Buldyr da buldyr 1967 jyl meniń ómirimde eki birdeı mańyzdy ýaqıǵamen aıshyqtaldy: birinshisi, sol jyly jańadan shyqqan "Konek-Gorbýnok" deıtin búrshik kámpıtti súısine jalap-juqtadym, ekinshisi, bizdiń úı qara kúzde Qosshaǵyldan Qoshqarǵa kóshti.
"E-e, baıymyz pyrkorol bolyp turǵanda biz qaı jerde bolmadyq – Saǵyzben, Qoshqarmen, Narmondanaqpen aınaldyq qoı!" – dep kúpsýshi edi bir apamyz marqum sheshemnen "ot ala kelip" otyryp. Sondaǵy Saǵyzy, Qoshqary, Narmondanaǵy – kóshse túıe qoltyǵy terlemeıtin aýyldar.
Óristen qaıtqan qoıdaı bop jýas aqqan Jemniń jaǵasyn tastap shyǵyp, atynyń ózi eshkim kórmegen Loh-Ness kóliniń qubyjyǵyndaı záreni alatyn Qoshqardy biz de kórdik-aý. Jer jetpegendeı, eki sordyń aralyǵyndaǵy, jer tistegen myq buıyrǵynnyń qalyńynda qaırańnyń qumtilindeı sozylǵan uzynsha defılege ornalasqan eki kósheli shaǵyn munaıshy poselkesi eken.1944 jyly munaı burqaǵy atqanda Qarabaýdyń berishi men esentemiri, haıtarmamen kelgen sheshender salypty. Ol kezdegi promsyldardyń bir ereksheligi – qyrdaǵy aýyldar jerkepeniń jer edenine qaraqaǵaz tósep otyrsa, munda elektr shamynyń otty seli jarqyrap, tolqyp turady. Jalǵyz "áttegen-aı" – orys mektebi joq. Dáliregi bar, biraq óz aldyna erat emes, qazaq mektebiniń janynan ashylǵan bastaýysh tórt klass. Odan ári aýdan ortalyǵy Dossorǵa ketip, sondaǵy mektep-ınternatta jatyp oqısyń.
Qosshaǵylda altypáterliktegi kórshimiz Meerıakovtyń násil-násibi bizben oınap júrip qazaqsha til syndyratyn, al biz kerisinshe Lermontov mektebiniń partasynda otyryp, "namazdyǵymyzdy" oryssha ashqanbyz. Marat eki jyldy, men birinshi synypty sonda taýysqanbyz. Endi ekeýmiz "Belime býynǵanym kemer beldik, darıǵa-aı sol aradan nege keldik" kúıge tústik. Rýhanı sýbstanııamyz bastap tán alǵan sózderimizdi izdedi. Biraq amal qansha, qoǵaly kólder qabyrshaqtanyp, jańa oqý jyly bastala álgi erat mektebimizdiń tabaldyryǵyn attaýymyzǵa týra keldi. Jaǵyrapııa – taǵdyryń, deıdi ǵoı. Osy tustan meniń sanaly ǵumyrym óz sanaǵyn bastaıdy. Jáne birtúrli qyzyq bastady.
Keıinirek bildik qoı, sonaý elýinshi jyldary qalada da, dalada da ártúrli klass bir orynda qatar otyryp oqıtyn mektepter bolǵanyn. Qalaly jerlerde kommýnaldyq páterlerge úsh klasty bir mezgilde úıip-tókse, shalǵaı dala qostary men burǵyshylardyń vahtalyq qonystarynda tórt birdeı klass bir bólmege shúpirlegen. Qoshqardyń bastaýysh orysshasy osy sońǵy ádistiń sirge jııar sońy bolyp shyqty, aıyrmasy, alǵashqy eki klass túske deıin bir bólmede qatar otyryp, bilim bulaǵyna bas qoıady, 3-4 synyp tústen keıin kelip sýsyndaıdy. Bizdiń aýysymda apaı áýeli birinshi klastyń baqa-shaıandaryna sabaq túsindirip, tapsyrma berip bolyp "Teper sıdıte tıshe" deıdi de, odan ári ýkazka taıaǵyn ekinshi qatarda otyrǵan bizge shuqshıtady. Biz sabaq ótip jatqanda 1A tapsyrmany oryndaýdyń ornyna aýyzdary ashylyp, bizben birge" jarqyn bolashaqqa" saıahattap ketedi, al Lıýbov Konstantınovnanyń syrǵaýyl taıaǵy birinshi qatarǵa oralyp kelgen shaqta biz byltyr ótip ketken býkvarymyzben shurqyrasyp qaıta tabysyp jatamyz. Lyqa toly klass kúnige osylaı abyr-dabyr, yń-zyń...
Sirá, bala esin jeti-segiz jastan durystap bile bastaıtyn bolýy kerek. Nege deseńiz, Qosshaǵylda alǵash qolyma qalam ustatqan muǵalimdi emis-emis bilemin – "shotlandka" deıtin shaqpaq jeıdeli orta jastaǵy er adam ekeni ǵana esimde, esesine Qoshqardaǵy Lıýbov Konstantınovna apaıym jadymda birshama saqtalǵan. Valentın Raspýtınniń "Ýrokı franýzskogo" deıtin belgili povesiniń bas keıipkeri – franýz tili muǵalımasy Lıdııa Mıhaılovna soǵys kezinde Baıkal óńirine evakýaııalanǵan baıyrǵy máskeýlik qyz, Irkýtsk shet tilder ınstıtýtyn bitirgesin joldamamen Ýst-Ýdege kelip, bolashaq jazýshy oqyp júrgen selo mektebinde sabaq bergen ǵoı. Keıin famılııasy Molokova ekeni anyqtalyp, jazýshy onymen hat jazysyp turǵan. Al men úshin Lıýbov Konstantınovnanyń Qoshqarǵa qandaı jaǵdaıda tap bolǵany málimsiz, famılııasyn da anyqtaı almadym. Instıtýt bitirip joldamamen kelgen deıin desem, jas shamasy eresekteý kórinetin. Esimde kóbirek qalǵany, qazdańdaǵan túp-túzý aıaǵy... Sosyn, syptaı bop taza kıinetin. Suńǵaq, symbatty, jıegine altyn shaıǵan kózildiriginiń arǵy jaǵynan totııaıyndaı kókpeńbek kózi óńmenińnen ótip keterdeı. Sózi aptyq, kózi tip-tik deıtinniń dál ózi, qysqasy.
Lıýbov apaı kásibine asa jaýapkershilikpen qaraıdy. Erteli-kesh mektepten shyqpaı, tek oqytýmen shuǵyldanatyn jampozdyń ózi. Onyń syrtynda tórt birdeı klasqa jetekshilik jasaý degen bar ǵoı. Soǵan qaraǵanda ishki jaqtan bilim tııanaqtap kelgen bolýy, áıteýir pedagogıkasy men ádistemesi osal emes-ti. Ol kezde tegershik avtoqalam atymen joq, kedir-budyr partaǵa shyntaqtap minip alyp, qarasaýyttaǵy kók sııaǵa onbirinshi qalamushty malyp qoıyp, keń jol dápterge áripterdi iri-iri ári kórkemdep jazyp myqshyńdap jatqanyń. Ol úshin qalamnyń temir ushyna erekshe ádispen salmaq túsire otyryp, kólbeı, eńistep jazbaq kerek. Ýrok chıstopısanııa deımiz. Arasynda ornymyzdan turyp, saýsaqtarymyzdy ashyp-jumyp, "My pısalı, my pısalı, nashı palchıkı ýstalı, dadım ım otdohnýt" dep shýlaımyz. Hımııalyq qaryndashpen jazatyn, sodan bet-aýyzdary satpaq-satpaq 1A bizdiń Iaroslavl metall buıymdary zaýyty shyǵarǵan qalamushymyzdyń shıqylyn uzaq ańdap, tereń barlap, siltedeı tunady.
Osy bir kúndelikti daǵdynyń áseri ma eken, mektepte kórkem jazý sabaǵynan shylǵı "bes" alatynmyn.
Dese de, bir jazýshy jazǵandaı, "omyraý sútiniń qajettiligin odan ári ótegen sol bir raıonda", ıaǵnı mektep beretin bilim-bilikte bir nárse – Kókbóriniń ashqyltym saýmal súti jetispeıtin. Búginde aralas mektepterdegi qarakózderimiz bir mezgilde eki túrli tús kóredi eken ǵoı, osyǵan uqsas jaǵdaı bizdiń basymyzda da boldy. Klasta: "Vor – vol", syrtqa shyqsań: "Ury – uly". Mynda: "Ty sıdera by, morchara, býdto dero ne tvoıo", al jardyń arjaǵy: "Sheshe keshe syndy neshe kese". Búgingi aralas mektepterde qazaqsha oqıtyn balalar úziliske shyǵa sap oryssha shúldirlese, toqsan segiz paıyzy qazaqsha mektepte oryssha oqıtyn biz klastan shyǵa bere aınalaıyn ana tilimizge kóship alamyz.
Qoshqar – jan sany bes júzden shamaly asatyn shaǵyn aýyl. Tolyq promsyl emes, munaı-gaz óndiretin eh, sońyra munaı óndiretin ýchaske boldy. DNG, ÝDN deıdi. Shylǵı qazaq turady, ágárakı Joǵarǵy kóshedegi Garkalo áýleti men shet Pojarnyı aýyldaǵy Petrony esepke almasaq. Mıshka Garkalo bizden eki synyp joǵary, Marattarmen oqıdy. Oryssha oqyǵany bar bolsyn, balalar úı syrtynan "Mıshka, shyq, oınaımyz!" dep aıqaı salsa, ol soǵylǵan "Uıyqtap jatyrmyn!" dep qarsy aıqaılaıdy. Orysshasynan qazaqshasy ilgeri. Al endi Qoshqardyń aborıgenderi orysshańdy omyrtqa butarlaǵandaı butarlaıdy-aý. Birde Lenıngradtan SSO-men kelgen orys bıkeshter monshaǵa túsip jatqanda sýqubyr jarylyp ketipti. Dereý qolynyń kózi bar Túsesh slesar shaqyrtylady kómekke. Sondaǵy Túsekeńniń kirip kelip, Haýa anamyzdyń kástómimen turǵan pıterlik sulýlarǵa shashqan jarlyǵy: "Avarynyı polojenıe! Ne mogý terpet! Zadom povernıs!". Monsha azan-qazan...
Baýkeńniń – Baýyrjan Momyshulynyń jazýynsha, Asydaǵy mektep-ınternatta orys tilinen sabaq bergen Mıhaıl Vasılevıch Lvov balalardy "Skolko chasov? – Kotoryı chas?", "Kogda ty rodıl? – Kogda ty rodılsıa?" sekildi sóılemderdiń qatesin taýyp, durysyn qoldanýǵa úıretedi eken. Birde jaqsy oqıdy dep júrgen Piráli qara basyp shatasyp, janyndaǵy Marýsıaǵa "Kogda ty rodıl, Marýsıa?" dep qoıyp qalady. Klastan atylyp shyqqan Marýsıa sol kúıi Jýalynyń asýynan asyp joǵalǵan eken deıdi...
Jadym tańdamaly-taldamaly ǵoı meniń, ıaǵnı ózime kerektini ǵana ustap qalamyn. Balabaqshadaǵy balalardyń keıbiriniń aty-jóni áli kúnge esimde, aıtalyq Raıhan deıtin qýyrshaqtaı qyz balanyń, tipti Súıerbaeva ekenin de bilem, sóıte tura Qoshqardyń orysshasyndaǵy klastastarymnyń birde- bireýiniń atyn bilmeıdi ekem. Áıteýir solardyń bireýi bir kúni sabaq aıtyp turyp sasqalaqtap, Lıýblıý Konstantınovna dep saldy. Lıýbov apaı kúleıin dese kúle almaıdy...
Jatyryn jatyrqaǵan on bes jarymes sý sapyrǵan tentek. Olar ǵana emes, jalpy mektep bir-birlerinen edi. Jabaıy desem artyqtaý bolar, biraq ajaıyb ekeni anyq. Sabaq ta, úzilis te ózinshe balahana-balaǵan. Úlken úzilis "bir tóbeniń tozańyn bir tóbege qosady". Sol kezde sánge asqan lentaly pırotehnıkalyq oıynshyq – pıston atylady. Iisi álemet, petardadan da jaman.
Sonymen, ne kerek, alystaǵy Qoshqarǵa bilim uryǵyn sebemin dep, asqaraly armanmen kelgen Lıýbov Konstantınovnanyń taı jegendeı talabyn bizdiń tórt "hýlıganskı" klass tizege salyp syndyrdy-aý aqyry. Men úshinshige kóshken jyly "klassnaıa damamyzdyń", aýyldyń qatyndarynsha aıtqanda "sabanshash albasty áıeldiń" ornyn sıpap qaldyq. Onyń ketýimen bolar-bolmas mekteptiń tolar-tolmas orys klastary da jabylyp tyndy. Orys boıyndaǵy aq adamdyq kompleksterden qazaq jerin jersinbeıdi degen pikir bar ǵoı, solaı da shyǵar, al meniń biletinim - Qoshqar jáne Lıýbov apaı deıtin uǵymdar o bastan bólek jaralǵan uǵymdar-tyn. Raspýtınniń Lıdııa Mıhaılovnasy Ýdede bir ınjenerge turmystanyp, Úrkitte qalyp qoıǵan, al bizdiń Qoshqarda Lıýbov apaıǵa jip taǵarlyq ondaı orys azamaty bolmady.
Hosh, qaǵynan jerigen otyz dúbáranyń aldynan endi "Bolamyz ba, bordaı tozamyz ba?" degen gamlettik suraq kóldeneńdedi.
Sheshem adaıdyń qyzy, basy qattylaý kisi, sol "general" aıtty:"Alysqa, ınternatqa barmaısyńdar, ólip qalasyńdar" dep. Sondaǵy alysy – otyz shaqyrym Dossor. Sóıtip úshinshini Qoshqardyń qazaq klasynan bastadym.
Ǵalymdardyń aıtýynsha, adam ınsýlttan soń keıin kele qylǵan tilinde emes, ózinen-ózi ana tilinde sóılep ketedi eken. Jáne de qaı tilde oılasań, sol seniń týǵan tiliń. Mende ondaı problem bolǵan joq – qaıtkende de shıki aýylda, túıeniń arasynda, qazaqy qarapaıym ınjener munaıshynyń otbasynda óstim ǵoı. Sonda-daǵy jańa ortaǵa jaltaqsyz aralasyp kettim desem ótirik bolady. Oǵan eń basty kedergi – kózimdi ashyp kórgen álippemniń Býkvar bolýy. Onda qazaq álipbıindegi basy ımek qaıyrylatyn "I" sııaqty áripter joq, al men onyń ornyna kishi "i"-ni úlken qylyp jazamyn. Klass dý kúledi. Jińishkelik belgisin "mıagkıı znak", qysqa "ı"-di "ı kratkıı" dep jáne qatyramyn (áli de solaı). Sanaqqalı Quljyǵarov pen Ashyqaýyz Nurlandar zoopark kórgendeı máz. Kórshi klastaǵy Marattyń da ońyp turǵany shamaly - apaı aqqýdyń súgiretin kórsetse, "Lebed! Lebed!" dep atyp turady. Eń qıyny, "qanaǵattandyrylmaǵandyqtaryńyzdan" dep ash ishekteı shubatylyp keletin sózderdi aıtý. Ǵajap, bir sózde – 32 árip! Orys tiliniń flektıvti, qazaq tiliniń jalǵamaly ekenin ol kezde bizge kim túsindiripti.
Qysqasy, qazaq tili men úshin "Abylaı aspas sary belge" aınaldy. Jazǵanda qate jibermeımin-aý, biraq zańdylyqtaryn basym almaı qoıdy. Sonyń kesirinen tańdaǵan mamandyǵymnyń negizgi qurylys materıaly – qazaq tilinen ylǵı úsh alyp, jarty ball jetpeı, ýnıversıtetke qatarynan eki jyl túse almadym. Osynda bastaýyshta qazaq tilin attap ketýimniń áseri bar bolýy kerek. Qoshqar ne orys emes, ne qazaq emes pgt-lar – Dossor men Maqatqa qaraǵanda qazaqy dedim ǵoı ilgeride. Degenmen ol da shóre-shóreleý edi. Úıdegi bes somnyń kishkentaı radıosy uzaq kúndi qyldaı etip ekige bólip, eki tilde saıraıdy. Kóshede baǵanǵa ilingen qaýǵa radıonyń túbine otyryp alyp tyńdaıtyn fýtbol reportajdary bosa-bolmasa da oryssha. Ara-tura ishkergi qalalardan kelip, Munaıshylar klýbynda oıyn qoıyp ketetin ártister jaıynda tipti áńgime joq. Qylaıaǵy dúkende dóregen azyq-túligińdi de oryssha atyn aıtyp suraısyń: elý bes tıynnyń sgýennoe molokosyn, segiz tıynnyń korjıgin, tórt tıynnyń lıver belıashıin, on tıynnyń sýhoı kompotyn, jıyrma eki tıynnyń dıýshes lımonadyn, otyz úsh tıynnyń kılkı v tomate-sin ber dep qylqyldap turǵanyń. Ásirese klýbtan "Defo"kınostýdııasy túsirgen "Lımonadnoe Djo" fılmin kórgen soń "Dıýshesten" dámdi sýsyn joqtaı bolyp kórinedi (shyny da sol).
Bir qyzyǵy, joǵarydaǵylar Qoshqardyń ishki jaǵdaıyn jaqsy biletin bolýy kerek, áıteýir orysshany qazaqshamen shalaptap otyratyn. Mysaly, fılmder eki tilde keledi. Úndister teńbil atpen qaqaqýlap shaýyp júretin "Djo"-ny orys tilindegi nusqasynda kórdik, al "Qalqan men semser", "Aspannan túsken beseý"sııaqty shytyrman oqıǵaly voennyı kıno, balalarǵa arnalǵan "Shaqshaqaı" ("trıasogýzka"), "Shaqshaqaı qaıta urysqa shyqty", "Jamantaı" ("Malchıshka-Plohıshka"), "Tashkent – toq qala" qatarly kınoónimderdi qazaqsha dýblıaj nusqasynda tamashalaıtynbyz. Maǵan ásirese "Qalqan men semser" esten ketpesteı áser qaldyrdy. Seans saıyn "Sohranıat do kona seansa" dep mindetti eskertpe jazylyp, qatar-orny kórsetilgen bılet-kontramarkamen kirip, kirpik qaqpaı qaraımyn. Áneý bir jyly Bakýde ótken bir forým kezinde Stanıslav Lıýbshınmen tanysyp, ol oınaǵan keńes barlaýshysy Iogan Vaıs beınesi ózime qalaı áser etkenin aıtyp edim, qartyń: "Skoree moıa samaıa lýchshaıa rol v "Ne strelıaıte belyh lebedeı" dep basqa qıyrdan tabyldy...
Tórtinshige kóshken jazda sózden ushynyp aýyrdym – ózimnen ózim kitapqa ańsarym aýdy. Eki-úsh jylda mektep jáne poselkelik kitaphanalardyń kitap qoryn ada qyldym. Teginde jazýshy adamǵa tildik stıhııa bala kezinde darıtyn bolý kerek jáne bul keremetti ózge eshteńemen, tipti ádebı tilmen túzetý múmkin emesteı. Biraq taǵy da bizge kitapty júıelep oqýdy úıretken, bet nusqaǵan kim bar deısiń – qolǵa túsken-túskeninshe qylǵytamyz. Keńes odaǵy óz zamany úshin kitapqumary eń kóp eldiń biri boldy delinedi ǵoı, kim bilgen, anyǵy, zytymdaǵy quıttaı aýylda eki birdeı kitaphana boldy jáne olardyń qory arzan qaǵazǵa basylǵan, biraq taralymy mol kitappen udaıy tolyǵyp otyratyn. Jáne de álemdik ádebıettiń tańdaýly úzdikteri qazaq tiline aýdarylyp keledi, aýdarylmaǵanyn orys tilinde oqımyz. Osylaısha tórtinshi synyptan bastap Hamza Esenjanovtyń "Aq Jaıyq" trılogııasynan qulatyp biraz tól dúnıelerdi, aýdarmadan Lýı Býssenardyń "Qaharman kapıtanyn", Grıgorıı Adamovtyń "Eki muhıttyń syry", avtory esimde qalmaǵan franýzdyq "Tiri jetimdi", tipti balaǵa arnalmaǵan Djek Londonnyń Bekbolat Omarov tamasha tárjimalaǵan "Martın Idenin", Sadrıddın Aınıdiń Asqar Toqmaǵambetov qazaqshalaǵan "Quldaryn", Gı de Mopassannyń Ábish Kekilbaev ózimizshe tógiltken "Ómirin" bir jazda saýdyratyp oqyp tastadym. Onyń syrtynda "ýsıma", "Port-Artýr", "Graf Monte-Krısto", "Trı mýshketera"... bular oryssha ketti. Osy kitapty eki tilde kezektestirip oqý maǵan kitaptyń jaqsysy da, jasyǵy da qaı tilde jazylǵanyna qaramaı ortaq bir úlgide, bir sózdik qorynda qalypqa salynyp qatyrylatynyn, olardaǵy aıyrma sózderdiń ózara sáýle túsire alýynda, temp-ıntonaııa-akent qatarlarmen kele alýynda ekenin uqtyrdy. Osy arada qalyń kitaptarǵa birden túskendikten jalpy ádebıet aýylyna ákeletin joldyń basy – ertek kitaptardy attap ótippin, bul bir jaǵynan keıipkerleri ólip qala beretin serbtiń "Qaǵanaqbas, qylkeńirdek jáne shıbut" sekildi ertekterinen, qatygezdeý orys balalar ádebıetinen meni saqtap qalýmen qatar ózimizdiń balalar ádebıetin de oraǵytyp ótken ekenmin. Oqýdy oryssha bastaýymnyń keri yqpaly osydan kórindi. Árıne, ol múltiktiń ornyn keıin "Batyrlar jyry", "Rústem-dastandar" toltyrǵandaı boldy, dese de sol kertiktiń zardabyn álige deıin tartyp kelemin...
Besinshige kóshken jyly, eki tildiń arasynda shóre-shóre qalpymda qalamǵa qarappyn. Sol jasynda áıáı apaıyna qumarlyq óleńin arnap jibergen Aıtbaı Sáýlebek sııaqty men de eger oryssha oqýymmen besinshige jetkenimde alǵashqy óleń shatpaǵymdy Lıýbov Konstantınovnaǵa arnap jiberer me edim, qaıter edim, biraq men úshin tarıh dońǵalaǵynyń basqasha aınalýy jalpy jazý ónerimdi oryssha bastaýdan saqtap qalypty. Sondaǵy bir qalyń dápterge toltyra jazylǵan poezııamnyń jylan qaraǵy jalǵyz shýmaq-tuǵyn, ózimniń oıymsha. Sýat basynda ańshynyń myltyq qaraýylyna iligetin elik jaıly ǵoı... "Kógildir boıaý tógilip qalǵan qııalym,/ Úrikpeı jetti jáne de maǵan jyr-aǵyn./ Myltyqtyń basyn qaıyryp qalar shaǵymda,/ Arda emgen elik talaq qyp tastad qııańyn..." dep keledi. Esimde qalǵan osy shýmaqty keıin birshama tanylǵan aqyn tanystaryma oqyp bergenimde olar bir aýyzdan alǵashqy jolymdy unatty. Ony Qadyr Myrzalıevten jymqyrǵanymdy álgilerge aıtpadym biraq. Negizi yńǵaısyzdaý boldy, degenmen sol jalǵyz joldy ózimdiki sanaıtynmyn: bile-bilgenge dúbára balanyń ádebıet aýylyna basqa emes óz tilinde qadam basýyna septesken dál sol "kógildir boıaý tógilip qalǵan qııaly" edi ǵoı. Al segizinshi klasta júrgenimde Dúkenbaı Dosjanovtyń "Jibek joly" romanynyń surapyl áserimen qalyń dápterdiń eki jaq betin toltyra jazylyp qalǵan tarıhı "romanymnyń" 1-shi bólimi endigi jerde bóten tildiń bógenaıyna aýalanbaı, dál ózimizdiń tilde tarta beretinimdi barshaǵa – sonyń ishinde ózime – pash etýimen qundy boldy. Men endi qazaqsha jazýǵa alańsyz den qoıdym.
Sonymen qatar ishimde "Qodardyń úshkir tumsyq qanjaryndaı júrekti egiz ekige bólip", áldebir ózgerister júrip jatqanyn sezbeppin de.
Joǵaryda qazaq mektebine aýysqanymmen, orys tilimen araqatynasymyz shart úzilip qalmady dep edim ǵoı. Munyń syrtynda orys tili ulttyq mektepterde mindetti pán. Odan bizge Gýrev pedınstıtýtyn orys tili men ádebıeti muǵalimi mamandyǵy boıynsha bitirip kelgen aǵaılar men apaılar beredi. Mysaly, 3-4 synypta Dosan aǵaı. Etjeńdi sary kisi, kózildirik taǵady. Sabaq úıretkeninen gazet oqyǵan bop otyryp kóz shyrymyn alýy kóbirek (mektep dırektory edi, sharshaıtyn bolýy kerek). Marqum arasynda selk etip oıanyp ketedi de, kózi túskenin saýsaǵymen ilip: "Bolvan, beri kel!" dep taqtaǵa shyǵarady. "Saǵan edınıa, kelesi joly semirtip ákel" deıdi. Odan keıin Aıman apaıdyń erasy... "Chıto?" dep shaqyldaıdy. "Chto" degeni ǵoı...
Keıin oryssha is qaǵazdaryn jaza bastaǵanymda orysshamda oısyraǵan olqylyq bary anyqtaldy: okonchanıe-den qate jiberedi ekem. Osy jáne basqa da til zańdylyqtary keıingi synyptarda úıretilýi tıis edi, al men ol klastarǵa jetpeı ketkenmin. Olar, árıne, qazaq mektebinde orys tilin oqytý baǵdarlamasynda da qarastyrylǵan, biraq joǵaryda aıtylǵan " adam faktory"...
Degenmen, meniń oryssha sózdik qorym basqalarmen salystyrǵanda edáýir mol bolypty – keıin Maqattaǵy apaıym Roza Nurseıitovanyń aıtýynsha. Qoshqarda júrgende basqalar klastyń sulýy Altyn Álimgereevany Álchka dep jatqanda men laskatelno-ýmenshıtelnyıdyń zańdylyǵy boıynsha (ózimdi úıretkendeı) Allochka dep erkeletemin.
"Orys tili temir sheńberlermen qursaýlap turmasa aǵash bóshkeniń tilikqabyrǵasy qazaq tili shashylyp qalar edi" – Oljas aqynnyń bul sózi tarıhı shyndyqqa qıǵash, árıne. Dese de, orysshaǵa erte jastan bastandyrylǵan adam keıinirek ana tiliniń shúıginimen tabysqan kúnde de álgi alǵash álippe ashqan tilimen arada bııaz qabyqtaı bir baılanystyń saqtalyp qalatyny ómirdiń shyndyǵy. Uıyǵan qatyqtaı dirildep áıteýir bir saǵym shaqyrady da turady. Ásirese jazatyn adamdy. Qalam ustaǵan jan úshin alǵash Sóz deıtin sıqyrly álemniń baqshasyna qaı tilmen kelip kirgeniń mańyzdy eken. Osy qasıet boıyńda alǵash nyshan tastaǵan kúni aq qaǵazǵa túsirgen eń birinshi sózińdi kim qaı tilde qulaq túbinen sybyrlap turǵany mańyzdy eken. Belgili munaıshy Násipqalı Marabaev jaıly kitap jazǵan Ábilqaıyr Span aǵamyz mynadaı bir derek keltiripti.
Gýrevtegi Jambyl atyndaǵy mektep-ınternatta Násekeńderge orys tili men ádebıetinen sabaq bergen Máskeý ýnıversıteti fılologııa fakýltetiniń túlegi Bronıslava Iakovlevna Gofman dıktantta bes qate jibergenge "eki" qoıady eken. Ásirese daýysty dybystardy qatesiz jazýdy qatań talap etipti. Násekeń orys tilinen de jaqsy bolǵan, tipti Gofman dıktantqa daýystap oqyp turǵanda basqa balalarǵa qımylmen kórsetip otyrady eken: qalamsabymen aýada ımek belgi syzsa, útir degeni, qalamsabyn sııasaýytqa bir ret malsa – núkte, eki ret batyrsa – qos núkte, murnyn shýyldata kúrsinse – lep belgisi. Sóıtken Násekeń orys tili men ádebıetinen tórtke shyǵyp, altyn medal ala almaı qalǵan. Bronıslava Gofmannyń óz pániniń básin qanshalyqty joǵary baǵalaǵanyn osydan-aq ańǵarasyń. Erte kózi ashylǵan mádenı halyq, klassıkalyq adamı qundylyqtardy ulyq tutqan el ǵoı, qansha degenmen. Al solardyń barlyǵynyń basyna ózderiniń aıshyqty ádebı tilderin qoıatyndaryn aıtsaıshy. Úlken halyqtar nesimen úlken? Eń aldymen tilimen, til arqyly ornaıtyn jora-tártibimen uly. Mynany qarańyz: balabaqshadaǵy eki, bastaýyshtaǵy eki, jamıǵy tórt jyl boıy mıyma udaıy túrde oryssha qıly sózder quıylyp otyrypty, solar bala kókiregimde jazýly hattaı jazylyp qalypty, kúndi aıǵa, aılardy jylǵa jalǵap, sát saıyn oısanamdy názik te ásem tetiktermen buraı otyryp, áli býyny bekip, buǵanasy qata qoımaǵan jas balany ózi úshin tańsyq, sonysymen de qyzyqty sony óriske jetektep ákep, jańadan adam qalyptaýdyń sharasy atqarylyp jatypty. Mádenı qorektendiripti, bútkil aldaǵy ómirińe, – sonyń ishinde ádebıetke qaraı jańa qadam basqan yntyzar kóńilińe, – bet nusqap, tipti baǵyttap otyratyn, bótenge tábııa berik irgetas qalap úlgeripti. "Nesi bar, men endi eki tildi qazaqpyn ǵoı – kásibı qajettilikpen bir mezgilde qazaqsha da, oryssha da oılaı alamyn ǵoı", – dep toqmeıilsitipti. Betege ketedi, bel qalady. Sý ketedi, tas qalady. Súrme ketedi, qas qalady. Onyń sebebi, til – eń bastapqy model qalyptaýshy júıe. Ózge modeldeýshi júıeler – mádenıet pen óner ekinshi orynda. Reseılik mádenıettanýshy Iýrıı Lotmannyń semıotıka ilimi boıynsha solaı. Iaǵnı tiliń qaı tilde shyqsa, sol til ózegińe birjola qurt bop baılanady. Sol sebepti japondar bastaýyshta balany óz tilinde ǵana oqytady. Bastaýyshqa eń úzdik muǵalimderin jiberedi. Jabropa da balany on jasqa deıin ózge tilde oqytpaıdy. Mektepte alǵash kitaptyń betin qaı tilde ashqany, qolyna alǵash kim qalam ustatqany, kimniń sózin tán alǵany, qysqasy, tomaǵasy qalaı sypyrylǵany aıryqsha mańyzdy dep biledi. Muny qazaq jádıdteri de jaqsy bilgen. Ózderi de oryssha oqyǵan Ahańdardyń "Bala jany aq qaǵazdaı tap-taza bolyp turǵanynda bastaýysh bilimdi ana tilinde alsyn, bilim men tárbıeniń negizi bastaýyshta" dep shyr-pyr bolatyny sodan. Olaı bolmasa adam ózin tanymaı qalady. "Bular – amerıkandar – keter-aý, biraq sonan soń biz ózimizdi ózimiz tanymaı qalamyz ǵoı", – deıdi franýzdar túsirgen "Qara altyn" fılminde Saýd Arabııasynyń negizin salýshy hanzada Aýdıdiń ákesi Omar sultan. Osyny estigenimde esime bala kezimizde Qoshqarda aıtatyn sanamaq tústi. "Na kryle sıdelı – ar, arevıch, korol, korolevıch, sapojnık, portnoı, kto ty býdesh takoı?" deıtin biz bir-birimizdi saýsaqpen keýdeden shuqyp.
Báse, men kimmin osy?
Ulttyq aramshóp bolmaspyn, "tórtinshi júzge" de aýyl-úı qatar qona bermeımin, sonda da birtúrli bir jaısyzdyq bar. Eń jeńili, bir túıir qyzymdy janymnan jaqsy kórýimniń ózi úıde erkek balany ulyq tutatyn ata dástúrimizge shalys ta, qyz balanyń qolyna baryp turatyn orys otbasylaryna kelińkireıdi. "Osy men orysqol emespin be?!" dep qoıamyn ózime ózim. Ol da eshteńe emes eken, elýdi eńsere qaraptan qarap oryssha jaza bastaǵanymdy aıtsaı. Maqala, esseler. Murat aǵam (Áýezov): "Orysshańda cheshenderdegideı artyq-aýys sóz bolmaıdy eken", – degesin, elikkenge jeligip, "ekinshi plannan" shyqtym – endi orys tilinde mı ashytatyn úlkendeý kitaptar jazyp tastadym. Shirkeý-prıhod mektebindegi úsh aılyq orysshasymen Lermontovty onyń ózinen asyra jazdap aýdarǵan Abaı búıtse, baqandaı tórt jyl "uly tilmen" aýyzdanǵan men qaıtyp qarsy turarmyn bul yqpalǵa!? Qazaq tili etek-jeńi keń shapan, al orys tili bulshyq eti bult-bult oınaǵan atlet, sońǵysymen oıdy yqshamdap, dálirek jetkizýge bolady. Qazaq tili tabıǵı qalpynan aýmaǵandyqtan, al orys tili bir kezde qajettilikpen qoldan jasalǵannan da shyǵar. Óz oıym ǵoı. Orys tiliniń biz úshin áli kúnge búkil ǵylym men mádenıettiń kenishi retinde tuǵyrynan taımaı otyrǵany da osy qoltýma qolbalalyǵynan shyǵar. Biraq bóten tildiń aty – bóten til. Ózim týyp-ósken atyraptan mysal alsam, Maqatta orys mektebin bitirgen Berqaıyr Amanshın taza qazaqsha jazyp ketken, al dál sol Gaıdar atyndaǵy mektepti túgesken Sátimjan Sanbaev shyǵarmalaryn tek qana orys tilinde jazdy. Sóıtse-daǵy Maqattaǵy ekinshi qazaq aýylda ósken Sátekeń tús qazaqtyń ózi edi, kezdeskende "Aıǵyrlar sóıtedi" dep, mańdaıymnan ıiskeıtin. "Jeldep jaıylǵan qoıdyń etinde holesterın az bolady" dep, qazaqy qaraqoıdyń etin ǵana jer edi. Jazǵandarynyń tili oryssha bolǵanymen, búkil rýhynan qazaqy dil, qazaqy semantıka esip turar edi. Sondaıda Sátekeńe orys tili tarlyq qylatyndaı sezilýshi edi.
Keıin, oryssha jazýǵa den qoıǵanymda álgindeı jartykesh ekiudaıylyqty ózim de bastan keshirgendeı boldym. Qudaýanda, qansha jerden oryssha symǵa tartqandaı etip ádemi, órnekti, sheber jazýǵa tyrysqanyńmen, báribir Raspýtınniń deńgeıine jete almaıtynyńdy ishteı sezip otyrasyń. Áıteýir qalam álde birdeńe jetpegendeı jutynyp, tetkıdi. Al qazaqshaǵa kóshkenińde kósteńdep ala jóneledi. Rahat bir til shúıginine enesiń. Bul jaǵdaıdy Baýyrjan Momyshuly jazyp ketipti. Túpnusqasha jibersek: "Govorıt na rodnom – eto znachıt vyrajat svoı myslı s toı neposredstvennostıý, ıskrennostıý, polnotoı, kotorye nevozmojny dlıa nashego pokolenııa na drýgıh ıazykah... My ı na rýsskom ıazyke vyrajaem svoı myslı po-kazahskı..."
Osy aıtylǵandy jazýshylyq kásipke aýdarsaq, qalamger úshin ózge til jumys tili retinde týǵan til eken de, – meıli ony qansha jetik ıgerse de, – al óziniń ana tili naǵyz shyǵarmashylyq tili bolyp qala beredi eken. Bastaýyshta ótkizgen eki jyl meni qaqqa jarǵandaı edi. Bul merzim meni orys álemine jaqyndatyp úlgergen eken. Biraq budan keıingi qazaqsha eki klass tamyrymnan birjola úzilýime múmkindik bermeı, tabıǵı ortammen qaıyra tabystyrypty. Aldyńǵy eki jylda qulaǵymdy basqa tilge asha tura, ol til bala qııalymdy ushtap úlgermegen eken de, oı-qııal keıinirek ana tilimde ushtalǵan. Men solaı oılaımyn. Qalaı bolǵanda da, qaterli ótkelge jetpeı burylyp ketýim meni tolyq dúbáralyqtan qutqaryp qalsa kerek, mashalla...
Qoshqarǵa araǵa qyryq tórt jyl salyp, Sanaqqalıdyń sep bolýymen bardym. Aldymen Qoshqar atanyń basynda bolyp, bet sıpap, sosyn aýylǵa keldik. Dáliregi, oıran jurtynda boldyq. Ánebir jyldary tutas aýyldar "perspektıvasyzdar" tizimine iligip, Aı men Kúnniń amanynda teri súıretkendeı azyp-tozyp, at aryǵandaı qaýsap qaldy emes pe. Qaramaıy túgesilip, endi kapıtalızmniń tamaǵyna kóldeneń súıek bolyp tura qalǵan Qoshqar da solardyń aıaǵyn qushypty. El Atyraýdyń basyna, odan da ármen, Saraıshyq jaqqa zorlap kóshirilgen. Qoshqar dese janary dymdanyp sala beretin Sanaq, – baıaǵy Dosan aǵaıdyń "bolvany", búginde qaı proektińdi de kózin jumyp alyp oqı beretin maman qurylysshy, – biz oqyǵan mekteptiń jurtyn birden tapty. Bir qabatty, sorǵa jaqyn, geolog Ekpin aǵamyzdyń úıiniń qasynda edi. Qadym zamannyń qala jurty qusap qorymdanbaı, jańadan kóshken eldeı, taqtaı-tastary aıra-jaıra bop jatyr eken.
Men Qoshqardyń oıran jurtyn uzaq araladym. El joq, úı joq, aty kartadan óshirilgen, alaıda bylǵary bas sheneýniktik oılaý júıesin joqqa shyǵaryp, Qoshqar deıtin sóz kókirekterge jazýly hattaı jazylǵan. Aınalyp ta keteıin Aqqoshqarym, muzdaı besik taıanǵan, jylasam shoshyp oıanǵan, qundaqtap jerden jaı bergen, aıaly qolda talpyntqan, sý surasam sút bergen, quıryq shaınap, maı bergen, kóbelekteı aınalyp, párýana bolǵan basymnan ǵazız anamnyń omyraý sútimen kelgen ana tilim barda, onyń yrǵaǵy men yrǵańy, burmasy men burańy, shúıgini men shuraty tunyǵy laılanbaı aman turǵanda men de barmyn, sen de barsyń, qazaq ta bar. Kúnderdiń kúni muqym qazaq bir-birin qazaq bolýymen quttyqtap jatqanda sen de, Aqqoshqarym, eńseńdi tiktep, qaraqorym jurtyńnan kúlden qaıta jaralǵan Fenıksteı bolyp túregelersiń. Túregelersiń de, aýyldar bolyp ǵasyrlar alǵa kósher. Myń alǵys saǵan, Qoshqarym, sen bolmaǵanda tamyrynan ajyrap, kúretamyryn joǵaltqan men mundar búginde shúldirlep, qaı qıyrda, qandaı jaǵdaıda júrer edim?!
Maqsat Táj-Murat
"Qoshqarmen qoshtasý" toptamasynan
