryn dürlıktırıp olardan basym tüsıp otyruynyŋ sebebı, sanynyŋ köptıgınen emes,ata-baba dästürıne adaldyǧynan,kısılık sananyŋ biıktıgınen ekenın tarihtan jaqsy bılıemız. Al qazaq halqynyŋ ruhynyŋ kuattylyǧy qūdaiǧa degen senımde. Qūdaiǧa degen senımdı yntalandyratyn qūbylys- dın. Qazaq ūltynyŋ tabiǧi bolmysyna tän ruhani basymdylyq deŋgeide qalyptasqan tırşılıktıŋ özegı dın dep tüsınemız. Dıni sana negızınde qalyptasqan ädet-ǧūryp, jön-joralǧylar salt-dästürmen tıkelei bailanysta.
Dästürdıŋ dındegı orny erekşe. Qazaq halqynyŋ dünietanymymen sabaqtasyp jatqan salt-dästürlerı islam dınınıŋ qazaq dalasyna enuımen kırıp, özındık erekşelıgın körsetedı. Ädet-ǧūrpy, ädebietı men mädenietı mūsylmandyqqa beiımdelıp, aqyrynda islam dını halyqtyŋ dılımen bıte qainasyp ūlttyq bolmysynyŋ özegıne ainaldy. Osyǧan sai islam şariǧaty dūrys joldy taŋdauymen ızgı mūrattardy bekıtıp, jaǧymsyz mınez-qūlyqtardan aryltyp kısılık qadır-qasiettı nyǧaitty. Sondyqtan mūsylman halqyndaǧy dästürlerdı elep-ekşeitın basty bezben şariǧat bolyp sanalady.
Halyq ūstanǧan dūrys ädet-ǧūryptar islam zaŋnamasyndaǧy qūqyqtyq normalardyŋ bastaularynyŋ bırı bolyp sanalady.Alla Taǧala qūranda: «Ǧafu jolyn ūsta, ǧūryppen ämır et jäne nadandardan terıs ainal»,-dep būiyrǧanˡ. Osy sebeptı dın degenımız dıl men dästürdıŋ negızı bolyp sanalady. El basymyzdyŋ bır sözınde «Adamnyŋ sanasynda dını jäne ūlttyq sezımderı ärdaiym tyǧyz astasyp jatady»degen. Rasynda da, sanada saqtalǧan salt-dästürdıŋ orny erkşe.Taǧy bır tüsıngenımız dästür men mädeniet dınnıŋ yqpalymen örkendep özındık damuyna dınnıŋ yqpaly mol ekenın tüsındıredı.
Salt-dästür qūran men sünnet mätınınde, qūptalǧan şariǧatpen bekıtılıp qoiǧan ükımderge qarsy kelmeuı tiıs imam Sarhasidıŋ «Qūran men sünnetke qarsy kelgen kez-kelgen salt esepke alynbaidy»degen tūjyrymy joǧaryda aitylǧandy oi jüzınde däleldei tüsedı. Ädet-ǧūryp sirek kezdesetın emes,keŋ taraǧan boluy qajet imam Suiuti «Salt-dästür qoǧamdyq ortada moiyndalǧan bolsa ǧana sanalady, al eger qoǧamda aiqyn qoldanysta bolmasa esepke alynbaidy»deidı. Jäne de salt-dästür bızge ata -babalarymyzdan jetken kündelıktı ömır qoldanysyndaǧy dästür boluy qajet. Sebebı, salt-dästür uaqyttan-uaqytqa,halyqtan-halyqqa auysyp kele beredı. «Saiasat künde özgeredı,al dın-mäŋgılık», - dep qūrmettı el basymyz atap ötkendei,qanşa ǧasyrlar ötıp,qanşa qoǧamdyq formasiialar özgerıske tüssede dıni qūndylyqtar sol küiı qalady da ūrapqtan-ūrpaqqa özgerıssız auysyp otyrady. Dın adamdardy terıs ädetterden,adasqandardyŋ jolyna ılespeudı,haramǧa qol salmaudy,ötırık aitpaudy, jemqorlyq, paraqorlyq, ysyrapşyldyq degen ziiandy närselerden mūsylmanşyldyq dästürge qaişy keletın jaman ädetterden boiyŋdy aulaq ūstauǧa üiretedı.
Qazırgı qazaq qoǧamynda oryn alyp jatqan köleŋkelı körınısterdıŋ bırı jat dıni aǧymdardyŋ halyqtyq dästürge qaişy ekendıgın aituǧa bolady. Olardyŋ şaşbauyn köterıp jürgen qaraköz qaryndastarymyz,aǧa-bauyrlarymyzdyŋ äreketterı jürektı auyrtady. İslamdy bylai qoiǧanda kündelıktı ömır süru täjırbiesı sanalatyn dästürdı müldem joqqa şyǧaruşylar keŋ etek aluda. Dästür men dınnıŋ ara-jıgın ajyratyp jatpaidy. Sebebı, olardyŋ basym köpşılıgınde dıni sauatsyzdyq oryn alyp jatqanyn köremız. Qazaq salt-dästürlerınıŋ denı dınge qaişy kelmeidı. Bıraq qazırgı qoǧamymyzda mūsylmanşyldyqqa jat keibır ädetke ainalǧan jaǧymsyz ıster kezdesedı. Sonyŋ bırı adasqandardyŋ jolyna ılesu. Qazırgı qazaq halqynda kezdesetın keleŋsız körınısterdıŋ bırı jat eldıŋ tūrmystyq salttaryn,mädeni qūndylyqtaryn talǧamsyz ala beru. Dını men tanymy mülde basqa bır halyqtardyŋ qansyq bolǧan daǧdy-ǧūryptaryn,terıs qylyqtaryn taŋsyq körıp,salt-sanaǧa engızudıŋ zardaby zor. Būl bızdıŋ bolmysymyzdan,qazaqlyq mınez -qūlqymyzdan ajyratatyn,qūrdymǧa aparatyn jol. Eldık erekşelıktı jön-josyqty,tärbie-taǧylymdyq dästürı yqpal,talap,synşyldyq siiaqty ūlttyq qūndylyqtardy jaŋǧyrtu aiasynda özımızdıŋ töl tarihymyzdy jiyrma bırınşı ǧasyrǧa laiyqtap nasihattai bıluımız kerek. Ötkenge salauat,keleşek ūrpaqqa osynyŋ bärı amanat,degen ūrandy negızıge ala otyryp qazırgı jastardyŋ sanasynan ūmyt qalyp qoldanystan şet qalǧan ūlttyq qūndylyǧymyzdy därıpteu kerek. Salt-dästürdı ūrpaq sanasyna sıŋıru üşın ärbır qazaq özınen bastau kerek. Ärine ony jaŋǧyrtu oŋai emes. Kez-kelgen ūlt özınıŋ ūrpaǧyn sanaly-salauatty bolǧanyn qalaidy. Tobrlyq mädeniet jailaǧan qoǧamda daŋǧazarlyq alqyn-jūlqyn mınez ozbyrlyq siiaqty qūbylystar ūrpaq sanasyna kerı yqpal tigızude. Tobyrlyq sana-özındık pıkırı joq,kım ne aitsa soǧan erıp ketedı. Qoǧamda osyǧan qarsy tūratyn tosqauyl barma? ärine bar ol ata -babamyz qalyptastyrǧan saltymyzben tärbielık mändegı qaǧidalar iaǧni önegelık deŋgeidegı ǧūryptarymyz Bıraq ūrpaq sanasyna sıŋıstı bolyp jatyr ma? mäsele osynda. Qazırgınıŋ balasy“Aqyldy temır tordyŋ soŋynda”bılımnıŋ närın basty ūrpaq zerdesıne toqidy özı bıledı deu aǧattyq.Komfiuterdı igeru mamandyqty igerumen bailanysty al qoǧam men memlekette otbasynda eŋ äuelı“Adam boluy qajet”Abai öz zamanynda el ışınde keleŋsız kemşılıkterdı köre odan qūtylu jolyn amalyn jäne emı retınde “Adam bol”prinspın aityp kettı. Däl qazırgı aqşa men paida dünie bailyq qūndylyqtar arsyzdana alǧa şyqqan uaqytta imandylyqty nasihattaityn baǧdarǧana qazaqi bolmysymyzdy saqtap qaluǧa yqpal etedı.Otbasynan bastap joǧarǧy oqu oryndarynda önegelı tärbiesı basty orynda boluy kerek. Sebebı, bügıngı bala erteŋgı azamat,onyŋ özındık köz-qarasy ūstanymy imandylyq qasietterı bar azamat boluy tiıs. Qoǧam men memlekette tärbie mäselesıde eŋ aldymen adam bol, maman bol prinspın qalyptastyru qajet.
Jürektıŋ közı aşylsa
Haqtyqtyŋ tüser säulesı
Iştegı kırdı qaşyrsa
Adamnyŋ şegıner keudesı -dep Abai atamyz aitqandai,dästürlı dınınen,dılı men tılınen,ädet-ǧūrpynan ajyraǧan eldıŋ bolaşaǧy joq. Sol üşın ruhani qūndylyqtarymyzdy quattai bılgenımız jön.Täuelsız qazaq elınıŋ ūstanǧan baǧyt-baǧdarynyŋ dūrystyǧyn,ata-baba jolynan ainymaǧandyǧyn bıldıredı. Qazaqtyŋ salt- dästürı ol bızdıŋ dınımız iaǧni islam dının qazaqtyŋ salt-dästürınsız elestetu mümkın emes. Sondyqtan bızdıŋ dınımız,ol bızdıŋ saltymyz. Egerde bız saltymyzdy joǧaltsaq onda qazaqilyǧymyzdy joǧaltamyz,qazaqilyǧymyzdy saqtau üşın ata-babadan mūra bolyp qalǧan dästür qūndylyǧymyzdy şama-şarqynşa keleşek ūrpaqqa nasihattap jetkızıp ketu bızıŋ ūlt aldyndaǧy boryşymyz. Osy tūrǧydan alǧanda dın men dästür sabaqtastyǧyn,salt-sana men dıni tanymnyŋ bır arnada toǧysatyndyǧyn senımdı türde aita alamyz.
Salt-dästürden dınıme kelmes ziian
İslami när berse ösken ūiaŋ
Dının saltyn dästürın bılgen bala
Qai ortada jürsede bolmas ūiaŋ
Ūltyn süise dästürın qūrmetteidı
Dūşpandarym ortada jürse meilı
Dınmen dästür qazaqqa egız ūǧym
Bölıp-jaryp jürgender opyq jeidı
Dästür saltym halqymnyŋ qazynasy
İslamnyŋ jüzınde tūr ar ibasy
Dının saltyn-dästürın pır tūtatyn
Qazaǧymnyŋ myzǧymas qaǧidasy
Ata dınım dästürden alşaq emes
Ūlylyrdy ūlyqtap alsaŋ keŋes
Şoltyraityp balaqty keskenmenen
Bolmysyna qazaqtyŋ äste kelmes
Dästür dınım bailyǧym maqtanyşym
Aqiqattyŋ jolyna aparatyn
Batys jaqqa elıktep jürgenderden
Künım jettı aǧaiyn saqtanatyn
Dını būzyq dästürdı moiyndamas
Qana būzyq ūlt üşın uaiymdamas
Auyrudy jasyrǧan ölet deidı
Aşyq aitsam mınımdı aiyp bolmas- dep toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiının osyndai bır örnektı ǧibratty öleŋ jolymen jetkızgım keledı.
Dästür -daualy jol, dästürden jaŋylu-joldan taiu. Nebır ūly ıs-ärketterdı strategiialyq maŋyzdy joryqtardy ūiymdastyratyn eldıktı saqtap, jerdı qorǧauda ata-baba dästürınıŋ orny erekşe,özderınen älde qaida köp dūşpandyryn dürlıktırıp olardan basym tüsıp otyruynyŋ sebebı, sanynyŋ köptıgınen emes,ata-baba dästürıne adaldyǧynan,kısılık sananyŋ biıktıgınen ekenın tarihtan jaqsy bılıemız. Al qazaq halqynyŋ ruhynyŋ kuattylyǧy qūdaiǧa degen senımde. Qūdaiǧa degen senımdı yntalandyratyn qūbylys- dın. Qazaq ūltynyŋ tabiǧi bolmysyna tän ruhani basymdylyq deŋgeide qalyptasqan tırşılıktıŋ özegı dın dep tüsınemız. Dıni sana negızınde qalyptasqan ädet-ǧūryp, jön-joralǧylar salt-dästürmen tıkelei bailanysta.
Dästürdıŋ dındegı orny erekşe. Qazaq halqynyŋ dünietanymymen sabaqtasyp jatqan salt-dästürlerı islam dınınıŋ qazaq dalasyna enuımen kırıp, özındık erekşelıgın körsetedı. Ädet-ǧūrpy, ädebietı men mädenietı mūsylmandyqqa beiımdelıp, aqyrynda islam dını halyqtyŋ dılımen bıte qainasyp ūlttyq bolmysynyŋ özegıne ainaldy. Osyǧan sai islam şariǧaty dūrys joldy taŋdauymen ızgı mūrattardy bekıtıp, jaǧymsyz mınez-qūlyqtardan aryltyp kısılık qadır-qasiettı nyǧaitty. Sondyqtan mūsylman halqyndaǧy dästürlerdı elep-ekşeitın basty bezben şariǧat bolyp sanalady.
Halyq ūstanǧan dūrys ädet-ǧūryptar islam zaŋnamasyndaǧy qūqyqtyq normalardyŋ bastaularynyŋ bırı bolyp sanalady.Alla Taǧala qūranda: «Ǧafu jolyn ūsta, ǧūryppen ämır et jäne nadandardan terıs ainal»,-dep būiyrǧanˡ. Osy sebeptı dın degenımız dıl men dästürdıŋ negızı bolyp sanalady. El basymyzdyŋ bır sözınde «Adamnyŋ sanasynda dını jäne ūlttyq sezımderı ärdaiym tyǧyz astasyp jatady»degen. Rasynda da, sanada saqtalǧan salt-dästürdıŋ orny erkşe.Taǧy bır tüsıngenımız dästür men mädeniet dınnıŋ yqpalymen örkendep özındık damuyna dınnıŋ yqpaly mol ekenın tüsındıredı.
Salt-dästür qūran men sünnet mätınınde, qūptalǧan şariǧatpen bekıtılıp qoiǧan ükımderge qarsy kelmeuı tiıs imam Sarhasidıŋ «Qūran men sünnetke qarsy kelgen kez-kelgen salt esepke alynbaidy»degen tūjyrymy joǧaryda aitylǧandy oi jüzınde däleldei tüsedı. Ädet-ǧūryp sirek kezdesetın emes,keŋ taraǧan boluy qajet imam Suiuti «Salt-dästür qoǧamdyq ortada moiyndalǧan bolsa ǧana sanalady, al eger qoǧamda aiqyn qoldanysta bolmasa esepke alynbaidy»deidı. Jäne de salt-dästür bızge ata -babalarymyzdan jetken kündelıktı ömır qoldanysyndaǧy dästür boluy qajet. Sebebı, salt-dästür uaqyttan-uaqytqa,halyqtan-halyqqa auysyp kele beredı. «Saiasat künde özgeredı,al dın-mäŋgılık», - dep qūrmettı el basymyz atap ötkendei,qanşa ǧasyrlar ötıp,qanşa qoǧamdyq formasiialar özgerıske tüssede dıni qūndylyqtar sol küiı qalady da ūrapqtan-ūrpaqqa özgerıssız auysyp otyrady. Dın adamdardy terıs ädetterden,adasqandardyŋ jolyna ılespeudı,haramǧa qol salmaudy,ötırık aitpaudy, jemqorlyq, paraqorlyq, ysyrapşyldyq degen ziiandy närselerden mūsylmanşyldyq dästürge qaişy keletın jaman ädetterden boiyŋdy aulaq ūstauǧa üiretedı.
Qazırgı qazaq qoǧamynda oryn alyp jatqan köleŋkelı körınısterdıŋ bırı jat dıni aǧymdardyŋ halyqtyq dästürge qaişy ekendıgın aituǧa bolady. Olardyŋ şaşbauyn köterıp jürgen qaraköz qaryndastarymyz,aǧa-bauyrlarymyzdyŋ äreketterı jürektı auyrtady. İslamdy bylai qoiǧanda kündelıktı ömır süru täjırbiesı sanalatyn dästürdı müldem joqqa şyǧaruşylar keŋ etek aluda. Dästür men dınnıŋ ara-jıgın ajyratyp jatpaidy. Sebebı, olardyŋ basym köpşılıgınde dıni sauatsyzdyq oryn alyp jatqanyn köremız. Qazaq salt-dästürlerınıŋ denı dınge qaişy kelmeidı. Bıraq qazırgı qoǧamymyzda mūsylmanşyldyqqa jat keibır ädetke ainalǧan jaǧymsyz ıster kezdesedı. Sonyŋ bırı adasqandardyŋ jolyna ılesu. Qazırgı qazaq halqynda kezdesetın keleŋsız körınısterdıŋ bırı jat eldıŋ tūrmystyq salttaryn,mädeni qūndylyqtaryn talǧamsyz ala beru. Dını men tanymy mülde basqa bır halyqtardyŋ qansyq bolǧan daǧdy-ǧūryptaryn,terıs qylyqtaryn taŋsyq körıp,salt-sanaǧa engızudıŋ zardaby zor. Būl bızdıŋ bolmysymyzdan,qazaqlyq mınez -qūlqymyzdan ajyratatyn,qūrdymǧa aparatyn jol. Eldık erekşelıktı jön-josyqty,tärbie-taǧylymdyq dästürı yqpal,talap,synşyldyq siiaqty ūlttyq qūndylyqtardy jaŋǧyrtu aiasynda özımızdıŋ töl tarihymyzdy jiyrma bırınşı ǧasyrǧa laiyqtap nasihattai bıluımız kerek. Ötkenge salauat,keleşek ūrpaqqa osynyŋ bärı amanat,degen ūrandy negızıge ala otyryp qazırgı jastardyŋ sanasynan ūmyt qalyp qoldanystan şet qalǧan ūlttyq qūndylyǧymyzdy därıpteu kerek. Salt-dästürdı ūrpaq sanasyna sıŋıru üşın ärbır qazaq özınen bastau kerek. Ärine ony jaŋǧyrtu oŋai emes. Kez-kelgen ūlt özınıŋ ūrpaǧyn sanaly-salauatty bolǧanyn qalaidy. Tobrlyq mädeniet jailaǧan qoǧamda daŋǧazarlyq alqyn-jūlqyn mınez ozbyrlyq siiaqty qūbylystar ūrpaq sanasyna kerı yqpal tigızude. Tobyrlyq sana-özındık pıkırı joq,kım ne aitsa soǧan erıp ketedı. Qoǧamda osyǧan qarsy tūratyn tosqauyl barma? ärine bar ol ata -babamyz qalyptastyrǧan saltymyzben tärbielık mändegı qaǧidalar iaǧni önegelık deŋgeidegı ǧūryptarymyz Bıraq ūrpaq sanasyna sıŋıstı bolyp jatyr ma? mäsele osynda. Qazırgınıŋ balasy“Aqyldy temır tordyŋ soŋynda”bılımnıŋ närın basty ūrpaq zerdesıne toqidy özı bıledı deu aǧattyq.Komfiuterdı igeru mamandyqty igerumen bailanysty al qoǧam men memlekette otbasynda eŋ äuelı“Adam boluy qajet”Abai öz zamanynda el ışınde keleŋsız kemşılıkterdı köre odan qūtylu jolyn amalyn jäne emı retınde “Adam bol”prinspın aityp kettı. Däl qazırgı aqşa men paida dünie bailyq qūndylyqtar arsyzdana alǧa şyqqan uaqytta imandylyqty nasihattaityn baǧdarǧana qazaqi bolmysymyzdy saqtap qaluǧa yqpal etedı.Otbasynan bastap joǧarǧy oqu oryndarynda önegelı tärbiesı basty orynda boluy kerek. Sebebı, bügıngı bala erteŋgı azamat,onyŋ özındık köz-qarasy ūstanymy imandylyq qasietterı bar azamat boluy tiıs. Qoǧam men memlekette tärbie mäselesıde eŋ aldymen adam bol, maman bol prinspın qalyptastyru qajet.
Jürektıŋ közı aşylsa
Haqtyqtyŋ tüser säulesı
Iştegı kırdı qaşyrsa
Adamnyŋ şegıner keudesı -dep Abai atamyz aitqandai,dästürlı dınınen,dılı men tılınen,ädet-ǧūrpynan ajyraǧan eldıŋ bolaşaǧy joq. Sol üşın ruhani qūndylyqtarymyzdy quattai bılgenımız jön.Täuelsız qazaq elınıŋ ūstanǧan baǧyt-baǧdarynyŋ dūrystyǧyn,ata-baba jolynan ainymaǧandyǧyn bıldıredı. Qazaqtyŋ salt- dästürı ol bızdıŋ dınımız iaǧni islam dının qazaqtyŋ salt-dästürınsız elestetu mümkın emes. Sondyqtan bızdıŋ dınımız,ol bızdıŋ saltymyz. Egerde bız saltymyzdy joǧaltsaq onda qazaqilyǧymyzdy joǧaltamyz,qazaqilyǧymyzdy saqtau üşın ata-babadan mūra bolyp qalǧan dästür qūndylyǧymyzdy şama-şarqynşa keleşek ūrpaqqa nasihattap jetkızıp ketu bızıŋ ūlt aldyndaǧy boryşymyz. Osy tūrǧydan alǧanda dın men dästür sabaqtastyǧyn,salt-sana men dıni tanymnyŋ bır arnada toǧysatyndyǧyn senımdı türde aita alamyz.
Salt-dästürden dınıme kelmes ziian
İslami när berse ösken ūiaŋ
Dının saltyn dästürın bılgen bala
Qai ortada jürsede bolmas ūiaŋ
Ūltyn süise dästürın qūrmetteidı
Dūşpandarym ortada jürse meilı
Dınmen dästür qazaqqa egız ūǧym
Bölıp-jaryp jürgender opyq jeidı
Dästür saltym halqymnyŋ qazynasy
İslamnyŋ jüzınde tūr ar ibasy
Dının saltyn-dästürın pır tūtatyn
Qazaǧymnyŋ myzǧymas qaǧidasy
Ata dınım dästürden alşaq emes
Ūlylyrdy ūlyqtap alsaŋ keŋes
Şoltyraityp balaqty keskenmenen
Bolmysyna qazaqtyŋ äste kelmes
Dästür dınım bailyǧym maqtanyşym
Aqiqattyŋ jolyna aparatyn
Batys jaqqa elıktep jürgenderden
Künım jettı aǧaiyn saqtanatyn
Dını būzyq dästürdı moiyndamas
Qana būzyq ūlt üşın uaiymdamas
Auyrudy jasyrǧan ölet deidı
Aşyq aitsam mınımdı aiyp bolmas- dep toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiının osyndai bır örnektı ǧibratty öleŋ jolymen jetkızgım keledı.
Anuarbek Erkejan
