Qūndylyq - mädeniettıŋ qūramdas bölıgı. Qandai da bır eldıŋ ruhani mädenietı, ädebietı men önerı, ǧylym men tehnikasy, äleumettık jaǧdaiy, materialdyq öndırısınıŋ eŋ maŋyzdy jetıstıkterı ūlttyq qūndylyq- tarynyŋ mänıne ie bolady jäne öskeleŋ ūrpaqtyŋ azamattyq, otanşyldyq, ruhani-adamgerşılık jan-düniesınıŋ qalyptasuyna belsendı türde yqpal etedı. Ūltymyzdyŋ körnektı memleket jäne qoǧam qairatkerı Mūstafa Şoqai: «Ūlttyq qūndylyqtardan jūrdai ruhta tärbielengen ūrpaqtan halqymyzdyŋ qajetı men müddesın joqtaityn paidaly azamat şyqpaidy» ,- degen bolatyn. Al ūlttyq qūndylyq turaly söz bolǧanda, otbasy men bala tärbiesı turaly aitpai kete almaimyz.
Halqymyz «Balaŋdy öz tärbieŋmen tärbieleme, öz ūltyŋnyŋ tärbiesımen tärbiele» degen eken. Osy jerde qazaq halqynyŋ ūly aqyny, ǧalym M.Jūmabaevtyŋ myna sözı oiǧa oralady: «Ūlt tärbiesı – baiaǧydan berı synalyp, köp buyn qoldanyp kele jatqan taqtaq jol bolǧandyqtan, ärbır tärbieşı söz joq, ūlt tärbiesımen tanys boluǧa tiıs. Jäne är ūlttyŋ balasy öz ūltynyŋ arasynda, öz ūlty üşın qyzmet qylatyn bolǧandyqtan, tärbieşı balany sol ūlt tärbiesı men tärbie qyluǧa mındettı» degen sözı de sonyŋ dälelı. Sondyqtan da san ǧasyrlar boiy sūryptalǧan ūlttyq qūndylyqtarymyzdy oqu-tärbie prosesıne engızu arqyly bolaşaq ūrpaqtardyŋ boiyna darytu kerek.
QR Prezidentı N.Ä.Nazarbaev «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasynyŋ «XXI ǧasyrdaǧy ūlttyq sana turaly» bölımınde : «HH ǧasyrdaǧy batystyq jaŋǧyru ülgısınıŋ bügıngı zamannyŋ bolmysyna sai kelmeuınıŋ syry nede? Menıŋşe, basty kemşılıgı – olardyŋ özderıne ǧana tän qalyby men täjıribesın basqa halyqtar men örkenietterdıŋ erekşelıkterın eskermei, bärıne jappai erıksız taŋuynda. Äjeptäuır jaŋǧyrǧan qoǧamnyŋ özınıŋ tamyry tarihynyŋ tereŋınen bastau alatyn ruhani kody bolady. Jaŋa tūrpatty jaŋǧyrudyŋ eŋ basty şarty – sol ūlttyq kodyŋdy saqtai bılu. Onsyz jaŋǧyru degenıŋızdıŋ qūr jaŋǧyryqqa ainaluy op-oŋai» ,- dei kele,- jaŋǧyru atauly būrynǧydai tarihi täjıribe men ūlttyq dästürlerge şekeden qaramauǧa tiıs. Kerısınşe, zamana synynan sürınbei ötken ozyq dästürlerdı tabysty jaŋǧyrudyŋ maŋyzdy alǧyşarttaryna ainaldyra bılu qajet. Eger jaŋǧyru eldıŋ ūlttyq-ruhani tamyrynan när ala almasa, ol adasuǧa bastaidy»,- dep jazdy. Rasynda, «jas ūrpaqty –bolaşaǧymyz» dep sanasaq, özınıŋ ana-tılımen, salt-dästürımen, ädep-ǧūrpymen, tuǧan tarihymen tereŋ tamyrlanǧanda ǧana özınıŋ bolmysyn saqtap qala alady. Sondyqtan jas ūrpaqty jastaiynan meiırımdılık, ızgılık, qaiyrymdylyq, adamgerşılık sekıldı qūndy qasietterdı boiyna sıŋıre bılu, sondai-aq salauatty, sanaly ūrpaq tärbieleu, ruhani bai adam balasyn qalyptastyru – basty mındet. Ata-baba dästürıne qūrmet körsetu, jai ǧana qūrmet körsetıp qoimai, ony ömırlık saltynda berık ūstanu, babalardyŋ amanatyn saqtap boiyna sıŋıru, ony keler ūrpaqtarǧa jetkızu - kez-kelgen azamattyŋ paryzy. Sebebı özınıŋ dın, tıl, dästür bırlıgı arqasynda qazaq ūlty XIV-XV ǧ bastap Europanyŋ otarşyl memleketterıne qaraǧanda derbes halyq retınde qalyptasty. Bıraq eldıgımızdı joiudy maqsat etken Keŋestık imperiia tılımızdı qūrtuǧa küş saldy. Öitkenı tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor S.Dorjenovtyŋ sözımen aitqanda: «Tılı joqtyŋ – tegı joq, tegı joqtyŋ- elı joq» degen naqyl söz kezdeisoq şyqpaǧan. Sebebı, elı joq adamda ūlttyq sezım bola ma?» Sondyqtan «mäŋgürttengen» adam el bolaşaǧy turaly oilai almaidy. Būl turaly M.Äuezov: «Goloşekinnıŋ «Kışı Oktiabrı»- Qazaqstandy bırjolata qazaqtyq sipattan aiyrudy közdegen eŋ soŋǧy, eŋ şeşuşı zor maidan edı,-dep jazdy, -Qazaqstandy tüpkılıktı ūltsyzdandyru jolynda jasalǧan bırınşı zymiiandyq ırı qadam».
Ata- babamyz Täuelsızdık üşın, ūlttyŋ ūlt bolyp qaluy üşın atqa mınıp, aq bılektıŋ küşımen aq naizanyŋ ūşymen küresse, ädebiette aqyn- jazuşylarymyz qalamynyŋ ūşymen kürestı.Tögılgen ter, aqqan qan, jazylǧan dauly mäseleler jyldar öte kele öz şeşımın tauyp keledı. Allaǧa şükır, elımız Täuelsızdıkke qadam basqan jyldardan bastap atqarylǧan şarualar köp, alda atqarylar jūmystar odan da köp. Prezident N.Ä. Nazarbaev «2000 jyl- Mädeniettı qoldau jyly» dep jariialaǧan edı. XXI ǧasyrǧa aiaq basqan Qazaq Elı üşın özınıŋ mädeni qūndylyqtaryn zerttep, jariialau –ülken quanyş . Alda kütıp tūrǧan jahandanu jas memleketımızdıŋ jūtylyp ketpei, aiaqtan tık tūryp, öz eldıgın saqtap qalu – basty mındet.Osy jyly barlyq türkı halyqtarynyŋ kielı mekenı Türkıstan şaharynyŋ 1500 jyldyǧy IýNESKO kölemınde atalyp ötıldı. Biyl Türkıstannyŋ oblys bolyp jeke otau qūruy- halqymyz üşın ülken quanyş. 2018 jyldyŋ 21 qaraşasynda jaryq körgen Elbasy N.Ä.Nazarbaevtyŋ «Ūly dalanyŋ jetı qyry» maqalasynda Türkıstan qalasyn «Türkı älemınıŋ besıgı» dep atap körsetken.
QR Prezidentı N.Nazarbaev «Qazaqstan- 2050: Bır maqsat, bır müdde, bır bolaşaq» atty Qazaqstan halqyna Joldauynda: «...Endı eşkım özgerte almaityn bır aqiqat bar. Ana tılımız Mäŋgılık Elımızben bırge Mäŋgılık tıl bolady! Ony daudyŋ taqyryby emes, ūlttyŋ ūitqysy ete bılgenımız jön...»,-dep jazdy. Öitkenı Qazaqstan halyqtarynyŋ ruhani, saiasi, mädeni jäne dästürlık toptasuyna Tılımız jaǧdai tuǧyzady. Qazaq tılınıŋ bolaşaǧy - qazaq otbasylarynda. Sebebı ana tılın saqtai alǧandar elı men jerın de saqtai alady. Elbasymyz 2020 jylǧa qarai halyqtyŋ 95 paiyzy qazaq tılınde söileuı kerektıgın basa aitqan edı. Tıl taǧdyry- el taǧdyry. Ūlttyq tärbienı bala boiyna sıŋırude, halyq auyz ädebietınıŋ ülgılerın balalarǧa üiretude « oi ösıretın» ana tıldıŋ rölı orasan.
Elbasy osy Joldauda jastarǧa dästürdı ardaqtap, dästürge sai dıni sana qalyptastyru qajettıgın aita kelıp, qaraköz qazaq qyzdaryn özge eldıŋ kiımın ülgı tūtpai, ūlttyq bolmysqa sai kiınuge, qazırgı zaman aǧymyna säikes ömır saltyn ūstanuǧa şaqyrdy. Nūrsūltan Äbışūly Qazaqstan halqynyŋ aldyna Mäŋgılık el bolu ideiasyn ūsyndy. Būl ideianyŋ mūraty – tıl, dın, jer, mädeniet, ǧylym, eŋbek, adam sekıldı qūndylyqtarǧa taban tırei otyryp, bılımdı ūrpaq tärbielep, ziialy ūlt pen zaiyrly memleket qūru- basty mındet. «Ataŋa ne qylsaŋ, aldyna sol keledı» – deidı qazaq, sondyqtan qai uaqytta bolmasyn eresekterdı syilap, kerek kezde qol ūşyn sozyp, ülkenge ıltipat, kışıge qamqorlyq körsetu – dästürlı ürdıs. Ürdıstı üzbei, dästürdı būzbai keiıngılerge jetkızu bügıngı ata- ananyŋ enşısınde. Bolaşaq jastar – ruhani qūndylyqtardy jalǧastyruşy altyn köpır. N.Ä.Nazarbaev: «Bügınde bızdıŋ halqymyz üşın dästürlı emes jäne jalǧan dıni aǧymdar mäselesı ötkır tūr. Jastarymyzdyŋ bır bölıgı osy ömırge jat, jalǧan dıni közqarasty közsız qabyldaidy, öitkenı, bızdıŋ qoǧamnyŋ bır bölıgınde şetten kelgen jalǧan dıni äserlerge immunitetı älsız», – dep atap körsetken bolatyn. Şyndyǧynda, dın zaiyrly qoǧamymyzdyŋ ajyramas bölıgı bolyp tabylady, sondyqtan qūzyrly memlekettık mekemeler elımızdegı dıni qatynastardy odan ärı damytuǧa ärqaşanda müddelık tanytady.Onyŋ sebebı keşegı, Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary, adamdardyŋ oiy men sanasynda äleumettık – ekonomikalyq mäseleler bırınşı orynǧa şyǧyp, ruhani qūndylyqtar keiınge ysyrylǧandyqtan, qoǧamda paida bolǧan ruhani olqylyqtyŋ ornyn basqa elderden kelgen ärtürlı dıni ideialar toltyruǧa tyrysyp baqty. Soǧan bailanysty älemde oryn alǧan dıni ekstremizm men terrorizmnıŋ ūşyǧy bızdıŋ elge de jettı. Öz dınınen bezgender qazaq halqynyŋ ata- babamyzdan kele jatqan salt- sana, dästür, ädet- ǧūrpymyzdy joqqa şyǧaryp, terıs qylyq tanyta bastady. Olar toi-tomalaq, ölım-jıtımde atqarylatyn dästürler men betaşar, kelınnıŋ sälem beruı, qaitys bolǧan adamnyŋ artynan 7, 40 kündık, jyldyq asyn beru, Nauryz merekesın toilau, jetı şelpek taratu jäne t.b. salttardy dın negızderıne qaişy keletın ädetter retınde qarady. «Betaşardaǧy » kelınnıŋ iılıp sälem beruın «adamnyŋ tek qana Allanyŋ aldynda ǧana iıluıne rūqsat bar, al adam balasynynyŋ aldynda iılıp sälem berse şirk jasaidy» dep tüsındıredı.Osylaişa özge dınnıŋ yqpalynda ketkender dästür men dındı bır-bırıne qarsy qoiyp, el arasyna ırıtkı saluda. Eŋ aiaǧy ata-anasyna qarsy kelıp, öz densaulyǧy üşın därıgerlık kömekten, Otan aldyndaǧy boryşynan bas tartuǧa, odan qaldy Otanynan bezıp, basqa elge soǧysuǧa otbasyn, äke- şeşesın, tuǧan jerdı tärk etıp, öz erkımen ketu beleŋ aldy. «Endıgı qazaq qoǧamynda köpşılıktı tolǧandyratyn mäselenıŋ bırı - dıni ahualdyŋ jai-küiı. Ärine, bız mūsylmanbyz, onyŋ ışınde Äbu Hanifa mäzhäbyn ūstanatyn sunnittermız. Babalarymyz ūstanǧan būl jol ūlttyq salt-dästürdı, ata-anany syilauǧa negızdelgen. Jastardyŋ ülkenderdı syilauǧa negızdegen. Bızdıŋ ata-babalarymyz eşuaqytta qyz balanyŋ betın bürkemegen. Endeşe bügıngı ūrpaq ta älemdegı ızgı dın - islam dının qadırlei otyryp, ata dästürın ardaqtaǧany abzal, - dedı Nūrsūltan Äbışūly,- Qazır keibır syrtqy küşter jastarymyzdy islam dınınıŋ haq jolynan adastyryp, terıs baǧytqa tartuǧa tyrysady. Olarǧa eretın bolsaq, bız apa-qaryndastarymyz ben qyzdarymyzdyŋ betın tūmşalaǧandy bylai qoiǧanda, olarmen bır dastarqanda otyryp, tamaq ışuden qalamyz». Bız dıni qūndylyqtar turaly bılmeiınşe, halyqtyŋ mädeni tūtastyǧyn qalyptastyratyn qūndylyqtar rölın anyqtai almaimyz. Sondyqtan qazırgı taŋdaǧy dästürlı dınder memlekettıŋ, eldıŋ tūraqtylyǧyn saqtauyna negız bola otyryp, dıni konfessiialary arasynda ruhani kelısımdı, halyqtar arasyndaǧy bırlıktı nyǧaituǧa sebepşı boluy tiıs.
Körnektı ǧalym, qoǧam qairatkerı Amangeldı Aitaly «Ūlttyŋ ruhani mūralary men dästürlerın, qaharmandyq erlık saltyn qasterleu – ūlttyq ideianyŋ basty közı bolady, onyŋ düniejüzılık örkenietter arasyndaǧy özındık derbestıgın nyǧaitady», - deidı. Bügıngı jas ūrpaqty bala şaqtan, iaǧni erte jastan ūlt qūndylyqtaryna süiene otyryp tärbie jürgızu kerek.Sebebı kompiuter men ūialy telefonǧa telmırgen balanyŋ üiden şyqpai- aq terıs jolǧa ketıp qalatynyna taŋ qaluǧa bolmaidy. Är ata- ana balasynyŋ ǧalamtordan nenı körıp, nenı oqyp jürgenın, kımdermen söilesıp, qarym- qatynas jasap jürgenın baqylauda ūstaǧan jön.
Y.Altynsarin islam mädenietınıŋ tazalyq, adaldyq, ızgılık, adamgerşılık, bauyrmaldyq siiaqty Lev Tolstoi men Gete de bas igen şynaiy tärbie ülgılerın öz qolymen jazǧan «Şariiatul –islam»» dep atalatyn oqu qūraly arqyly qazaq balalarynyŋ sanasyna taza küiınde beruge tyrysty. «Atalǧan kıtapty jazyp bastyrudaǧy maqsat: dın men qūrandy jaqsy bılmeitın dümşe moldalardyŋ yqpalynan arylyp, islam dınınıŋ şarttaryn jastarǧa üiretu, dūrys baǧyt beru ... Oqulyq jastardy şala sauatty moldalardyŋ äser- yqpalynan bölıp alyp, olarǧa dınmen bırge sondaǧy adamgerşılık mäselesın de nasihattauǧa jaǧdai jasaǧanyn tanytady»,- dep jazdy filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty M.Jarmūhamedov. [5, 6-bet] Sondyqtan ärbır otbasy bala tärbiesınde dästürlı ädet- ǧūryp zaŋdarynyŋ tiımdı jaqtaryn ūrpaqtar sanasyna sıŋırıp, olardy zaŋdy qūrmetteuge, ädılettılıkke, turaşyldyqqa tüsetındei etıp tärbieleu kerek. Ol üşın jas ūrpaqtarymyz ejelgı qazaqtyŋ tılın, salt- dästürın (qyz ūzatu, qūda tüsu), zaŋdaryn, halyq auyz ädebietın (maqal- mätelderın, bilerdıŋ ädıl bilıgın, tūrmys- salt jyrlaryn, batyrlar jyryn) t.b bılgenı jön. Otbasy tärbiesındegı ūlttyq erekşelıkter, tuystyq qarym-qatynas, jetı ata turaly tüsınık, perzenttık paryz ben qaryz, ūlttyq namys, sana-sezım, otansüigıştık, eŋbeksüigıştık qasietter ūlttyq tärbienıŋ negızgı baǧyttaryna arnalǧan tuyndylar da qazaq halqynyŋ auyz ädebietınde molynan körınıs tapqan. Halyq batyry Bauyrjan Momyşūly bylai degen eken: «Bızdıŋ tarihymyz - batyrǧa bai tarih, halqymyz batyrlyqty biık därıptep, azamattyq pen kısılıktıŋ simvoly, ülgısı sanaǧan. Batyrlyq degen, erlık degen ūrpaqtan ūrpaqqa ata dästür bolyp qala bermek. Ötkenın bılmegen, tälım – tärbie, ǧibrat almaǧan halyqtyŋ ūrpaǧy – tūl, keleşegı tūrlausyz. Bızdıŋ qazaq halqy – batyr halyq». Otanşyldyqty därıpteitın bırden- bır mūra — batyrlar jyry. Otanyn süigen, elın jaudan qorǧau üşın qasyq qany qalǧanşa aianbai şaiqasatyn Qobylandy, Qambar, Er Tarǧyn, Alpamys tūlǧalary turaly M.Tıleujanov: «Syrtqy şapqynşylyq kezeŋınde halyq küşınıŋ simvoly retınde körıngen qaharmandyqtyŋ beinesı olardyŋ äleumettık tūrmysyna qaramai, qyzmetı arqyly baǧalanady (jyr qaharmandarynyŋ bärı bai balalary bolyp keledı) ... Būl obrazdar halyq patriotizımınıŋ negızın qalaidy», -deidı.
Bır ūltty ekınşı bır ūlttan erekşelep tūratyn jaqtary: tılı, halyq auyz ädebietı, ädet- ǧūrpy, salt-sanasy, mentalitetı, mädenietı, önerı, taǧamdary, ūlttyq qolönerı, tūrmystyq būiymdary, ūlttyq oiyndary, t.b. Keŋes kezınde aty atalǧan ūlttyq qūndylyqtarymyzdy «eskınıŋ qaldyǧy» degen syltaumen közın qūrtpaq boldy. Söitıp ūlttyŋ özın joiuǧa tyrysty. Egemendı el bolǧannan berı ūltjandy azamattar sol olqylyqtardyŋ ornyn toltyru maqsatynda ūlttyq mūralarymyzdy qalpyna keltıruge tyrysuda. Ūlttyq qūndylyqtarymyzdy qalaǧa köşırıp, kündelıktı qoldanysqa engızbesek, köbı köp ūzamai öşuı mümkın.Mysaly, qazır qalaly jerde balasynyŋ tuǧan künınde torttyŋ üstıne şyraǧdan jaǧyp äkelıp, ony balaǧa öşırtedı. «Otyŋ öşpesın», «şyraǧyŋ sönbesın» deitın qazaq halqy üşın būl jaman yrym. Bıraq ony oilap jatqan bız joqpyz. Osy siiaqty kemşılıkter basqa toilarda da kezdesedı.Ol turaly batyr atamyz B.Momyşūlynyŋ kelını, jazuşy, qazaq dästürlerın nasihattauşy Zeinep Ahmetova apamyz taratyp aityp bergen edı. Qūima qūlaq bolsa, talaidyŋ namysyn qairap, sanasyna jeterdei boldy.
Elbasy jaqynda jaryq körgen «Ūly dalanyŋ jetı qyry» maqalasyn: «Töl tarihyn bıletın, baǧalaityn jäne maqtan etetın halyqtyŋ bolaşaǧy zor bolady dep senemın. Ötkenın maqtan tūtyp, bügının naqty baǧalai bılu jäne bolaşaqqa oŋ közqaras tanytu- elımızdıŋ tabysty boluynyŋ kepılı degenımız osy»,- degen sözben qorytyndylaǧan eken. Endeşe «Mäŋgılık El» bolu üşın ūlttyq qūndylyqtarymyzdy därıptei bıleiık.
Halqymyz «Balaŋdy öz tärbieŋmen tärbieleme, öz ūltyŋnyŋ tärbiesımen tärbiele» degen eken. Osy jerde qazaq halqynyŋ ūly aqyny, ǧalym M.Jūmabaevtyŋ myna sözı oiǧa oralady: «Ūlt tärbiesı – baiaǧydan berı synalyp, köp buyn qoldanyp kele jatqan taqtaq jol bolǧandyqtan, ärbır tärbieşı söz joq, ūlt tärbiesımen tanys boluǧa tiıs. Jäne är ūlttyŋ balasy öz ūltynyŋ arasynda, öz ūlty üşın qyzmet qylatyn bolǧandyqtan, tärbieşı balany sol ūlt tärbiesı men tärbie qyluǧa mındettı» degen sözı de sonyŋ dälelı. Sondyqtan da san ǧasyrlar boiy sūryptalǧan ūlttyq qūndylyqtarymyzdy oqu-tärbie prosesıne engızu arqyly bolaşaq ūrpaqtardyŋ boiyna darytu kerek.
QR Prezidentı N.Ä.Nazarbaev «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasynyŋ «XXI ǧasyrdaǧy ūlttyq sana turaly» bölımınde : «HH ǧasyrdaǧy batystyq jaŋǧyru ülgısınıŋ bügıngı zamannyŋ bolmysyna sai kelmeuınıŋ syry nede? Menıŋşe, basty kemşılıgı – olardyŋ özderıne ǧana tän qalyby men täjıribesın basqa halyqtar men örkenietterdıŋ erekşelıkterın eskermei, bärıne jappai erıksız taŋuynda. Äjeptäuır jaŋǧyrǧan qoǧamnyŋ özınıŋ tamyry tarihynyŋ tereŋınen bastau alatyn ruhani kody bolady. Jaŋa tūrpatty jaŋǧyrudyŋ eŋ basty şarty – sol ūlttyq kodyŋdy saqtai bılu. Onsyz jaŋǧyru degenıŋızdıŋ qūr jaŋǧyryqqa ainaluy op-oŋai» ,- dei kele,- jaŋǧyru atauly būrynǧydai tarihi täjıribe men ūlttyq dästürlerge şekeden qaramauǧa tiıs. Kerısınşe, zamana synynan sürınbei ötken ozyq dästürlerdı tabysty jaŋǧyrudyŋ maŋyzdy alǧyşarttaryna ainaldyra bılu qajet. Eger jaŋǧyru eldıŋ ūlttyq-ruhani tamyrynan när ala almasa, ol adasuǧa bastaidy»,- dep jazdy. Rasynda, «jas ūrpaqty –bolaşaǧymyz» dep sanasaq, özınıŋ ana-tılımen, salt-dästürımen, ädep-ǧūrpymen, tuǧan tarihymen tereŋ tamyrlanǧanda ǧana özınıŋ bolmysyn saqtap qala alady. Sondyqtan jas ūrpaqty jastaiynan meiırımdılık, ızgılık, qaiyrymdylyq, adamgerşılık sekıldı qūndy qasietterdı boiyna sıŋıre bılu, sondai-aq salauatty, sanaly ūrpaq tärbieleu, ruhani bai adam balasyn qalyptastyru – basty mındet. Ata-baba dästürıne qūrmet körsetu, jai ǧana qūrmet körsetıp qoimai, ony ömırlık saltynda berık ūstanu, babalardyŋ amanatyn saqtap boiyna sıŋıru, ony keler ūrpaqtarǧa jetkızu - kez-kelgen azamattyŋ paryzy. Sebebı özınıŋ dın, tıl, dästür bırlıgı arqasynda qazaq ūlty XIV-XV ǧ bastap Europanyŋ otarşyl memleketterıne qaraǧanda derbes halyq retınde qalyptasty. Bıraq eldıgımızdı joiudy maqsat etken Keŋestık imperiia tılımızdı qūrtuǧa küş saldy. Öitkenı tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor S.Dorjenovtyŋ sözımen aitqanda: «Tılı joqtyŋ – tegı joq, tegı joqtyŋ- elı joq» degen naqyl söz kezdeisoq şyqpaǧan. Sebebı, elı joq adamda ūlttyq sezım bola ma?» Sondyqtan «mäŋgürttengen» adam el bolaşaǧy turaly oilai almaidy. Būl turaly M.Äuezov: «Goloşekinnıŋ «Kışı Oktiabrı»- Qazaqstandy bırjolata qazaqtyq sipattan aiyrudy közdegen eŋ soŋǧy, eŋ şeşuşı zor maidan edı,-dep jazdy, -Qazaqstandy tüpkılıktı ūltsyzdandyru jolynda jasalǧan bırınşı zymiiandyq ırı qadam».
Ata- babamyz Täuelsızdık üşın, ūlttyŋ ūlt bolyp qaluy üşın atqa mınıp, aq bılektıŋ küşımen aq naizanyŋ ūşymen küresse, ädebiette aqyn- jazuşylarymyz qalamynyŋ ūşymen kürestı.Tögılgen ter, aqqan qan, jazylǧan dauly mäseleler jyldar öte kele öz şeşımın tauyp keledı. Allaǧa şükır, elımız Täuelsızdıkke qadam basqan jyldardan bastap atqarylǧan şarualar köp, alda atqarylar jūmystar odan da köp. Prezident N.Ä. Nazarbaev «2000 jyl- Mädeniettı qoldau jyly» dep jariialaǧan edı. XXI ǧasyrǧa aiaq basqan Qazaq Elı üşın özınıŋ mädeni qūndylyqtaryn zerttep, jariialau –ülken quanyş . Alda kütıp tūrǧan jahandanu jas memleketımızdıŋ jūtylyp ketpei, aiaqtan tık tūryp, öz eldıgın saqtap qalu – basty mındet.Osy jyly barlyq türkı halyqtarynyŋ kielı mekenı Türkıstan şaharynyŋ 1500 jyldyǧy IýNESKO kölemınde atalyp ötıldı. Biyl Türkıstannyŋ oblys bolyp jeke otau qūruy- halqymyz üşın ülken quanyş. 2018 jyldyŋ 21 qaraşasynda jaryq körgen Elbasy N.Ä.Nazarbaevtyŋ «Ūly dalanyŋ jetı qyry» maqalasynda Türkıstan qalasyn «Türkı älemınıŋ besıgı» dep atap körsetken.
QR Prezidentı N.Nazarbaev «Qazaqstan- 2050: Bır maqsat, bır müdde, bır bolaşaq» atty Qazaqstan halqyna Joldauynda: «...Endı eşkım özgerte almaityn bır aqiqat bar. Ana tılımız Mäŋgılık Elımızben bırge Mäŋgılık tıl bolady! Ony daudyŋ taqyryby emes, ūlttyŋ ūitqysy ete bılgenımız jön...»,-dep jazdy. Öitkenı Qazaqstan halyqtarynyŋ ruhani, saiasi, mädeni jäne dästürlık toptasuyna Tılımız jaǧdai tuǧyzady. Qazaq tılınıŋ bolaşaǧy - qazaq otbasylarynda. Sebebı ana tılın saqtai alǧandar elı men jerın de saqtai alady. Elbasymyz 2020 jylǧa qarai halyqtyŋ 95 paiyzy qazaq tılınde söileuı kerektıgın basa aitqan edı. Tıl taǧdyry- el taǧdyry. Ūlttyq tärbienı bala boiyna sıŋırude, halyq auyz ädebietınıŋ ülgılerın balalarǧa üiretude « oi ösıretın» ana tıldıŋ rölı orasan.
Elbasy osy Joldauda jastarǧa dästürdı ardaqtap, dästürge sai dıni sana qalyptastyru qajettıgın aita kelıp, qaraköz qazaq qyzdaryn özge eldıŋ kiımın ülgı tūtpai, ūlttyq bolmysqa sai kiınuge, qazırgı zaman aǧymyna säikes ömır saltyn ūstanuǧa şaqyrdy. Nūrsūltan Äbışūly Qazaqstan halqynyŋ aldyna Mäŋgılık el bolu ideiasyn ūsyndy. Būl ideianyŋ mūraty – tıl, dın, jer, mädeniet, ǧylym, eŋbek, adam sekıldı qūndylyqtarǧa taban tırei otyryp, bılımdı ūrpaq tärbielep, ziialy ūlt pen zaiyrly memleket qūru- basty mındet. «Ataŋa ne qylsaŋ, aldyna sol keledı» – deidı qazaq, sondyqtan qai uaqytta bolmasyn eresekterdı syilap, kerek kezde qol ūşyn sozyp, ülkenge ıltipat, kışıge qamqorlyq körsetu – dästürlı ürdıs. Ürdıstı üzbei, dästürdı būzbai keiıngılerge jetkızu bügıngı ata- ananyŋ enşısınde. Bolaşaq jastar – ruhani qūndylyqtardy jalǧastyruşy altyn köpır. N.Ä.Nazarbaev: «Bügınde bızdıŋ halqymyz üşın dästürlı emes jäne jalǧan dıni aǧymdar mäselesı ötkır tūr. Jastarymyzdyŋ bır bölıgı osy ömırge jat, jalǧan dıni közqarasty közsız qabyldaidy, öitkenı, bızdıŋ qoǧamnyŋ bır bölıgınde şetten kelgen jalǧan dıni äserlerge immunitetı älsız», – dep atap körsetken bolatyn. Şyndyǧynda, dın zaiyrly qoǧamymyzdyŋ ajyramas bölıgı bolyp tabylady, sondyqtan qūzyrly memlekettık mekemeler elımızdegı dıni qatynastardy odan ärı damytuǧa ärqaşanda müddelık tanytady.Onyŋ sebebı keşegı, Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary, adamdardyŋ oiy men sanasynda äleumettık – ekonomikalyq mäseleler bırınşı orynǧa şyǧyp, ruhani qūndylyqtar keiınge ysyrylǧandyqtan, qoǧamda paida bolǧan ruhani olqylyqtyŋ ornyn basqa elderden kelgen ärtürlı dıni ideialar toltyruǧa tyrysyp baqty. Soǧan bailanysty älemde oryn alǧan dıni ekstremizm men terrorizmnıŋ ūşyǧy bızdıŋ elge de jettı. Öz dınınen bezgender qazaq halqynyŋ ata- babamyzdan kele jatqan salt- sana, dästür, ädet- ǧūrpymyzdy joqqa şyǧaryp, terıs qylyq tanyta bastady. Olar toi-tomalaq, ölım-jıtımde atqarylatyn dästürler men betaşar, kelınnıŋ sälem beruı, qaitys bolǧan adamnyŋ artynan 7, 40 kündık, jyldyq asyn beru, Nauryz merekesın toilau, jetı şelpek taratu jäne t.b. salttardy dın negızderıne qaişy keletın ädetter retınde qarady. «Betaşardaǧy » kelınnıŋ iılıp sälem beruın «adamnyŋ tek qana Allanyŋ aldynda ǧana iıluıne rūqsat bar, al adam balasynynyŋ aldynda iılıp sälem berse şirk jasaidy» dep tüsındıredı.Osylaişa özge dınnıŋ yqpalynda ketkender dästür men dındı bır-bırıne qarsy qoiyp, el arasyna ırıtkı saluda. Eŋ aiaǧy ata-anasyna qarsy kelıp, öz densaulyǧy üşın därıgerlık kömekten, Otan aldyndaǧy boryşynan bas tartuǧa, odan qaldy Otanynan bezıp, basqa elge soǧysuǧa otbasyn, äke- şeşesın, tuǧan jerdı tärk etıp, öz erkımen ketu beleŋ aldy. «Endıgı qazaq qoǧamynda köpşılıktı tolǧandyratyn mäselenıŋ bırı - dıni ahualdyŋ jai-küiı. Ärine, bız mūsylmanbyz, onyŋ ışınde Äbu Hanifa mäzhäbyn ūstanatyn sunnittermız. Babalarymyz ūstanǧan būl jol ūlttyq salt-dästürdı, ata-anany syilauǧa negızdelgen. Jastardyŋ ülkenderdı syilauǧa negızdegen. Bızdıŋ ata-babalarymyz eşuaqytta qyz balanyŋ betın bürkemegen. Endeşe bügıngı ūrpaq ta älemdegı ızgı dın - islam dının qadırlei otyryp, ata dästürın ardaqtaǧany abzal, - dedı Nūrsūltan Äbışūly,- Qazır keibır syrtqy küşter jastarymyzdy islam dınınıŋ haq jolynan adastyryp, terıs baǧytqa tartuǧa tyrysady. Olarǧa eretın bolsaq, bız apa-qaryndastarymyz ben qyzdarymyzdyŋ betın tūmşalaǧandy bylai qoiǧanda, olarmen bır dastarqanda otyryp, tamaq ışuden qalamyz». Bız dıni qūndylyqtar turaly bılmeiınşe, halyqtyŋ mädeni tūtastyǧyn qalyptastyratyn qūndylyqtar rölın anyqtai almaimyz. Sondyqtan qazırgı taŋdaǧy dästürlı dınder memlekettıŋ, eldıŋ tūraqtylyǧyn saqtauyna negız bola otyryp, dıni konfessiialary arasynda ruhani kelısımdı, halyqtar arasyndaǧy bırlıktı nyǧaituǧa sebepşı boluy tiıs.
Körnektı ǧalym, qoǧam qairatkerı Amangeldı Aitaly «Ūlttyŋ ruhani mūralary men dästürlerın, qaharmandyq erlık saltyn qasterleu – ūlttyq ideianyŋ basty közı bolady, onyŋ düniejüzılık örkenietter arasyndaǧy özındık derbestıgın nyǧaitady», - deidı. Bügıngı jas ūrpaqty bala şaqtan, iaǧni erte jastan ūlt qūndylyqtaryna süiene otyryp tärbie jürgızu kerek.Sebebı kompiuter men ūialy telefonǧa telmırgen balanyŋ üiden şyqpai- aq terıs jolǧa ketıp qalatynyna taŋ qaluǧa bolmaidy. Är ata- ana balasynyŋ ǧalamtordan nenı körıp, nenı oqyp jürgenın, kımdermen söilesıp, qarym- qatynas jasap jürgenın baqylauda ūstaǧan jön.
Y.Altynsarin islam mädenietınıŋ tazalyq, adaldyq, ızgılık, adamgerşılık, bauyrmaldyq siiaqty Lev Tolstoi men Gete de bas igen şynaiy tärbie ülgılerın öz qolymen jazǧan «Şariiatul –islam»» dep atalatyn oqu qūraly arqyly qazaq balalarynyŋ sanasyna taza küiınde beruge tyrysty. «Atalǧan kıtapty jazyp bastyrudaǧy maqsat: dın men qūrandy jaqsy bılmeitın dümşe moldalardyŋ yqpalynan arylyp, islam dınınıŋ şarttaryn jastarǧa üiretu, dūrys baǧyt beru ... Oqulyq jastardy şala sauatty moldalardyŋ äser- yqpalynan bölıp alyp, olarǧa dınmen bırge sondaǧy adamgerşılık mäselesın de nasihattauǧa jaǧdai jasaǧanyn tanytady»,- dep jazdy filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty M.Jarmūhamedov. [5, 6-bet] Sondyqtan ärbır otbasy bala tärbiesınde dästürlı ädet- ǧūryp zaŋdarynyŋ tiımdı jaqtaryn ūrpaqtar sanasyna sıŋırıp, olardy zaŋdy qūrmetteuge, ädılettılıkke, turaşyldyqqa tüsetındei etıp tärbieleu kerek. Ol üşın jas ūrpaqtarymyz ejelgı qazaqtyŋ tılın, salt- dästürın (qyz ūzatu, qūda tüsu), zaŋdaryn, halyq auyz ädebietın (maqal- mätelderın, bilerdıŋ ädıl bilıgın, tūrmys- salt jyrlaryn, batyrlar jyryn) t.b bılgenı jön. Otbasy tärbiesındegı ūlttyq erekşelıkter, tuystyq qarym-qatynas, jetı ata turaly tüsınık, perzenttık paryz ben qaryz, ūlttyq namys, sana-sezım, otansüigıştık, eŋbeksüigıştık qasietter ūlttyq tärbienıŋ negızgı baǧyttaryna arnalǧan tuyndylar da qazaq halqynyŋ auyz ädebietınde molynan körınıs tapqan. Halyq batyry Bauyrjan Momyşūly bylai degen eken: «Bızdıŋ tarihymyz - batyrǧa bai tarih, halqymyz batyrlyqty biık därıptep, azamattyq pen kısılıktıŋ simvoly, ülgısı sanaǧan. Batyrlyq degen, erlık degen ūrpaqtan ūrpaqqa ata dästür bolyp qala bermek. Ötkenın bılmegen, tälım – tärbie, ǧibrat almaǧan halyqtyŋ ūrpaǧy – tūl, keleşegı tūrlausyz. Bızdıŋ qazaq halqy – batyr halyq». Otanşyldyqty därıpteitın bırden- bır mūra — batyrlar jyry. Otanyn süigen, elın jaudan qorǧau üşın qasyq qany qalǧanşa aianbai şaiqasatyn Qobylandy, Qambar, Er Tarǧyn, Alpamys tūlǧalary turaly M.Tıleujanov: «Syrtqy şapqynşylyq kezeŋınde halyq küşınıŋ simvoly retınde körıngen qaharmandyqtyŋ beinesı olardyŋ äleumettık tūrmysyna qaramai, qyzmetı arqyly baǧalanady (jyr qaharmandarynyŋ bärı bai balalary bolyp keledı) ... Būl obrazdar halyq patriotizımınıŋ negızın qalaidy», -deidı.
Bır ūltty ekınşı bır ūlttan erekşelep tūratyn jaqtary: tılı, halyq auyz ädebietı, ädet- ǧūrpy, salt-sanasy, mentalitetı, mädenietı, önerı, taǧamdary, ūlttyq qolönerı, tūrmystyq būiymdary, ūlttyq oiyndary, t.b. Keŋes kezınde aty atalǧan ūlttyq qūndylyqtarymyzdy «eskınıŋ qaldyǧy» degen syltaumen közın qūrtpaq boldy. Söitıp ūlttyŋ özın joiuǧa tyrysty. Egemendı el bolǧannan berı ūltjandy azamattar sol olqylyqtardyŋ ornyn toltyru maqsatynda ūlttyq mūralarymyzdy qalpyna keltıruge tyrysuda. Ūlttyq qūndylyqtarymyzdy qalaǧa köşırıp, kündelıktı qoldanysqa engızbesek, köbı köp ūzamai öşuı mümkın.Mysaly, qazır qalaly jerde balasynyŋ tuǧan künınde torttyŋ üstıne şyraǧdan jaǧyp äkelıp, ony balaǧa öşırtedı. «Otyŋ öşpesın», «şyraǧyŋ sönbesın» deitın qazaq halqy üşın būl jaman yrym. Bıraq ony oilap jatqan bız joqpyz. Osy siiaqty kemşılıkter basqa toilarda da kezdesedı.Ol turaly batyr atamyz B.Momyşūlynyŋ kelını, jazuşy, qazaq dästürlerın nasihattauşy Zeinep Ahmetova apamyz taratyp aityp bergen edı. Qūima qūlaq bolsa, talaidyŋ namysyn qairap, sanasyna jeterdei boldy.
Elbasy jaqynda jaryq körgen «Ūly dalanyŋ jetı qyry» maqalasyn: «Töl tarihyn bıletın, baǧalaityn jäne maqtan etetın halyqtyŋ bolaşaǧy zor bolady dep senemın. Ötkenın maqtan tūtyp, bügının naqty baǧalai bılu jäne bolaşaqqa oŋ közqaras tanytu- elımızdıŋ tabysty boluynyŋ kepılı degenımız osy»,- degen sözben qorytyndylaǧan eken. Endeşe «Mäŋgılık El» bolu üşın ūlttyq qūndylyqtarymyzdy därıptei bıleiık.
Esımseiıt Almagül Jappasqyzy
