Salt-dästür – ūlttyq qūndylyqtardyŋ bastauy

Halyq danalyǧynda «Ūltyŋdy saqtaǧyŋ kelse, qyzyŋdy tärbiele»,– degen tämsıl bar. Qyz tärbiesıne enjar qarauǧa bolmaidy. Bolaşaq jar, kelın, ana retındı qazaq halqy qyzdaryn qūrmettei de, tärbielei de bılgen.   Qazaqstanda soŋǧy derekterge jügınsek 51775 otbasy ajyrasyp ketken. Ajyrasqan otbasylardyŋ barlyǧynda kämeletke tolmaǧan ballar bar. Jartylai otbasynda tärbielenıp, äkenıŋ nemese ananyŋ meiırımıne zäru bolyp ösken ballardyŋ köŋılı jarym bolyp ösetının psiholog mamandarsyz aq qazaq halqy bılgen. Jetımın jylatpaǧan, jesırın qaŋǧyrtpaǧan.   Otbasyn qūryp,qyz aittyrarda qyzdyŋ şyqqan jerıne, tegıne ülken män bergen. Halqymyzdyŋ kündelıktı tūrmys-tırşılıgınde qalyptasyp, qyzdardy ūlttyq qarym-qatynas qūndylyqtaryna tärbieleude zor maŋyzǧa ie bolǧan ädet-ǧūryp, salt-dästürlerdıŋ tärbielık mänı zor. «Küieu keltır, qyz ūzat toiyŋdy qyl, qyz tanystyr – qyzyqqan jūrt yrjyŋşyl» (Abai). Ūzatylatyn qyz öz bosaǧasynan attanar būryn tuǧan-tuystaryn aralap körınedı. Mūny dästür boiynşa qyz tanysu deidı. Qyzdyŋ barǧan üiı oǧan qūrmet körsetıp, jaqsy tılekter tılep, baǧaly kiım, dünie-mülık, jaqsy taǧamdar berıp attandyrady. Būl būryn halyq arasynda öte jarasty dästür bolyp qalyptasqan. Oŋ jaqtaǧy (ūzatylmaǧan) qyz törkındemeidı jäne mūndai söz aitylmaidy. Qalyŋdyqtyŋ tazalyǧyn, arly-imandylyǧyn aişyqtaityn taǧy bır dästür qynamende dep atalǧan. «Qynamende, jar-jar men betaşar bar, öleŋsız solar qyzyq bola ma gül» deidı Abai. Būl da ūlttyq ǧūrpymyzdyŋ saltanatty da köŋıldı keşınıŋ bırı. Qūda tüsu, uäde pısıp, qalyŋ mal tölegen soŋ küieudıŋ attastyrǧan qalyŋdyǧyn alǧaş ret köruge kelgen toiy qynamende dep atalady. Būl «qinama endı» degen sözden şyqqan degen de pıkırler bar. Şyǧys halyqtarynda qynamende keşı qyz abyroiynyŋ tazalyǧyn bıldıru üşın qalyŋdyqpen bırge bolǧan künnıŋ erteŋıne de ötkızıledı eken. Än, küi, bi qatar jürgızıletındıkten qynamende jas-jūbailardyŋ şattyq keşıne, jastardyŋ mahabbat mūratyna jetu simvolyna ainalǧan.  Būl da dästürge bai elımızdıŋ tärbielık erejesınıŋ bır salasy.   Joǧaryda mazmūndalǧan salt-dästürlerdıŋ qaisysyn alyp qarasaq ta olardyŋ astarynda tereŋ taǧylymdyq män-maǧyna, moraldyq-etikalyq qatynas qūndylyqtary, ızgılık, adamgerşılık tärbienıŋ bastau būlaǧy jatqandyǧyn baiqauǧa bolady. Qyz balanyŋ boiyna sypaiylyq, meiırbandylyq, adaldyq, sezımtaldyq jäne eŋbekqorlyq siiaqty qūndylyqtardy kışkentaiynan bastap darytudy halqymyz öte ejelden qolǧa alǧan. Sondyqtan, qazaq qyzy özıne ömırlık joldas, jar taŋdauǧa erekşe jauapkerşılıkpen, saqtyq, ūstanymdylyqpen qarap, onyŋ maŋyzyn sanasymen aŋǧaryp, jüregımen tüisıngen. Būl ıste jeŋıl oilylyq, ūşqalaqtyq, orynsyz täuekelge jol berudı ömırlık ülken qauıp dep sanaǧan. Kelın tüsırıp, qyz ūzatatyn üilerdıŋ äŋgıme-jyry, ıs-äreketı köbınese osy mäselelerdıŋ töŋıregınde bolady. Qalyŋdyq üşın de bolaşaq küieuınıŋ mınez-qūlqy, oi-örısı men mädenietı, bılım men inabattylyq bolmysy, jaqsy-jaman ädetterı jaiynda jaqsy bıluı öte maŋyzdy. Qyz bala toi-domalaq, köp adam jinalǧan oryndarda közge tüsedı, synalady. Ondaida özınıŋ ūstanymdylyǧymen, jarqyn jüzdı sypaiylyǧymen, sergek sezımtaldyǧymen, eptılıgımen, önerpaz ärı sözge ūstalyǧymen, jarasty äzılge şeberlıgımen tanylǧan. Olai bolsa, bügıngı qyzdyŋ, erteŋgı kelınnıŋ qolynan ıs keluın halqymyz mındettı dep eseptegen. «Salaq äieldıŋ üiınen sabaqty ine tabylmaidy», «Olaq äiel – oimaqşyl», «Ana körgen ton pışer», «Qyz erkem – kestesımen körkem» degen siiaqty maqal-mätelder osyny bıldırgendei. Kiım tıge bılu, dämdı as daiyndau siiaqty kündelıktı tūrmys-tırşılıktıŋ ısterın ūsaq-tüiekke balamai, ony köŋılge qonymdy etıp ısteu otbasy tırşılıgın tolyqqandy jaǧdaida keltıredı ärı kelgen jerı üşın – kelınnıŋ, küieuı üşın – äieldıŋ qadırın asyrady. Otbasylyq ömırdıŋ sänın kırgızıp, jyluyn, qyzyǧyn molaitatyn, män-maǧynasyn arttyratyn, erı men äielınıŋ bır-bırıne rizaşylyǧyn, süiıspenşılıgın nyǧaitatyn kündelıktı tırşılıktegı qatynas qūndylyqtary. Qazaq qyz alarda onyŋ qasietterın bylaişa saraptaǧan:

1. Qyzdyŋ tektılıgın ärtürlı joldarmen tekseru. Mysaly, boijetkennıŋ köşken jūrtyna zer salyp qarauy mümkın. Eger üidıŋ orny şaşylyp jatsa, onda ol otaudyŋ qyzyna qūda tüsu, tüspeudı oilasady. Nemese, qyz köruge kelgende sol şaŋyraqtyŋ köseuıne köŋıl audarady, eger köseudıŋ ekı jaǧymen ot köselse, onda «şeşesı salaq» dep, boijetkendı körmei-aq jüre beretın körınedı.
2. Qalyŋdyqtyŋ aqyldylyǧyna basa nazar audarǧan. Mysaly, J.Balasaǧūni babamyzdyŋ «Aqyldy äiel ızde. Izdegenıŋ estı bolsa, tört qūbylaŋ teŋeler» ösietımen äreket etken. Abai atamyzdyŋ da myna öleŋ joldaryn da esten şyǧarmaǧan:

Jasauly dep, maldy dep baidan alma, Kedei qyzy arzan dep qūmarlanba. Ary bar, aqyly bar, ūiaty bar Ata-ananyŋ qyzynan qapyl qalma. Qyz balaǧa synşy köp. Basty maqsat: onyŋ bolaşaq qandai jar, qandai kelın, qandai ana bolaryna baǧyt-baǧdar beru bolsa, ekınşı jaǧynan onyŋ qoǧam müşesı retınde oi-örısınıŋ tömen bolmauy esepke alynatyndyǧy.

1. Synşylar ärtürlı syilyq ūsynu arqyly boijetkennıŋ dünie-mülıkke közqarastaryn teksergen.
2. Qyzǧa jūmbaq şeşkızıp, onyŋ zeiın-zerdesın baiqaǧan.
3. Qyzdyŋ aǧa-ınılerı, qūrby-qūrdastarymen qarym-qatynasyna qarap, onyŋ bauyrmaldyǧy men qaiyrymdylyǧyn ekşegen.
4. Kigen kiımı, ıstegen ısı, söilegen sözıne qarap onyŋ ūqyptylyǧy, ıskerlıgı jäne mınez-qūlqynan maǧlūmat ala bılgen.
5. Boijetkennıŋ tal boiynan tabyluǧa tiıstı qasiet – symbaty men körkı.
6. Bolaşaq oşaq iesıne qoiar talaptyŋ eŋ mändısı – ıskerlık. Halyq: «Önersız qyzdan bez, önegesız ūldan bez», – degen.
7. Qyzdyŋ sondai-aq, erdı küte bılu qabıletı synalǧan. Öitkenı, är äieldıŋ erın küte bıluı – basty mındetı.

İä, qazaq qyzy sözı sypaiy, özı ädeptı, sūŋǧaq boily jäne tereŋ oily boluǧa tiıs. Onyŋ jüzı jyly şyraily, özı ūiaŋ ärı näzık keledı. Sondai-aq, sözı ötkır, özı pysyq, öreskeldıktı süimeitın, bolmaşyǧa pısıp-küimeitın kelbettılık, ıstese üiırıp, söilese būiyryp, baurap alatyn körıktılık, bappen söilep, biiazy külıp, jaqsy-jamannyŋ jönın bılıp tūratyn ädemılık, dene bıtısı jinaqty, sözı şymyr şyrailylyq (İ.Saparbaev) – qazaq qyzdaryna tän qasietter. Jahandanu jaǧdaiynda ūlt mädenietınıŋ negızı sanalatyn salt-dästürlerdı saqtau – qyz bala tärbiesındegı basty şarttardyŋ bırı. Sondyqtan, zaman talabyna sai salt-dästürlerdıŋ erekşe türlerın qaldyrmai, mädeniet deŋgeiınde därıptei bergenımız jön. Jar taŋdau, kelın tüsıru mäselesıne halqymyz qai kezde de jeŋıl-jelpı qaramaǧan. Būl  baǧytta qalyptasqan özındık salt-dästür, san aluan räsımder bar. Mäselen, qyz köruge, jar taŋdauǧa sonşalyqty kürdelı talap qoiǧanda, jūrtymyzdyŋ köşpelı eldıŋ tynys-tırşılıgıne tuyndaityn nanym-senımderdı basşylyqqa alǧan. Osy tūstaǧy erekşe köŋıl bölınetın bır jait – jetı ataǧa deiın qyz alyspau mäselesı. Qazaqtar bır rudyŋ ekı jasy bırıne-bırı ǧaşyq bolyp, äke-şeşe, tuystardyŋ aitqanyna könbei, üilenetın bolsa, olardy tas laqtyryp öltıruge deiın barǧan. Būl taǧylyq nemese eskılık emes, keleşek ūrpaq qamyn oilandyratyn, onyŋ denı sau, zerek, aqyldy boluyna zor jauapkerşılık. Olar qosylsa, ūrpaqtary ne soqyr, ne kereŋ, ne aqyl-esı kem bolyp tuylatynyn halqymyz ejelden bılgen. Osy aitylǧannyŋ ǧylymi negızderı genetikaǧa, äsırese, därıgerlık tektanu ǧylymynyŋ qaǧidalarymen üilesedı. Jer betınde qanşama adam bolsa  olardyŋ türı men ūlty da san aluan. Sondai-aq qazaqtyŋ balasy qazaqqa, negrdıŋ balasy negrge ūqsap tuatyny, balasynyŋ äkesı men şeşesıne tartatyny da sözsız. Öitkenı, är adamnyŋ özıne tän belgılerı (köz, qūlaq, bet älpetı, türı-tüsı t.b.), iaǧni tek arqyly berıledı. Ǧylym qany jaqyn tuystardyŋ nekelesuınen ölım-jetımnıŋ köbırek bolatynyn da anyqtap otyr. Olai bolsa, osy kezge deiın saqtalyp kelgen ǧylymi jaǧynan däleldengen halqymyzdyŋ jaqyn rudan qyz alyspaityn ädet-ǧūrpyn adamzat, örkeniettı elder aldynda maqtanyş etuge tūrarlyq ūlttyq täjıribe dep qarauǧa tolyq negız bar. Ädette, ärbır bozbala üşın öz otauynyŋ şaŋyraǧyn köterıp üi bolu şarasy qyz köruden, jar taŋdaudan bastalady. Üilenetın jıgıtke onyŋ jaqyn dostary, tuys-tumalary, qūda-jekjattary, naǧaşy-jienderı, äsırese, jeŋgelerı men jezdelerı būl ıste qolynan kelgen kömegın aiamaidy. Osyǧan orai jıgıt, aldymen, bolaşaq qalyŋdyǧy turaly är türlı mälımetter qarastyrady. Aitalyq, qai elde, qanşa jerde, qandai boijetken aru bar, jasy qai şamada, bolaşaq qalyŋdyqtyŋ ata-tegı, ru-taipasy, onyŋ jaŋa jūrtqa qandastyq jaqyndyǧy, qyz elınıŋ ūlaǧatty adamdary; batyr-myrzalary, bolys-bilerı, şejıre-şeşenderı, qyzdyŋ äke-şeşesı, olardyŋ qadır-qasietı jaqyn-tuystary, naǧaşy jūrty, olardyŋ tynys-tırşılıgı; qyz tärbiesı, ıskerlıgı, şarua beiımdılıgı t.b. eske alynyp olarǧa erekşe män berıledı. Jıgıt üilener aldynda äuelı özıne ūnaityn teŋın ızdeidı. Būl dästür «Qyz köru», «jar taŋdau» dep te atalady. Attyŋ jüirıgın mınıp, ittıŋ alǧyryn, myltyqtyŋ täuırın ūstaǧan, qūs atyp, it jügırtıp, aŋ aldyrtyp taza auada  sauyq-sairan qūryp ösken jıgıt özıne ömırlık serık bolarlyq, ajar-körkıne aqyly sai, on sausaǧy önerlı qalyŋdyq ızdegen. Ūnaǧan qyzdy äke-şeşesıne aityp, qūda tüsudı ötıngen. Halyqtyŋ tüsınıgı boiynşa – «Tegıne qarap qyzyn al», «Körıp alǧan körıktıden, körmei alǧan tektı artyq», «Şeşege qarap qyz öser» degendei körgendı, önegelı jerdıŋ qyzyn aittyrudy maqsat etken. «Yrys aldy – qyz» dep ūqqan qazaq «qyzyldy qyzyna, ūzyndy ūlyna kigızıp», oŋ jaqqa otyrǧyzyp, köp önerın üiretıp, älpeştegen. Baliǧatqa tolǧan qyz bala üide jürgende basyna jūqa qyzyl oramal tartyp, syrtta jürse, qarqaraly taqiia kigen. Qyzdyŋ osy kiımıne qarap basynyŋ bos ekenı baiqalyp, «qarqaraly qyz», «qyzyl oramaldy qyz» ataǧan. Bırınşıden, būl qyzdardy kiım kiiu ädeptılıgıne baulu bolsa, ekınşı jaǧynan salt-dästürge közqarastaryn damytu közdelgen. Qyzdy köruge kelgen jıgıttıŋ äkesıne qyzdyŋ şeşesı: «Qyzdy kım  aittyrmaidy, qymyzdy kım ışpeidı», «Qyzymnyŋ ūnaǧany ras bolsa, belgı tastap ket», – deidı. Jıgıt äkesı üidıŋ törıne qamşysyn ılıp, «qūdalyqtyŋ basy osy bolsyn» – dep bır jorǧa at bailap ketetın bolǧan. Al jıgıttıŋ şeşesı: ūnatqan qyzyna syiǧa tart dep jasap bergen ükılı taqiia, syrǧa saqinalaryn jıgıt boijetken qyzǧa berıp ketedı. Osyndai joralǧydan keiın ol üidıŋ qyzy – «basy bos emes ükı taqqan qyz» atanady. Tördegı qamşy qūda tüsu toiy bolǧanşa ılulı tūrady. Qyz äkesı bır-bır jarym jyl jıgıt jaqtan jauşy kelgenşe kütedı, eger osy uaqyt ışınde jıgıt jaqtan eş habar bolmasa, qyz äkesı jıgıttıŋ äkesıne qamşysyn keiın qaitaryp beredı. Ol ülken dau-şar bolyp, keide jıgıttıŋ äkesınıŋ jaǧy, biler soty arqyly aiyp ta tölegen. Ata-ananyŋ aqyl-keŋesınen keiın bolaşaq küieu janyna eŋ jaqyn dos-jarandaryn ertıp, qyz elıne attanady. El arasynda ne köp, toi-tomalaq köp. Olar qyzben tanysuǧa jaqsy syltau. Keide «qūdaiy qonaqpyz», – dep, qyz aǧalary üide joq kezde sol otaularǧa baryp qona jatyp, qyzdy sol üide kezdestıredı. Sondai-aq qyz köretın jıgıt belgılı jerdıŋ balasy bolsa, oǧan jolşybai är jerden änşı, küişı, qobyzşy degendei önerlı jıgıtter qosylady. Ondailardy barǧan jerı qol qusyryp qarsy almaidy, mal soiyp, qūrmet körsetedı. Jastar jinalǧan jerde än salynyp, küi tartylyp, «qonaq kädesı» jasalynady. Keide önerlı jıgıtter köŋılı jarassa, bır auylda bırneşe künge deiın kıdırıp qalatyn kezderı de bolady. Qyz jıgıtke ūnap qalsa, oǧan özı uäde bailasyp, keşıkpei jauşy jıberetının aityp, qyz auylynan köŋıldenıp attanady. Jauşy – qyz aittyruǧa baratyn ökıl. Jauşy sözı – Savchy – «ūly täŋırı jıbergen elşı» degen maǧynany bıldıredı. Ol jön-josyq bılgış, sözge şeşen, äzıl-qaljyŋǧa  jüirık adam boluy kerek. Onyŋ mındetı – qyz äkesın köndırıp, boijetkenge qūda tüsıp, qūdalyqqa keler kündı belgılep qaitu. Jauşy astyna aq boz at mınıp, jeŋıl kiınıp, şalbarynyŋ bır balaǧyn etıgınıŋ qonyşyna tyǧyp, ekınşı balaǧyn syrtyna şyǧaryp kiedı. Ol – «sapar sättı bolsyn» degen yrym. Qyzdyŋ äke-şeşesı, jaqyn tuystary jinalǧanda, elşı: «Sızderde laşyn bar, bızde sūŋqar bar. Sol laşyndy sūŋqarǧa ılgızgelı keldım», – dep tūspaldai söileidı. Būl da qarym-qatynas mädenietıne tärbieleu, etiket normalaryn saqtauǧa baǧyttalǧan ülgılerdıŋ bırı. Qyzdyŋ äke-şeşesı qūdalyqty qabyl etse, qoi soiǧyzyp, bata jasatyp, elşını syilap jıberedı. «At satsaŋ aulyŋmen» degen, aǧaiynmen aqyldasaiyq. «Sızdermen qūda-jekjat boludan bız qaşpaimyz» dep jauap beredı. Qyz köru ylǧi da jıgıt üşın sättı bola bermeidı. Ne jıgıtke qyz ūnamaidy, ne qyz jıgıttı mensınbeidı. Mūndai jaǧdaida küieu jaǧy būryn körıp-bılmegen basqa jaqqa attanyp, «qyz köru» saparyn ärı qarai jalǧastyruyna bolady. «Qyzdy myŋ adam körıp, bır-aq adam alady» deitın ataly söz osydan qalsa kerek. Qazaq ǧūrpynda qyz  jıgıtke ūnaǧanymen, şyn mänınde mäselenı onyŋ äke-şeşesı, tuma-tuystary aqyldasyp şeşken. Mäselen, bolaşaq kelınnıŋ kelbetı men körkı, syr-symbaty qanşalyqty tartymdy bolǧanymen, onyŋ ata-tegınen, tälım-tärbiesınen, mınez-qūlqynan, kısılık qasietterınen azdy-köptı aqau baiqalsa, ondai aru bükıl eldı de, jıgıttı de oilandyrǧan. Osy aitylǧan jaǧdailardyŋ bärı jan-jaqty eskerılıp, ekşelıp bolǧan soŋ ǧana jıgıttıŋ äkesı jön bıletın, söz ūǧatyn eŋ jaqyn tuystarynyŋ bırın qyz elıne arnaiy jıberetın. Mūndai adam, köbınese, qyz elınıŋ saltyn, jai-japsaryn jaqsy bıletın kısı boluy kerek. Ädette, özınıŋ qaiyn jūrtynyŋ ışınde jürgen, «küşık küieuler» mūndai mındettı atqaruǧa oŋtaily boldy. Sebebı küieu jıgıttıŋ jäne jaŋadan bolatyn qūdalardyŋ jaǧdaiyn olarmen bırge aralasyp jürgen jezdesınen artyq bıletın adam tabylmaityn. Onyŋ mındetı – qyz äkesınıŋ aldynan ötıp, onyŋ jıgıt jaǧymen qūda boluǧa kelısım alu.  Eger  boijetkennıŋ basy bos bolyp, qyz äkesı qūda boluǧa könse, özınıŋ mümkınşılıgıne qarai älgı adamǧa syi-siiapat jasap elıne qaitarady. Jauşy qaşan, qai jerde, jyldyŋ qai mezgılınde qūda tüsuge küieu jaqtyŋ keletını jönınde kelısedı. Ekı el arasyndaǧy ülken abyroi qūdalyqtyŋ ırgetasy, eŋ aldymen, osylaişa qalanatyn. Osydan bylai qarai ekı jaǧy da «qūda tüsu» räsımıne qyzu daiyndalady. Jıgıt äkesı auqatty bolsa, öz jaqyndaryn (dos-joldastary, qūda-jekjattary, naǧaşy-jienderı) jinap alyp, olardy eŋ taŋdaulysyn qūda tüsuge özımen ertıp aparady. Bedeldı adamdardyŋ qūda tüsu räsımıne qatysu el arasynda ülken abyroi-ataq, däreje bolyp esepteledı. Qūda tüsu räsımıne qatysqandardy, ädette, jıgıt äkesınıŋ özı bastap barady. Qazaq dästürınde qūda – eŋ syily adam. «Qūdaŋdy qūdaidai syila» degen söz soǧan orai aitylǧan. Er-azamattyŋ ömırlık serıgı, otbasynyŋ ūiytqysy, ūrpaqtardyŋ anasy retınde qazaq halqy qyz bala tärbiesıne asa sergek qaraǧan. «Qyzǧa qyryq üiden tyiym» salǧan halqymyz, bır üide qyz össe aǧaiyn-tuys, körşı-qolaŋ bolyp sol qyz balanyŋ mınez-qūlqyn, jürıs-tūrysyn qamqorlyqpen qadaǧalap, şalys basuyna jol bermegen.  

Märiia Mailyqūtova