Elbasy N.Nazarbaev "Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru" baǧdarlamalyq maqalasynda «Jaŋǧyrudyŋ eŋ basty şarty- ūlttyq kodyŋdy saqtai bılu. Onsyz jaŋǧyru degenıŋız qūr jaŋǧyryqqa ainalady» dep atap körsetken. Demek, ruhani jaŋǧyru- ūlttyq qūndylyqtarymyzdy tanudan bastalady. Ol üşın el men jerdıŋ tarihyn bılu asa maŋyzdy, iaǧni tarihi sanany qalyptastyru. Sol tarihi sanany qalyptastyratyn ūlt qūndylyqtarynyŋ bırı, ūlttyq mädenietımızdıŋ bır salasy, ūlttyŋ ūly mūrasy –qazaqtyŋ jyraulyq dästürı, iaǧni jyrşylyq, termeşılık öner.
Al jyraulyq dästür degenımız- tarihty jyrlau. Eldı, jerdı süiudıŋ iaǧni patriotizmnıŋ nebır ülgısı osynda. Bızde jazba tarih bolmaǧanymen folklor jaqsy damydy, jyraular arqyly ūltymyzdyŋ tarihy ūrpaqtan ūrpaqqa berılıp otyrdy. İslamdy dərıpteude de jyraulyq dəstür zor rol atqardy.
Jyr, termenı tyŋdau arqyly adamda ūlttyq sana, iaǧni tarihi sana qalyptasady, odan ūlttyq bolmys qalyptasady, odan ūlttyq mınez qalyptasady, odan ūlttyq ruh qalyptasady. Ruhy myqty halyqty eşbır jau almaidy.
Osy jerde Əlihan Bökeihanovtyŋ "Ūltqa qyzmet etu bılımnen emes, mınezden"- degen köregendık sözın keltırgım kelıp otyr. Ərine, adamda mınez bolmasa ol körıngennıŋ jetegıne ketedı. Alǧan bılımı bıreudıŋ paidasyna asady.
Sonymen qatar, ūlttyq mınezden tektılık qalyptasady. Al, tektılık adamzattyŋ asyl qasietı.
Jyr-termenı tyŋdap ösken jas ūrpaq ūlttyq tärbienı köredı,salt-dästürdı boiyna sıŋıredı söitıp, naǧyz ūlt azamaty bolyp ösedı.
Alaş ziialylarynyŋ "Orysşa tərbie alǧan -ūlt azamaty bola almaidy" degendı beker aitpaǧany anyq. Jyr-terme ūlttyŋ ūly mūrasy, ərı ruhani qūndylyq bolǧandyqtan ony közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap keler ūrpaqqa jetkızuımız kerek.
Jasyratyny joq bızder bügın qūldyq sanada otyrmyz. Öitkenı ata-baba tarihyn oqymadyq. Sonyŋ saldarynan tarihi sana qalyptaspady. Al tarihi sana bolmaǧan jerde qūldyq sana qalyptasady.
Babalarymyz tarihty jyraulardyŋ auzynan tyŋdap,batyrlyq pen eldıktı boiyna sıŋırıp öskendıkten olardyŋ ruhy küştı boldy. Äitpese mynadai ūlanǧaiyr dalaǧa ie bolyp otyrmaǧan bolar edık. Eldıgımız de saqtalmas edı. Sol sebeptı men jyraulyq dästürdı ūltymyzdyŋ ūly mūrasy, baǧa jetpes qūndylyǧy dep bılemın.
Jyraulyq dästür arqyly qazaq özın, iaǧni jaratylysty tanydy: Jaratuşy bır Alla, maimyldan emes topyraqtan jaratylǧanyn, dınımız islam, Mūhammed paiǧambardyŋ ümbetı ekenımızdı bıldı. İmandylyqty boiyna sıŋırdı.
İmany küştı adam ata-anany syilaidy, ötırık aitpaidy, düniege qyzyqpaidy, para almaidy, tärtıpke baǧynady, patşany dattamaidy.
Jyraulyq dästür arqyly qazaq tegın bıldı. Tegıŋdı bılu degenımız-tarihyŋdy bılu degen söz. Sol arqyly tarihi tūlǧalardy bıldı, mynau ūlanǧaiyr dalanyŋ iesı ekenın bıldı.
Bauyrjan Momyşūly: "Bız qaida bara jatyrmyz degennen görı, bız qaidan kele jatyrmyz degendı bılu maŋyzdy "- degen eken.
Elbasy N.Nazarbaevtıŋ «Ruhani jaŋǧyru» maqalasynda: «Patriotizmnıŋ eŋ jaqsy ülgısı orta mektepte tuǧan jerdıŋ tarihyn oqytu. Tuǧan jerdıŋ ərbır saiy men qyrqasy, tauy men özenı tarihtan şyr şertedı. Ərbır jer atauynyŋ törkını turaly talai-talai aŋyzdar men äŋgımeler bar.Ərbır ölkenıŋ halqyna suyqta pana, ystyqta saia bolǧan, esımderı el esınde saqtalǧan bırtuar perzentterı bar. Osynyŋ bərın jas ūrpaq bılıp ösuge tiıs» - deidı.
Menıŋ de jyrlap jürgenım özım tuyp-ösken Jetısu ölkesınde ǧūmyr keşken, elınıŋ bırtuar perzentterı bolǧan,kezınde atyn aituǧa tiym salynǧan aqyn-jyraular. Solardyŋ arhivte sarǧaiyp jatqan jyr-termelerı.
Terme degenımız ne? «Termede de terme bar, termelı sözdıŋ ışınde, tereŋge tartar zerde bar» - deidı Jetısulyq Şarǧyn aqyn.
Terme degenımız-naqyl sözderdıŋ jiyntyǧy. Ony tyŋdaǧanda adamnyŋ sanasy özgeredı, sol arqyly adam boiynda jaqsy qasietter qalyptasady.
Termede jaqsy men jaman, asyl men jasyq, qymbat pen arzan, aq pen qara aiyrmasy aitylady. Adamgerşılık,el bırlıgı men aǧaiynnyŋ yntymaǧy, otandy süiu, el men jerge degen süiıspenşılık,ötırık aitpau, ūrlyq qylmau, ülkendı syilau, kışıge qamqor bolu,Allaǧa qūlşylyq, Paiǧambardy ūlyqtau, mūsylmannyŋ bes paryzy nasihattalady.
Myrzatai Joldasbekov aǧamyzdyŋ mynadai jaqsy sözı bar «Qazaqta universitet, akademiia bolmasa da dala tudyrǧan danalar mol boldy. Ärqaisysy bır-bır universitet, akademiia edı. Olar biler, şeşender, jyraular edı» deidı.
Jyr, termenıŋ sözıne dombyranyŋ ünı qosylǧanda onyŋ äserı erekşe bolady. Ärı jürekke jyly tiıp, jaqsy qabyldanady.
Endı Jetısulyq jyrau Baqtybai Jolbarysūlynyŋ myna jyr joldaryna nazar audaryp körıŋızder:
Qūdai ülken bərınen
On segız myŋ ǧalamnan
Adam ata paiǧambar
Topyraqtan jaralǧan
Mūsylman pende, bərı de
Sol adamnan taralǧan
Jerde tuyp jerde ösıp
Jerden adam nər alǧan
Eŋbek etseŋ emızer
Kem emes tuǧan anaŋnan.....
Mūqaǧalidyŋ naǧaşysy Ködek aqyn bylai deidı:
Adam artyq jandyda
Aqyl-oidyŋ zeregı
Jaralǧaly dünie
Kım kelıp, kımder ketpedı
Tört kıtaptyŋ ışınde
Qūrannyŋ tolyq kemelı
Qūdai bıreu, qūran şyn
Paiǧambar haq senelı
Ǧibadat, taǧat, qūlşylyq
Aqyrettıŋ keregı
Kərı -jasqa qaramai
Künı bıtse öledı
Uaqytqa riza
Pendesı soǧan könedı.
Baqtybai men Ködek aqyn özıŋdı tanu men jaratylysty tanudy osylai zerdeleidı.
Jetısu aqyndarynyŋ ūstazy sanalǧan Qaban jyrau bylai termeletedı:
Ömırde qor bolmaidy
Azamattar nietı aq.
Olarǧa üiır bolady,
Sarqylmaityn däulet-baq.
Ölmeitūǧyn pende joq
Jan amanat, oilap baq.
Arazdaspa tırıŋde,
Yrys aldy – yntymaq.
Aşudy aqyl -qazyqqa
Aparyp matap bailaŋdar.
Aşudy jeŋse aqylyŋ,
Kesırlı qalai oirandar?!
Tatu bolsa aǧaiyn,
Sap altyndai jarqyldar;
Kesepatty kısendep,
Aqymaqty alqymdar.
Az ömırdıŋ ışınde,
Tatu bol da tättı bol.
Araŋdy būzar dūşpanǧa,
Aiausyz, aşy, qatty bol.
Ötırık, ösek, ūrlyqqa
Tyiym salyp, berme jol.
Bır arnadan söz şyqsa,
Bereke mol, dostyq – sol.
Aittym mūny sızderge
Este saqtap jüsın dep.
Ärbır sözın oilanyp
Kökeiıne tüisın dep.
Aitpai kettı aǧalar,
Dep jürmesın bızge kep.
Jetısulyq jyrau Böltırık Atyhanūly bylai deidı:
Jabysy ozyp bäigı alsa
At iesı süisıner
Jüirıktıktıŋ belgısı
Jer taŋdamai jügırer
Arsyz qonaq qondyrsaŋ
Auylyŋ tügel bülıner
Jürısı jaman aqymaq
El ışınde sürıner
Sözıŋe jauap bermese
Aramdyqtyŋ belgısı
Qolyŋda dünie bolmasa
Naşarlyqtyŋ belgısı
Jiyn-toiǧa barmaǧan
Jamandyqtyŋ belgısı
Tabansyz bolsaŋ dörekı
Nadandyqtyŋ belgısı.
Jyr degenımız ne?
Ol belgılı bır oqiǧa jelısın baiandaityn körkem şyǧarma. Mysaly, batyrlar jyrynda batyrlyq, erlık jyrlansa, liro-epos jyrlarynda süiıspenşılık jyrlanady, sondai-aq dıni saryndaǧy jyrlar süiıktı Paiǧambarymyz ūlyqtalady.
Qazırgı kezdegı radio, televidenie, gazettıŋ rolın kezınde auyl-auyldy aralap jürıp jyraular atqardy. Auylǧa jyrşynyŋ keluı mereke sanalǧan. Olardy halyq töbesıne köterıp syi-qūrmet körsetken. Jauǧa şyǧar aldynda jyraular jauyngerlerdı aralap batyrlar jyryn jyrlap olardyŋ ruhyn kötergen.
«Jyrşy keldı» degende auyldyŋ ekıqabat äielderın jinap jyr tyŋdatatyn dästür bolǧan būl qazaqta. Danyşpan halqymyz ūrpaqtyŋ qamyn ışte jatqanda oilap, onyŋ tärbiesıne osylai köŋıl bölgen.
Jyraulyq dästürdı Qūdai qazaqqa ǧana berıp qoiǧan, basqa ūlttarda joq. Jas ūrpaqty ūlttyq ruhta tärbieleude batyrlar jyrynyŋ orny erekşe.
Mysaly, Abylaihan dastanynda onyŋ Joŋǧar hanzadasy Şaryş noianmen jekpe-jegı bylai suretteledı:
Kerbalaq atpen ekpındep,
Qūiyndai şapqan Sabalaq,
Qarsy şyqqan «kelgın!» dep,
Şaryş ta atyn sabalap.
Jekpe-jekke naizamen
Tüstı ekeuı saiysyp.
Aldyrmaidy ailamen,
Qalqandaryn qaǧysyp.
Şırene salǧan naizadan
Attyŋ belı kaiysyp
Et pısırım uaqyt
Jürdı ekeuı alysyp.
Kırdı attardyŋ tūiaǧy
Qara jerge jabysyp.
Şaryş noian sezındı
Qaldy qoly qarysyp.
Äuelgı aryn basylyp,
Alqynady tartysyp.
Däl osyndai kezeŋdı
Sabalaq ta aŋdyǧan.
Aldyna naiza kezenıp,
Qylyşyn oǧan par qylǧan.
Kerbalaq atpen taqymdap,
Qalqanyn qaǧyp naizamen.
Qylyşty kezep alqymǧa
Şauyp qalǧan ailamen
Şaryş attan qūlaǧan
Şaŋdy qauyp sereiıp.
Jau jaǧy bozdap şulaǧan,
Qazaqtyŋ ösken mereiı.
Şaşaqty naiza sumaŋdap,
Kigenı bolat sauyt-ty.
«Abylailap!» ūrandap,
Sabalaq jauǧa şauypty.
Ūranyna qosylyp,
Soŋynan elı erıptı.
Aqqan seldei josylyp,
Jauǧa soqqy berıptı.
Qabanbai batyrmen Sarşuaş jyraudyŋ aryzdasuynda (qoştasuy) mynadai jyr joldary bar:
Ua, Qabanbai gözelım,
Eskıden qalǧan köz edıŋ.
Jaqsy men jaisaŋ jiylsa,
Jylqyda qylaŋ, boz edıŋ.
Batyrlyq, erlık degende
Jaiylǧan jūrtqa söz edıŋ.
Qaiǧy şekken elıŋnıŋ
Jylaǧanyn jūbatyp,
Qisaiǧan köşın tüzedıŋ.
At jalyn tartyp mıngelı,
Joryqta talai jürıstım.
Qalmaqtan şyqty Haldan han,
Haldan hanmen ūrystyŋ.
Aqiǧan astam noianyn-
Aǧyp ötıp qūlattyŋ.
Solqyldaǧan myrzasyn
Soǧyp ötıp qūlattyŋ.
Tebınıŋe şydamai,
Telımı şyǧyp tentırep,
Aŋyraǧan köp qalmaq
Qonysyn tastap yǧysty...
Şamyrqanyp, şamdanyp,
Qubasqa qamşy ūrǧansyŋ.
Qalyŋ tobyn qaq jaryp,
Qytaidy qoidai qyrǧansyŋ!
Baisalmenen oilasam,
Qairatyŋa baq tūrǧan.
Abylai syndy töreŋız
Qasyŋa äkep taq qūrǧan!
Toǧyz taŋba Naimannan
Toǧyz qūiryq tu alyp,
Toǧyz tümen qol şyqsa,
Qol aǧasy - Qabanbai!
Alty şektı Arǧynnan
Alty qūiryq tu alyp,
Alty tümen qol şyqsa,
Qol aǧasy - Qabanbai
Qalmaqqa joryq, jol şyqsa,
Alaştyŋ auyr qolyna
Aǧalyqqa ūnaǧan,
Darabozym – Qabanbai
Söitıp, bır jaǧy hal üstınde jatqan Qabanbaidyŋ köŋılın aulasa, ekınşı jaǧynan onyŋ batyrlyǧyn, qolbasylyq qyzmetın därıptep baǧasyn asqaqtatady. Būl da ūrpaqqa ülgı bolarlyq närse.
Sūranşy batyr dastanynda onyŋ qyrǧyzdyŋ Orman hanymen şaiqasy bylai suretteledı:
Batyr tuǧan Sūranşy
Aqtūiaqqa er saldy
Sauyt kiıp sailanyp
Yrǧai sapty naiza alyp
Qoramsaǧyn bailanyp
Qyrǧyzdyŋ qalyŋ qolyna
Jalǧyz özı barady
Menıŋ jauym sensıŋ dep
Jekpe-jekke şaqyryp
Orman hanǧa taiandy
İek qaqty Orman han
Üş batyry qyrǧyzdyŋ
Būqai, Baityl, Bituǧan
Naizalaryn kezenıp
Üş jaǧynan tap berdı
Satyr-sūtyr naizany
Bır-bırıne salysty
Aldymen kelgen Bituǧan
Betın basa bükteldı
Jaralanyp üş batyr
At jalyna qabysty
Mūny körıp han toby
At qoiyp bärı şabysty
Aş qasqyrdai batyrdy
Ortasyna alysty
Jaudyŋ toby jüz kısı
Ortasynda bır kısı
Tüs auǧanşa ūrysty
Kün töbeden ötkende
Besındıge jetkende
Jau kamaǧan Sūranşy
Közın qaptap qan aldy
Tūla boiyn jara aldy
Orman hanǧa ūmtyldy
Alystan salǧan naizasy
Tu syrtyna kep tidı
Segız közdıŋ qoŋ etı
Kere qarys jyrtyldy
Toptan şyǧyp han kettı....
Raiymbek batyr dastanynda onyŋ bır künde Joŋǧardyŋ 17 batyrmen jekpe-jegı bylai suretteledı:
Aǧanas noiannan ailaŋdy.
Artyq oilap asyrdyŋ.
Jalaŋaş, Toraiǧyr jaǧyna
Qalyŋ äskerdı jasyrdyŋ.
Jaiylyp jatqan Kökpekte
Atoi salyp jauyŋdy,
Jekpe-jekke şaqyrdyŋ.
Bırınşı kelgen batyrdy
Taqymǧa basyp süirettıŋ.
Ekınşı kelgen batyrdyŋ,
Qabyrǧasyn küirettıŋ.
Üşınşı kelgen batyrǧa,
Naizanyŋ tılın üirettıŋ.
Törtınşı kelgen batyrdy
Qalpaqtaiyn ūşyrdyŋ.
Besınşı kelgen jauyŋnyŋ,
Qap-qara qanyn qūstyrdyŋ.
Altynşy kelgen batyrdy
Naizamen ılıp tüiredıŋ.
Jetınşı kelgen batyrdy
Saz balşyqtai iledıŋ.
Segızınşı kelgen batyrdy
Basyn şauyp tusırdıŋ.
Toǧyzynşy kelgen batyrdy
Qaiyŋ sapty şoqparmen,
Bır-aq ūryp ūşyrdyŋ.
Onynşy kelgen batyrdy
Töbeden ūryp qūlattyŋ.
On bırınşı kelgen batyrdy
Kesken aǧaştai sūlattyŋ.
On ekınşı batyrdy
Naizamen ılıp tastadyŋ.
On üşınşı jauyŋnan
Onşa ürkıp saspadyŋ.
Ony daǧy naizamen,
Tulaqtai ılıp tastadyŋ.
On törtınşı batyrdyŋ
Dymyn lezde öşırdıŋ.
On besınşı batyrdy
Kındıkten sūǧyp naizany,
Ana düniege köşırdıŋ.
On altynşy batyrdyŋ
Jelkesın qiyp tastadyŋ.
On jetınşı batyrdan,
Jaŋa küş dep qaşpadyŋ.
Retın tauyp ony da,
Naizamen şanşyp tastadyŋ.
Babalarynyŋ osyndai erlıgın tyŋdap ösken jas ūrpaq özı de ruhty, batyr bolyp ösedı. Ūltyn süiıp, qazaq bolyp tuǧanyn maqtan etetın bolady. Ruhy biık bolǧandyqtan eşkımnıŋ aldynda bas ūrmaidy. Qazırgı uaqytta bızdıŋ boiymyzda jetıspeitın närse osy.
Qazırgıdei jahandanu zamanynda jat eldıŋ ideologiiasyna tötep berer küş – jyraulyq dästür siiaqty ūlttyq qūndylyqtarymyz. «Qazaqtyŋ bolmysy jyry men än-küiınde» –degendı M.Äuezov beker aitqan joq.
Sözımnıŋ aiaǧyn zaŋǧar jazuşy, ūlt azamaty Rollan Seisenbaevtıŋ pıkırımen aiaqtaiyn: «Dala jyry qorǧansaq qalqanymyz, şabuylǧa şyqsaq aldaspanymyz, şöldesek tūma būlaǧymyz, ölsek kebınge oranyp jatar mäŋgı besıgımız boldy».
Al jyraulyq dästür degenımız- tarihty jyrlau. Eldı, jerdı süiudıŋ iaǧni patriotizmnıŋ nebır ülgısı osynda. Bızde jazba tarih bolmaǧanymen folklor jaqsy damydy, jyraular arqyly ūltymyzdyŋ tarihy ūrpaqtan ūrpaqqa berılıp otyrdy. İslamdy dərıpteude de jyraulyq dəstür zor rol atqardy.
Jyr, termenı tyŋdau arqyly adamda ūlttyq sana, iaǧni tarihi sana qalyptasady, odan ūlttyq bolmys qalyptasady, odan ūlttyq mınez qalyptasady, odan ūlttyq ruh qalyptasady. Ruhy myqty halyqty eşbır jau almaidy.
Osy jerde Əlihan Bökeihanovtyŋ "Ūltqa qyzmet etu bılımnen emes, mınezden"- degen köregendık sözın keltırgım kelıp otyr. Ərine, adamda mınez bolmasa ol körıngennıŋ jetegıne ketedı. Alǧan bılımı bıreudıŋ paidasyna asady.
Sonymen qatar, ūlttyq mınezden tektılık qalyptasady. Al, tektılık adamzattyŋ asyl qasietı.
Jyr-termenı tyŋdap ösken jas ūrpaq ūlttyq tärbienı köredı,salt-dästürdı boiyna sıŋıredı söitıp, naǧyz ūlt azamaty bolyp ösedı.
Alaş ziialylarynyŋ "Orysşa tərbie alǧan -ūlt azamaty bola almaidy" degendı beker aitpaǧany anyq. Jyr-terme ūlttyŋ ūly mūrasy, ərı ruhani qūndylyq bolǧandyqtan ony közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap keler ūrpaqqa jetkızuımız kerek.
Jasyratyny joq bızder bügın qūldyq sanada otyrmyz. Öitkenı ata-baba tarihyn oqymadyq. Sonyŋ saldarynan tarihi sana qalyptaspady. Al tarihi sana bolmaǧan jerde qūldyq sana qalyptasady.
Babalarymyz tarihty jyraulardyŋ auzynan tyŋdap,batyrlyq pen eldıktı boiyna sıŋırıp öskendıkten olardyŋ ruhy küştı boldy. Äitpese mynadai ūlanǧaiyr dalaǧa ie bolyp otyrmaǧan bolar edık. Eldıgımız de saqtalmas edı. Sol sebeptı men jyraulyq dästürdı ūltymyzdyŋ ūly mūrasy, baǧa jetpes qūndylyǧy dep bılemın.
Jyraulyq dästür arqyly qazaq özın, iaǧni jaratylysty tanydy: Jaratuşy bır Alla, maimyldan emes topyraqtan jaratylǧanyn, dınımız islam, Mūhammed paiǧambardyŋ ümbetı ekenımızdı bıldı. İmandylyqty boiyna sıŋırdı.
İmany küştı adam ata-anany syilaidy, ötırık aitpaidy, düniege qyzyqpaidy, para almaidy, tärtıpke baǧynady, patşany dattamaidy.
Jyraulyq dästür arqyly qazaq tegın bıldı. Tegıŋdı bılu degenımız-tarihyŋdy bılu degen söz. Sol arqyly tarihi tūlǧalardy bıldı, mynau ūlanǧaiyr dalanyŋ iesı ekenın bıldı.
Bauyrjan Momyşūly: "Bız qaida bara jatyrmyz degennen görı, bız qaidan kele jatyrmyz degendı bılu maŋyzdy "- degen eken.
Elbasy N.Nazarbaevtıŋ «Ruhani jaŋǧyru» maqalasynda: «Patriotizmnıŋ eŋ jaqsy ülgısı orta mektepte tuǧan jerdıŋ tarihyn oqytu. Tuǧan jerdıŋ ərbır saiy men qyrqasy, tauy men özenı tarihtan şyr şertedı. Ərbır jer atauynyŋ törkını turaly talai-talai aŋyzdar men äŋgımeler bar.Ərbır ölkenıŋ halqyna suyqta pana, ystyqta saia bolǧan, esımderı el esınde saqtalǧan bırtuar perzentterı bar. Osynyŋ bərın jas ūrpaq bılıp ösuge tiıs» - deidı.
Menıŋ de jyrlap jürgenım özım tuyp-ösken Jetısu ölkesınde ǧūmyr keşken, elınıŋ bırtuar perzentterı bolǧan,kezınde atyn aituǧa tiym salynǧan aqyn-jyraular. Solardyŋ arhivte sarǧaiyp jatqan jyr-termelerı.
Terme degenımız ne? «Termede de terme bar, termelı sözdıŋ ışınde, tereŋge tartar zerde bar» - deidı Jetısulyq Şarǧyn aqyn.
Terme degenımız-naqyl sözderdıŋ jiyntyǧy. Ony tyŋdaǧanda adamnyŋ sanasy özgeredı, sol arqyly adam boiynda jaqsy qasietter qalyptasady.
Termede jaqsy men jaman, asyl men jasyq, qymbat pen arzan, aq pen qara aiyrmasy aitylady. Adamgerşılık,el bırlıgı men aǧaiynnyŋ yntymaǧy, otandy süiu, el men jerge degen süiıspenşılık,ötırık aitpau, ūrlyq qylmau, ülkendı syilau, kışıge qamqor bolu,Allaǧa qūlşylyq, Paiǧambardy ūlyqtau, mūsylmannyŋ bes paryzy nasihattalady.
Myrzatai Joldasbekov aǧamyzdyŋ mynadai jaqsy sözı bar «Qazaqta universitet, akademiia bolmasa da dala tudyrǧan danalar mol boldy. Ärqaisysy bır-bır universitet, akademiia edı. Olar biler, şeşender, jyraular edı» deidı.
Jyr, termenıŋ sözıne dombyranyŋ ünı qosylǧanda onyŋ äserı erekşe bolady. Ärı jürekke jyly tiıp, jaqsy qabyldanady.
Endı Jetısulyq jyrau Baqtybai Jolbarysūlynyŋ myna jyr joldaryna nazar audaryp körıŋızder:
Qūdai ülken bərınen
On segız myŋ ǧalamnan
Adam ata paiǧambar
Topyraqtan jaralǧan
Mūsylman pende, bərı de
Sol adamnan taralǧan
Jerde tuyp jerde ösıp
Jerden adam nər alǧan
Eŋbek etseŋ emızer
Kem emes tuǧan anaŋnan.....
Mūqaǧalidyŋ naǧaşysy Ködek aqyn bylai deidı:
Adam artyq jandyda
Aqyl-oidyŋ zeregı
Jaralǧaly dünie
Kım kelıp, kımder ketpedı
Tört kıtaptyŋ ışınde
Qūrannyŋ tolyq kemelı
Qūdai bıreu, qūran şyn
Paiǧambar haq senelı
Ǧibadat, taǧat, qūlşylyq
Aqyrettıŋ keregı
Kərı -jasqa qaramai
Künı bıtse öledı
Uaqytqa riza
Pendesı soǧan könedı.
Baqtybai men Ködek aqyn özıŋdı tanu men jaratylysty tanudy osylai zerdeleidı.
Jetısu aqyndarynyŋ ūstazy sanalǧan Qaban jyrau bylai termeletedı:
Ömırde qor bolmaidy
Azamattar nietı aq.
Olarǧa üiır bolady,
Sarqylmaityn däulet-baq.
Ölmeitūǧyn pende joq
Jan amanat, oilap baq.
Arazdaspa tırıŋde,
Yrys aldy – yntymaq.
Aşudy aqyl -qazyqqa
Aparyp matap bailaŋdar.
Aşudy jeŋse aqylyŋ,
Kesırlı qalai oirandar?!
Tatu bolsa aǧaiyn,
Sap altyndai jarqyldar;
Kesepatty kısendep,
Aqymaqty alqymdar.
Az ömırdıŋ ışınde,
Tatu bol da tättı bol.
Araŋdy būzar dūşpanǧa,
Aiausyz, aşy, qatty bol.
Ötırık, ösek, ūrlyqqa
Tyiym salyp, berme jol.
Bır arnadan söz şyqsa,
Bereke mol, dostyq – sol.
Aittym mūny sızderge
Este saqtap jüsın dep.
Ärbır sözın oilanyp
Kökeiıne tüisın dep.
Aitpai kettı aǧalar,
Dep jürmesın bızge kep.
Jetısulyq jyrau Böltırık Atyhanūly bylai deidı:
Jabysy ozyp bäigı alsa
At iesı süisıner
Jüirıktıktıŋ belgısı
Jer taŋdamai jügırer
Arsyz qonaq qondyrsaŋ
Auylyŋ tügel bülıner
Jürısı jaman aqymaq
El ışınde sürıner
Sözıŋe jauap bermese
Aramdyqtyŋ belgısı
Qolyŋda dünie bolmasa
Naşarlyqtyŋ belgısı
Jiyn-toiǧa barmaǧan
Jamandyqtyŋ belgısı
Tabansyz bolsaŋ dörekı
Nadandyqtyŋ belgısı.
Jyr degenımız ne?
Ol belgılı bır oqiǧa jelısın baiandaityn körkem şyǧarma. Mysaly, batyrlar jyrynda batyrlyq, erlık jyrlansa, liro-epos jyrlarynda süiıspenşılık jyrlanady, sondai-aq dıni saryndaǧy jyrlar süiıktı Paiǧambarymyz ūlyqtalady.
Qazırgı kezdegı radio, televidenie, gazettıŋ rolın kezınde auyl-auyldy aralap jürıp jyraular atqardy. Auylǧa jyrşynyŋ keluı mereke sanalǧan. Olardy halyq töbesıne köterıp syi-qūrmet körsetken. Jauǧa şyǧar aldynda jyraular jauyngerlerdı aralap batyrlar jyryn jyrlap olardyŋ ruhyn kötergen.
«Jyrşy keldı» degende auyldyŋ ekıqabat äielderın jinap jyr tyŋdatatyn dästür bolǧan būl qazaqta. Danyşpan halqymyz ūrpaqtyŋ qamyn ışte jatqanda oilap, onyŋ tärbiesıne osylai köŋıl bölgen.
Jyraulyq dästürdı Qūdai qazaqqa ǧana berıp qoiǧan, basqa ūlttarda joq. Jas ūrpaqty ūlttyq ruhta tärbieleude batyrlar jyrynyŋ orny erekşe.
Mysaly, Abylaihan dastanynda onyŋ Joŋǧar hanzadasy Şaryş noianmen jekpe-jegı bylai suretteledı:
Kerbalaq atpen ekpındep,
Qūiyndai şapqan Sabalaq,
Qarsy şyqqan «kelgın!» dep,
Şaryş ta atyn sabalap.
Jekpe-jekke naizamen
Tüstı ekeuı saiysyp.
Aldyrmaidy ailamen,
Qalqandaryn qaǧysyp.
Şırene salǧan naizadan
Attyŋ belı kaiysyp
Et pısırım uaqyt
Jürdı ekeuı alysyp.
Kırdı attardyŋ tūiaǧy
Qara jerge jabysyp.
Şaryş noian sezındı
Qaldy qoly qarysyp.
Äuelgı aryn basylyp,
Alqynady tartysyp.
Däl osyndai kezeŋdı
Sabalaq ta aŋdyǧan.
Aldyna naiza kezenıp,
Qylyşyn oǧan par qylǧan.
Kerbalaq atpen taqymdap,
Qalqanyn qaǧyp naizamen.
Qylyşty kezep alqymǧa
Şauyp qalǧan ailamen
Şaryş attan qūlaǧan
Şaŋdy qauyp sereiıp.
Jau jaǧy bozdap şulaǧan,
Qazaqtyŋ ösken mereiı.
Şaşaqty naiza sumaŋdap,
Kigenı bolat sauyt-ty.
«Abylailap!» ūrandap,
Sabalaq jauǧa şauypty.
Ūranyna qosylyp,
Soŋynan elı erıptı.
Aqqan seldei josylyp,
Jauǧa soqqy berıptı.
Qabanbai batyrmen Sarşuaş jyraudyŋ aryzdasuynda (qoştasuy) mynadai jyr joldary bar:
Ua, Qabanbai gözelım,
Eskıden qalǧan köz edıŋ.
Jaqsy men jaisaŋ jiylsa,
Jylqyda qylaŋ, boz edıŋ.
Batyrlyq, erlık degende
Jaiylǧan jūrtqa söz edıŋ.
Qaiǧy şekken elıŋnıŋ
Jylaǧanyn jūbatyp,
Qisaiǧan köşın tüzedıŋ.
At jalyn tartyp mıngelı,
Joryqta talai jürıstım.
Qalmaqtan şyqty Haldan han,
Haldan hanmen ūrystyŋ.
Aqiǧan astam noianyn-
Aǧyp ötıp qūlattyŋ.
Solqyldaǧan myrzasyn
Soǧyp ötıp qūlattyŋ.
Tebınıŋe şydamai,
Telımı şyǧyp tentırep,
Aŋyraǧan köp qalmaq
Qonysyn tastap yǧysty...
Şamyrqanyp, şamdanyp,
Qubasqa qamşy ūrǧansyŋ.
Qalyŋ tobyn qaq jaryp,
Qytaidy qoidai qyrǧansyŋ!
Baisalmenen oilasam,
Qairatyŋa baq tūrǧan.
Abylai syndy töreŋız
Qasyŋa äkep taq qūrǧan!
Toǧyz taŋba Naimannan
Toǧyz qūiryq tu alyp,
Toǧyz tümen qol şyqsa,
Qol aǧasy - Qabanbai!
Alty şektı Arǧynnan
Alty qūiryq tu alyp,
Alty tümen qol şyqsa,
Qol aǧasy - Qabanbai
Qalmaqqa joryq, jol şyqsa,
Alaştyŋ auyr qolyna
Aǧalyqqa ūnaǧan,
Darabozym – Qabanbai
Söitıp, bır jaǧy hal üstınde jatqan Qabanbaidyŋ köŋılın aulasa, ekınşı jaǧynan onyŋ batyrlyǧyn, qolbasylyq qyzmetın därıptep baǧasyn asqaqtatady. Būl da ūrpaqqa ülgı bolarlyq närse.
Sūranşy batyr dastanynda onyŋ qyrǧyzdyŋ Orman hanymen şaiqasy bylai suretteledı:
Batyr tuǧan Sūranşy
Aqtūiaqqa er saldy
Sauyt kiıp sailanyp
Yrǧai sapty naiza alyp
Qoramsaǧyn bailanyp
Qyrǧyzdyŋ qalyŋ qolyna
Jalǧyz özı barady
Menıŋ jauym sensıŋ dep
Jekpe-jekke şaqyryp
Orman hanǧa taiandy
İek qaqty Orman han
Üş batyry qyrǧyzdyŋ
Būqai, Baityl, Bituǧan
Naizalaryn kezenıp
Üş jaǧynan tap berdı
Satyr-sūtyr naizany
Bır-bırıne salysty
Aldymen kelgen Bituǧan
Betın basa bükteldı
Jaralanyp üş batyr
At jalyna qabysty
Mūny körıp han toby
At qoiyp bärı şabysty
Aş qasqyrdai batyrdy
Ortasyna alysty
Jaudyŋ toby jüz kısı
Ortasynda bır kısı
Tüs auǧanşa ūrysty
Kün töbeden ötkende
Besındıge jetkende
Jau kamaǧan Sūranşy
Közın qaptap qan aldy
Tūla boiyn jara aldy
Orman hanǧa ūmtyldy
Alystan salǧan naizasy
Tu syrtyna kep tidı
Segız közdıŋ qoŋ etı
Kere qarys jyrtyldy
Toptan şyǧyp han kettı....
Raiymbek batyr dastanynda onyŋ bır künde Joŋǧardyŋ 17 batyrmen jekpe-jegı bylai suretteledı:
Aǧanas noiannan ailaŋdy.
Artyq oilap asyrdyŋ.
Jalaŋaş, Toraiǧyr jaǧyna
Qalyŋ äskerdı jasyrdyŋ.
Jaiylyp jatqan Kökpekte
Atoi salyp jauyŋdy,
Jekpe-jekke şaqyrdyŋ.
Bırınşı kelgen batyrdy
Taqymǧa basyp süirettıŋ.
Ekınşı kelgen batyrdyŋ,
Qabyrǧasyn küirettıŋ.
Üşınşı kelgen batyrǧa,
Naizanyŋ tılın üirettıŋ.
Törtınşı kelgen batyrdy
Qalpaqtaiyn ūşyrdyŋ.
Besınşı kelgen jauyŋnyŋ,
Qap-qara qanyn qūstyrdyŋ.
Altynşy kelgen batyrdy
Naizamen ılıp tüiredıŋ.
Jetınşı kelgen batyrdy
Saz balşyqtai iledıŋ.
Segızınşı kelgen batyrdy
Basyn şauyp tusırdıŋ.
Toǧyzynşy kelgen batyrdy
Qaiyŋ sapty şoqparmen,
Bır-aq ūryp ūşyrdyŋ.
Onynşy kelgen batyrdy
Töbeden ūryp qūlattyŋ.
On bırınşı kelgen batyrdy
Kesken aǧaştai sūlattyŋ.
On ekınşı batyrdy
Naizamen ılıp tastadyŋ.
On üşınşı jauyŋnan
Onşa ürkıp saspadyŋ.
Ony daǧy naizamen,
Tulaqtai ılıp tastadyŋ.
On törtınşı batyrdyŋ
Dymyn lezde öşırdıŋ.
On besınşı batyrdy
Kındıkten sūǧyp naizany,
Ana düniege köşırdıŋ.
On altynşy batyrdyŋ
Jelkesın qiyp tastadyŋ.
On jetınşı batyrdan,
Jaŋa küş dep qaşpadyŋ.
Retın tauyp ony da,
Naizamen şanşyp tastadyŋ.
Babalarynyŋ osyndai erlıgın tyŋdap ösken jas ūrpaq özı de ruhty, batyr bolyp ösedı. Ūltyn süiıp, qazaq bolyp tuǧanyn maqtan etetın bolady. Ruhy biık bolǧandyqtan eşkımnıŋ aldynda bas ūrmaidy. Qazırgı uaqytta bızdıŋ boiymyzda jetıspeitın närse osy.
Qazırgıdei jahandanu zamanynda jat eldıŋ ideologiiasyna tötep berer küş – jyraulyq dästür siiaqty ūlttyq qūndylyqtarymyz. «Qazaqtyŋ bolmysy jyry men än-küiınde» –degendı M.Äuezov beker aitqan joq.
Sözımnıŋ aiaǧyn zaŋǧar jazuşy, ūlt azamaty Rollan Seisenbaevtıŋ pıkırımen aiaqtaiyn: «Dala jyry qorǧansaq qalqanymyz, şabuylǧa şyqsaq aldaspanymyz, şöldesek tūma būlaǧymyz, ölsek kebınge oranyp jatar mäŋgı besıgımız boldy».
Ädılbekov Äbış Baimūhanbetūly
