Otarlyq saiasatty bastan ötkermegende qazaq bügıngıdei bülınbegen bolar edı. Bügıngı qazaq – üş tılı, ekı älıpbiı häm bırneşe ala şūbar dıni senımı bar el. Jasyryp ne qylaiyq, bülınbegen taǧdyr, būzylmaǧan otbasy qaldy ma? Qanǧa qūmar qyzyl imperiia ornaǧanǧa deiın, iaǧni orys patşalyǧyna qaraǧan şaqta qazaqtyŋ tılı de, dılı de häm dını de öz tūǧyrynda edı. Sovet ükımetı ornap, jer-jerde qyzyl saiasat öktemdıgı jürıp, kommunistık ideologiia saltanat qūrǧanda, būratana ūlttardyŋ ūlttyq qūndylyǧy taban astynda taptalyp, ūlttyq ruhy tarazyǧa tartyldy. Elım degen erler lek-legımen türmege qamaldy. Sözı ötımdı, ūlttyq ruhy biık el aǧalarynyŋ aldy ıbır-sıbırdıŋ eŋbekpen tüzeu lagerlerıne toǧytyldy. İtjekkenge aidaldy. Eŋ soŋynda, ūltymyzdyŋ eŋ taŋdauly, eŋ körnektı degen saidyŋ tasyndai ırıktelgen, qaimana qazaǧyn şetsız-şeksız süiıp, ūlt azattyǧy jolynda qara basyn qaterge tıkken şyǧarmaşylyq intelligensiia ökılderı, erudit, passionar tūlǧalar ölım jazasyna kesılıp, «Halyq jauy» retınde atyldy. El aiyrylǧan zamanda, atajūrtyn tastap, basy auǧan joqqa bosyp, şartarapqa tarydai şaşylǧan qazaqtyŋ sanyn naqty aitu mümkın be? Aşarşylyq, joqşylyq zardabynan ölgen qazaqtyŋ sanyn sanauǧa sausaǧyŋda jetpeidı...
Sodan... sodan keiın ūlttyŋ qaimaǧy qalqyp alynǧan soŋ, eldıŋ qūnary ketıp, qairaty kemıdı. Eger, qyzyl saiasat qazaqtyŋ oǧlandarynyŋ qanymen atajūrtymyzdy qanǧa boiamaǧanda, eldık äm ūlttyq kelbetımız, boiauymyz ben bolmysymyz tüp qazyǧynan ajyramaǧan bolar ma edı.
Sovettık solaqai ideologiia tuǧan tılımızdı ölı tılge, dılımızdı dästür-didarynan ajyratyp, ruhani mügedek elge ainaldyruǧa baǧyttaldy. Osylai atamūrasyna balta şabylyp, ūly mūra örteldı. Sengenı atyldy, öldı. Bäiterektei dılı sosializm kesırınen turaldy da kettı. Al babadan balaǧa miras bolyp kelgen ūlttyq qūndylyqtardyŋ altyn sandyǧyna qūlyp tüsıp, ideologiialyq qyspaqqa alynyp, ūlt bailyǧy talan-tarajǧa tüstı. Alla degende täubasynan, Täŋırım degende tobasynan jaŋylmaǧan halqymyzdyŋ dıni senımın qysymǧa alyp, tızege saldy. Alla degenı – esı auysqan jyndyǧa ia qiialiǧa ainaldy. Ateistık qoǧam ornap, mūsylman jūrt dınnen bezıp, äupırımmen otbasynyŋ amandyǧyn, özınıŋ saulyǧyn tıledı... Ūlt tamyryna qūrt tüsıp, jasyq, jaǧympaz ta, jaltaq buyn ösıp, jetıldı. Osynyŋ bärıne qarǧys atqyr sovettık jüie kınälı!
70 jyldyq qandy qasıretten soŋ, ädıldık ornap, būratana halyqtardyŋ türmesı atanǧan SSSR-dyŋ şaŋyraǧy şaiqalyp, bır-aq künde ordasy opyryldy. Azattyqtyŋ aq taŋy atqan soŋ, jas memleket özınıŋ ekonomikasyn nyǧaitu, halyqaralyq bedelın arttyru siiaqty kelelı ısterdı oryndauǧa kırısıp ketkende, taiqazanynyŋ betı aşyq, qaqpaǧy joq, ūzaqqa sozylǧan ūltsyzdandyru ürdısınen esın endı ǧana jiyp, eldıgın bekem etemın degen jas eldıŋ ışıne qoi terısın jamylǧandar kırıp, terıs aǧymnyŋ soiylyn soǧyp, halyqty baba dästürınen, eldık mūrat jolynan adastyra bastady... Qonyşymyzdan küle kırgen dūşpanymyz qoinymyzǧa qymsynbai enıp, tamyryn tereŋge jaiyp, ülken küşke de ainalyp kettı. «Auruyn jasyrǧan öledı» degen atam qazaqtyŋ öz sözı. Aitqan soŋ, sözdıŋ ädılın, aqiqattyŋ törkının aitaiyq: egemendık alǧan soŋ, Qazaqstan Mūsylmandar Dıni basqarmasy qūrylyp, onyŋ jūmys barysy men maqsat, mındetı jasaqtalyp, tūtas elımızdegı meşıtter men medreseler, ǧibadat üilerı tızımge alyndy. Būl tarapta ekınşı müfti hazıretı Äbsattar qajy Derbısälınıŋ eŋbegı zor. Degenmen de ūlt ruhaniiatynyŋ şegesı bosaǧanyn ūtymdy paidalanǧan sodyrlar el arasyna ırıtkı salatyn, ūlttyq qūndylyqtardy tärk etetın, baba dästürın terıske şyǧaratyn, öz müddelerıne qyzmet etetın jamaǧat tobyn qalyptastyra bastady. Aqyrynda, sol jamaǧattyŋ aldy otbasyn talqandap, bala-şaǧasyn aŋyratyp, ata-anasyn sorlatyp, jihad dep Siriia asyp, qan maidannyŋ ışıne enıp kettı... Qanşama qazaqtyŋ qaraközı terıs aǧymnyŋ zardabynan ölım qūşty. Sanasy ulanǧan, terıs nanym-senımge ilanǧan bauyrlarymyz älı künge deiın qoǧamǧa ürei tuǧyzyp keledı. Osynyŋ kesırınen Allanyŋ asyl dını – islamnyŋ atyna kır tüsıp, dın degende, mūsylmandyq degende özge jūrt ürke qaraityn auyr hälge tüsırdı.
Asylynda, İslam dını – Alla taǧalanyŋ jer betındegı bütkıl qauym, mūqym ūlys pen ūltqa tüsırgen soŋǧy dını. İslam – tazalyq pen adamgerşılıktıŋ, beibıtşılık pen tynyştyqtyŋ dını. Qazırgı jahandanu däuırınde alpauyt memleketter az ūlttar men ūlystardy joiuǧa, kosmopolittendıruge, mädenietterı men ruhaniiattarynan aiyruǧa tyrysyp baǧuda. Jahan soǧysy – mädeniet üşın, jer betınen ūsaq ūlttardy yǧystyru üşın jäne de jer asty, jer üstı qazba bailaqtary üşın jürıp jatqan soǧys. Dın talasy – Allaǧa degen senım üşın emes, kerısınşe jihadşylarǧa ämır etıp otyrǧan şeihtardyŋ jeke basynyŋ müddesı üşın jürıp jatqan qandy taitalas. Teketırestıŋ mänı – airandai ūiyǧan elderdı eldıgınen, ūlttyq ruhy küştı ūlttardy ūlyǧynan maqūrym etu. Mūsylman jūrtyn jürısınen jaŋyldyru. İllähi dınımızdı bylyqqa ainaldyru.
Qazaq qoǧamy qara jamylǧan, bet-auzyn bürkegen qyzdardyŋ, bäliǧat jasyna jetpei-aq qara mataǧa oranyp, qymtanyp alǧan büldırşınderdıŋ jäne saqaly iegınen moinyna tüsken, mūrty joq, kerısınşe kigen şalbary tobyǧyna jetpei qysqarǧan salafi, uhabi aǧymyndaǧy toptardyŋ müritterıne ainalyp ketken, eldıgınen aiyrylǧan, ūlttyq ruhy ölgen, qazaqtyǧyn aqşaǧa aiyrbastaǧan opasyzdardan tūrady. Ūlttyn satu – keşırılmes künä. Dınımızde jynysyn auystyrǧan qandai auyr qylmys bolsa, ūltyn satu da sondai auyr qylmyspen para-par. «Tūǧyryna saŋǧyǧan sūŋqar oŋbas, üiırınen qaŋǧyǧan tūlpar oŋbas» demekşı, jörgögınen ūltynan jirenıp, töl dästürın, ruhani qūndylyǧyn tärk etkennıŋ jüzı ekı düniede haram bolmaq! Otansyzdyŋ oty janbaidy emes pe!
Būl özı – orny tolmas ökınış, zor kem dünie...
... Este joq sonau eskı zamandarda saqtardy joryqqa bastap, atajūrtyn qorǧap qalǧan Tūmar hanymdy, onan keiıngı atqa qonǧan Zarina hanymdy, Ūmai-ana dep syiynǧan Edıl qaǧandy, «Ua, Äruaq!» degen Möde qaǧandy, dünie ılımınıŋ şyraǧyn jaǧyp, küllı jahannyŋ jūmbaǧyn şeşken ǧibraty mol ǧūlama Äbu Nasyr äl-Farabi, bılım teŋızınen baqyttyŋ dämın tatqan Mahmūd Qaşqari, Jüsıp Balasaǧūn, tarihat jolymen jürıp, paiǧambar jasyna kelgende qyluetke tüsken äzız taqua Ahmet Iasaui, Ahmet Igüneki, Qadyrǧali Jalaiyr men Mūhamed Qaidar Dulati... Sodan keiıngı myŋjyldyq däuırdıŋ ǧūlamalary Qorqyt ata, Asan qaiǧy, Qaztuǧan men Dospambet, Aqtamberdı men Şalkiız, Şal aqyn, Kerei men Jänıbek, Qasym han men Haqnazar, Täuke menen Abylai, kömekei äulie atanǧan Būharekeŋ, Töle menen Qazybek, Äiteke bi... İsatai men Mahambet, Kenesary men Nauryzbai, Aǧybai men Aqjoltai, aiauly Şoqan, «Bır Allaǧa syiynyp, kel, balalar, oqylyq!» degen ūly dalanyŋ qoŋyrauy Ybyrai ūstaz, Öskenbaidyŋ Qūnanbaiy, Qūnanbaidan tektı tuǧan aqyl-parasat iesı, «Allanyŋ özı de ras, sözı de ras» degen ūly Abai häkım, «İmanym – jiǧanym» dep ötken Şäkärım qajy, Mäşhür Jüsıp Köpeiūly, Alaş ūrandy Alaş ziialylary... Osylardyŋ qai-qaisysyn imansyz, dınsız bolǧan dep aita alarsyz?! Būlar – «dästürım – didarym, dınım – dıŋgegım» dep ötken asyl jandar edı ǧoi... Ūly dalanyŋ ūly tūlǧalaryndai bolu – bügıngı är qazaqtyŋ mındetı.
Adamnyŋ basty qasietı – adamgerşılıgı. Al, ūlttyŋ, halyqtyŋ basty qūndylyǧy – töl tarihy men ädebietı, mädenietı jäne önerı. Ūlttyŋ ūlttyq genınıŋ (tamyry) tüp qazyǧynan ajyramas bölıgı – tılı, dılı men dını. Tıl – söileu qūraly ǧana emes, sol ūlttyŋ jany ıspettı qasietı. Dılı degenıŋız – sol ūlttyŋ özındık erekşelıgı, jer betındegı basqa halyqtan aiyryqşalap tūratyn qasietı. Dını – senımı, jürek qalauy. Ras, dın degenıŋız – adam balasynyŋ jeke ısı, qūlşylyǧy. Menıŋ oiymdaǧy, dünietanymymdaǧy dıni senım, dıni közqaras degen – jürek tazalyǧy. Mäşhür Şäkärım babamyz: «Şynnan özge qūdai joq, anyq qūdai – şyn qūdai» degen-dı. Demek, adam balasynyŋ jüregı – ony tas-tünek qaraŋǧylyqtan qūtqaryp, nūrǧa bölegen meiırım men raqymǧa, şapaǧatqa toly qasietı. Ana qūrsaǧynan tuǧan soŋ, säbi-jürek taza bolady. Bäliǧat jasyna jetkenşe säbi-jürek päk, adal bolady. Al, bäliǧat jasyna jetken soŋ, bala ata-anasynan, ösken ortasynan körgen, tüigen tärbiesı arqyly ömır sürmek. Eger, aq joldy taŋdasa, sünnet joly, şariǧat saltymen jürgenı. Kerısınşe bolsa, onda jüregın aq jolynan, dūrys baǧytynan adastyrǧany. Qūdai – jürektıŋ ışınde! Kez kelgen bızdıŋ ısımız, amal-äreketımız nietpen ısteledı. Niettıŋ oŋy da, soly da bolmaǧy zaŋdy. Adam jüregı – taza, päk bolsa, ol adam eşqaşan aram ıske barmaidy. Zūlymdyqqa baryp, jäbırlık häm öktemdık körsetpeidı. Abai häkım aitqan üş süiu, iaǧni imani gül – adam jüregıne güldegende meiırım şaşady, meiırımı jyly söz bop tögılıp, onyŋ ısınen körkemdık, şyn mūsylmanǧa tän adaldyq pen parasattylyq bılınedı. Qazaqtyŋ Älihan Bökeihandai arysy «Ūltty süiu bılımnen emes, mınezden» egen eken. Osy mınez degenımızdıŋ özı körkem ıs-äreketter jiyntyǧy. Şyn mūsylman – tek namaz oqyp, däret alyp, qūlşylyq etumen ǧana şektelmese kerek. Şyn mūsylman – tılımen de, közımen de jäne qolymen de özgege jäbırı, kesırı timegen, jüregı – taza, nietı – dūrys jan. Jürektıŋ ışındegı jürek – AQİQAT! İslam ǧylymynda Jaratuşynyŋ naqty mekenı, tür-tüsı surettelmeidı häm aitylmaidy. Bızdıŋ köne türkılık sanamyzda, qazaqy tūrmysymyzda jürek senım men iman ūiasy. Jürekke iman säulesı ūialaǧanda, adam balasy pendeaui ısten jirenıp, aq adal sünnet ǧūrpy, hadis saltymen jürmekşı.
Körkemdıktı, sūlulyqty jäne jaqsylyqty süiu är adamnyŋ tabiǧatynda bar qasiet. Osy qasietter jürekke şyndap ūialsa, qoǧam qaiyrymdy, meiırımdı bolar edı. meiırımdı milet, qaiyrymdy qoǧam bolsa, adam balasy baqyttyŋ qūşaǧynda, beibıtşılıktıŋ besıgınde terbelıp otyrar edı... Adamnyŋ sūlulyǧy – şynaiylyǧynda. Şynaiylyǧyn joǧaltqan adam - ölgen adam. Jaqsy adam – jūrtynyŋ yrysy bolsa, el arasyna ırıtkı salǧan, bülık şyǧarǧan qasietsız bolady. adamnyŋ ūiaty betınde, adamgerşılıgı nietınde ǧana bolǧanda, ömır şynaiy bolmaqşy. Osynau keŋ dünienıŋ ärı kem dünienıŋ qūlpy da, kıltı de – adam. ADAM adam bolyp qalsa ǧana, jer jüzı beibıtşılık besıgınde terbeledı. Ainalyp kelgende osynyŋ bärı – jürek tazalyǧynan bastalady...
Sözımızdı tüiındei kele aitarym: bügıngı qazaq qoǧamynyŋ keipı adam aiarlyq deŋgeide. Qazaqtyŋ qara domalaqtary tūrmys tauqymetın tartyp, qara bazarda arba süirep, ärkımge (özge ūlystyŋ tumalaryna) jalşy bolyp, bır künın bır künge jalǧap, «şyqpa, janym, şyqpa» dep jür; al kei bauyrlarymyz taǧy da sol tırşılıktıŋ qiiuyn tappai, aǧaiyn-tuystyŋ panasynan jylu, şapaǧatynan qaiyr ala almaǧan soŋ, namaz oqyp, säjdege basyn iıp, Alladan medet sūramaq bolady... Sosyn aŋqau baiǧūs meşıtke kelıp, ärkımge bır jaltaqtap, namaz üirene bastaidy. Bıreuı täkbır etkende qūlaǧyn ūstasa, bıreuı etegıne qolyn köteredı; qūran oqylǧanda bıreuı «äumin!» dep betın sipasa, bıreuı qolyn jaimai, beijai otyrady. Mıne, osylai aq jürek şatasyp, qaltaly häm jomart terıs aǧymdaǧylardyŋ jetegıne tüsıp, solardyŋ jamaǧatyn, dūrysy şahit ketuge daiyn bolar sarbazdarynyŋ qataryn köbeitedı. Būl mäsele – jer mäselesı, Tıl mäselesı syqyldy bas qatyrar zor mäsele. Dın – ıŋkärlık pen mahabbattyŋ sezımınen tuyndamasa, aqşaǧa täueldı dın eldıŋ ışıne ırıktı salady. Bas auyrtyp, baltyr syzdatar osy bır mäsele – kündız külkını tiyp, tünde ūiqyŋdy qaşyrady. Qazaqtyŋ qara domalaqtary ūlttyq qūndylyǧynan, ruhaniiatynan ajyrap qalǧandyqtan, ruhani uyzyna jarymai ösken soŋ nätijesı osylai bolatynyn körsettı. Kez kelgen eldıŋ bolaşaǧy ruhani bailyǧynan när almasa, onyŋ öser ūrpaǧy, jas öskını köktemeitının körsettı... Ana sütımen, äke qanymen qalyptaspaǧan eldıŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr ekenı dausyz...
Qalai desek te, keudemızdegı jalǧyz jüregımız, jūdyryqtai jüregımız arqalaǧan qasıret, tartar azap öte köp. Jüregımızdı kırletıp almai, janymyzdy ünsız ūǧa alar ma ekenbız? Jürektıŋ jäiın adamnyŋ janaryndaǧy jazylmaǧan hattarynan oqi alsaq ettı... Jalǧyz jürek – san saual degen osy...
Taǧy da qaitalap aitamyn: būl – keudedegı jürektıŋ aşy zary. Qoidan da juas, momyn elımnıŋ azyp-tozyp ketu prosessınıŋ aldynda tūrǧany – jürekke qaiau tüsıredı. Mūndaǧy keibır oilarymyz ben pıkırlerımız aşylau bolsa, būny tek janaşyrlyqtan tuǧan janaiqai dep tüsıngen jön. Tuǧan ūltymnyŋ keleşek taǧdyryna küdık aralas ümıtpen qaraisyŋ, sebebı, mynadai ūlan-ǧaiyr dalanyŋ är pūşpaǧy, är ölkesınıŋ bır uys topyraǧy saf altynnan qymbat ärı ekı büiırıŋnen qysyp, demıŋdı tartyp tūrǧan qos alyp imperiialy körşı memleket tūruy, qysqasy erkındıgıŋ de, yrqyŋ da özgenıŋ qolyna ötıp ketpesı neǧaibyl?! Uys-uys aqşa üşın dıni senımın satqan adam – halqynyŋ, tuǧan ūlysynyŋ basyna būlt tüskende, memleketın, Otanyn satyp jıbermesıne ne ümıt, ne qaiyr?! Kım kepıldık bere alady? Tuǧan perzentı öz anasyn käpır dese, äkesın şaitan dep balaǧattasa, būndai zamananyŋ sūrynan şoşidy ekensıŋ tegı. Zamananyŋ osyndai keipı jüregıŋe ülken jara salyp, auyr ahualǧa jeteleidı... Qūdai saqtasyn!
Ūltty süiu – imani qasiet. Jer betındegı jalǧyz mekenımız, atajūrtymyz, qasietımız ben qadırımız – Qazaqiiany süie bıleiık! Qai zamanda bolsyn elın süigen adamnyŋ eŋsesı biık bolady. Erteŋıne alaŋdai bıleiık!
Sodan... sodan keiın ūlttyŋ qaimaǧy qalqyp alynǧan soŋ, eldıŋ qūnary ketıp, qairaty kemıdı. Eger, qyzyl saiasat qazaqtyŋ oǧlandarynyŋ qanymen atajūrtymyzdy qanǧa boiamaǧanda, eldık äm ūlttyq kelbetımız, boiauymyz ben bolmysymyz tüp qazyǧynan ajyramaǧan bolar ma edı.
Sovettık solaqai ideologiia tuǧan tılımızdı ölı tılge, dılımızdı dästür-didarynan ajyratyp, ruhani mügedek elge ainaldyruǧa baǧyttaldy. Osylai atamūrasyna balta şabylyp, ūly mūra örteldı. Sengenı atyldy, öldı. Bäiterektei dılı sosializm kesırınen turaldy da kettı. Al babadan balaǧa miras bolyp kelgen ūlttyq qūndylyqtardyŋ altyn sandyǧyna qūlyp tüsıp, ideologiialyq qyspaqqa alynyp, ūlt bailyǧy talan-tarajǧa tüstı. Alla degende täubasynan, Täŋırım degende tobasynan jaŋylmaǧan halqymyzdyŋ dıni senımın qysymǧa alyp, tızege saldy. Alla degenı – esı auysqan jyndyǧa ia qiialiǧa ainaldy. Ateistık qoǧam ornap, mūsylman jūrt dınnen bezıp, äupırımmen otbasynyŋ amandyǧyn, özınıŋ saulyǧyn tıledı... Ūlt tamyryna qūrt tüsıp, jasyq, jaǧympaz ta, jaltaq buyn ösıp, jetıldı. Osynyŋ bärıne qarǧys atqyr sovettık jüie kınälı!
70 jyldyq qandy qasıretten soŋ, ädıldık ornap, būratana halyqtardyŋ türmesı atanǧan SSSR-dyŋ şaŋyraǧy şaiqalyp, bır-aq künde ordasy opyryldy. Azattyqtyŋ aq taŋy atqan soŋ, jas memleket özınıŋ ekonomikasyn nyǧaitu, halyqaralyq bedelın arttyru siiaqty kelelı ısterdı oryndauǧa kırısıp ketkende, taiqazanynyŋ betı aşyq, qaqpaǧy joq, ūzaqqa sozylǧan ūltsyzdandyru ürdısınen esın endı ǧana jiyp, eldıgın bekem etemın degen jas eldıŋ ışıne qoi terısın jamylǧandar kırıp, terıs aǧymnyŋ soiylyn soǧyp, halyqty baba dästürınen, eldık mūrat jolynan adastyra bastady... Qonyşymyzdan küle kırgen dūşpanymyz qoinymyzǧa qymsynbai enıp, tamyryn tereŋge jaiyp, ülken küşke de ainalyp kettı. «Auruyn jasyrǧan öledı» degen atam qazaqtyŋ öz sözı. Aitqan soŋ, sözdıŋ ädılın, aqiqattyŋ törkının aitaiyq: egemendık alǧan soŋ, Qazaqstan Mūsylmandar Dıni basqarmasy qūrylyp, onyŋ jūmys barysy men maqsat, mındetı jasaqtalyp, tūtas elımızdegı meşıtter men medreseler, ǧibadat üilerı tızımge alyndy. Būl tarapta ekınşı müfti hazıretı Äbsattar qajy Derbısälınıŋ eŋbegı zor. Degenmen de ūlt ruhaniiatynyŋ şegesı bosaǧanyn ūtymdy paidalanǧan sodyrlar el arasyna ırıtkı salatyn, ūlttyq qūndylyqtardy tärk etetın, baba dästürın terıske şyǧaratyn, öz müddelerıne qyzmet etetın jamaǧat tobyn qalyptastyra bastady. Aqyrynda, sol jamaǧattyŋ aldy otbasyn talqandap, bala-şaǧasyn aŋyratyp, ata-anasyn sorlatyp, jihad dep Siriia asyp, qan maidannyŋ ışıne enıp kettı... Qanşama qazaqtyŋ qaraközı terıs aǧymnyŋ zardabynan ölım qūşty. Sanasy ulanǧan, terıs nanym-senımge ilanǧan bauyrlarymyz älı künge deiın qoǧamǧa ürei tuǧyzyp keledı. Osynyŋ kesırınen Allanyŋ asyl dını – islamnyŋ atyna kır tüsıp, dın degende, mūsylmandyq degende özge jūrt ürke qaraityn auyr hälge tüsırdı.
Asylynda, İslam dını – Alla taǧalanyŋ jer betındegı bütkıl qauym, mūqym ūlys pen ūltqa tüsırgen soŋǧy dını. İslam – tazalyq pen adamgerşılıktıŋ, beibıtşılık pen tynyştyqtyŋ dını. Qazırgı jahandanu däuırınde alpauyt memleketter az ūlttar men ūlystardy joiuǧa, kosmopolittendıruge, mädenietterı men ruhaniiattarynan aiyruǧa tyrysyp baǧuda. Jahan soǧysy – mädeniet üşın, jer betınen ūsaq ūlttardy yǧystyru üşın jäne de jer asty, jer üstı qazba bailaqtary üşın jürıp jatqan soǧys. Dın talasy – Allaǧa degen senım üşın emes, kerısınşe jihadşylarǧa ämır etıp otyrǧan şeihtardyŋ jeke basynyŋ müddesı üşın jürıp jatqan qandy taitalas. Teketırestıŋ mänı – airandai ūiyǧan elderdı eldıgınen, ūlttyq ruhy küştı ūlttardy ūlyǧynan maqūrym etu. Mūsylman jūrtyn jürısınen jaŋyldyru. İllähi dınımızdı bylyqqa ainaldyru.
Qazaq qoǧamy qara jamylǧan, bet-auzyn bürkegen qyzdardyŋ, bäliǧat jasyna jetpei-aq qara mataǧa oranyp, qymtanyp alǧan büldırşınderdıŋ jäne saqaly iegınen moinyna tüsken, mūrty joq, kerısınşe kigen şalbary tobyǧyna jetpei qysqarǧan salafi, uhabi aǧymyndaǧy toptardyŋ müritterıne ainalyp ketken, eldıgınen aiyrylǧan, ūlttyq ruhy ölgen, qazaqtyǧyn aqşaǧa aiyrbastaǧan opasyzdardan tūrady. Ūlttyn satu – keşırılmes künä. Dınımızde jynysyn auystyrǧan qandai auyr qylmys bolsa, ūltyn satu da sondai auyr qylmyspen para-par. «Tūǧyryna saŋǧyǧan sūŋqar oŋbas, üiırınen qaŋǧyǧan tūlpar oŋbas» demekşı, jörgögınen ūltynan jirenıp, töl dästürın, ruhani qūndylyǧyn tärk etkennıŋ jüzı ekı düniede haram bolmaq! Otansyzdyŋ oty janbaidy emes pe!
Būl özı – orny tolmas ökınış, zor kem dünie...
... Este joq sonau eskı zamandarda saqtardy joryqqa bastap, atajūrtyn qorǧap qalǧan Tūmar hanymdy, onan keiıngı atqa qonǧan Zarina hanymdy, Ūmai-ana dep syiynǧan Edıl qaǧandy, «Ua, Äruaq!» degen Möde qaǧandy, dünie ılımınıŋ şyraǧyn jaǧyp, küllı jahannyŋ jūmbaǧyn şeşken ǧibraty mol ǧūlama Äbu Nasyr äl-Farabi, bılım teŋızınen baqyttyŋ dämın tatqan Mahmūd Qaşqari, Jüsıp Balasaǧūn, tarihat jolymen jürıp, paiǧambar jasyna kelgende qyluetke tüsken äzız taqua Ahmet Iasaui, Ahmet Igüneki, Qadyrǧali Jalaiyr men Mūhamed Qaidar Dulati... Sodan keiıngı myŋjyldyq däuırdıŋ ǧūlamalary Qorqyt ata, Asan qaiǧy, Qaztuǧan men Dospambet, Aqtamberdı men Şalkiız, Şal aqyn, Kerei men Jänıbek, Qasym han men Haqnazar, Täuke menen Abylai, kömekei äulie atanǧan Būharekeŋ, Töle menen Qazybek, Äiteke bi... İsatai men Mahambet, Kenesary men Nauryzbai, Aǧybai men Aqjoltai, aiauly Şoqan, «Bır Allaǧa syiynyp, kel, balalar, oqylyq!» degen ūly dalanyŋ qoŋyrauy Ybyrai ūstaz, Öskenbaidyŋ Qūnanbaiy, Qūnanbaidan tektı tuǧan aqyl-parasat iesı, «Allanyŋ özı de ras, sözı de ras» degen ūly Abai häkım, «İmanym – jiǧanym» dep ötken Şäkärım qajy, Mäşhür Jüsıp Köpeiūly, Alaş ūrandy Alaş ziialylary... Osylardyŋ qai-qaisysyn imansyz, dınsız bolǧan dep aita alarsyz?! Būlar – «dästürım – didarym, dınım – dıŋgegım» dep ötken asyl jandar edı ǧoi... Ūly dalanyŋ ūly tūlǧalaryndai bolu – bügıngı är qazaqtyŋ mındetı.
Adamnyŋ basty qasietı – adamgerşılıgı. Al, ūlttyŋ, halyqtyŋ basty qūndylyǧy – töl tarihy men ädebietı, mädenietı jäne önerı. Ūlttyŋ ūlttyq genınıŋ (tamyry) tüp qazyǧynan ajyramas bölıgı – tılı, dılı men dını. Tıl – söileu qūraly ǧana emes, sol ūlttyŋ jany ıspettı qasietı. Dılı degenıŋız – sol ūlttyŋ özındık erekşelıgı, jer betındegı basqa halyqtan aiyryqşalap tūratyn qasietı. Dını – senımı, jürek qalauy. Ras, dın degenıŋız – adam balasynyŋ jeke ısı, qūlşylyǧy. Menıŋ oiymdaǧy, dünietanymymdaǧy dıni senım, dıni közqaras degen – jürek tazalyǧy. Mäşhür Şäkärım babamyz: «Şynnan özge qūdai joq, anyq qūdai – şyn qūdai» degen-dı. Demek, adam balasynyŋ jüregı – ony tas-tünek qaraŋǧylyqtan qūtqaryp, nūrǧa bölegen meiırım men raqymǧa, şapaǧatqa toly qasietı. Ana qūrsaǧynan tuǧan soŋ, säbi-jürek taza bolady. Bäliǧat jasyna jetkenşe säbi-jürek päk, adal bolady. Al, bäliǧat jasyna jetken soŋ, bala ata-anasynan, ösken ortasynan körgen, tüigen tärbiesı arqyly ömır sürmek. Eger, aq joldy taŋdasa, sünnet joly, şariǧat saltymen jürgenı. Kerısınşe bolsa, onda jüregın aq jolynan, dūrys baǧytynan adastyrǧany. Qūdai – jürektıŋ ışınde! Kez kelgen bızdıŋ ısımız, amal-äreketımız nietpen ısteledı. Niettıŋ oŋy da, soly da bolmaǧy zaŋdy. Adam jüregı – taza, päk bolsa, ol adam eşqaşan aram ıske barmaidy. Zūlymdyqqa baryp, jäbırlık häm öktemdık körsetpeidı. Abai häkım aitqan üş süiu, iaǧni imani gül – adam jüregıne güldegende meiırım şaşady, meiırımı jyly söz bop tögılıp, onyŋ ısınen körkemdık, şyn mūsylmanǧa tän adaldyq pen parasattylyq bılınedı. Qazaqtyŋ Älihan Bökeihandai arysy «Ūltty süiu bılımnen emes, mınezden» egen eken. Osy mınez degenımızdıŋ özı körkem ıs-äreketter jiyntyǧy. Şyn mūsylman – tek namaz oqyp, däret alyp, qūlşylyq etumen ǧana şektelmese kerek. Şyn mūsylman – tılımen de, közımen de jäne qolymen de özgege jäbırı, kesırı timegen, jüregı – taza, nietı – dūrys jan. Jürektıŋ ışındegı jürek – AQİQAT! İslam ǧylymynda Jaratuşynyŋ naqty mekenı, tür-tüsı surettelmeidı häm aitylmaidy. Bızdıŋ köne türkılık sanamyzda, qazaqy tūrmysymyzda jürek senım men iman ūiasy. Jürekke iman säulesı ūialaǧanda, adam balasy pendeaui ısten jirenıp, aq adal sünnet ǧūrpy, hadis saltymen jürmekşı.
Körkemdıktı, sūlulyqty jäne jaqsylyqty süiu är adamnyŋ tabiǧatynda bar qasiet. Osy qasietter jürekke şyndap ūialsa, qoǧam qaiyrymdy, meiırımdı bolar edı. meiırımdı milet, qaiyrymdy qoǧam bolsa, adam balasy baqyttyŋ qūşaǧynda, beibıtşılıktıŋ besıgınde terbelıp otyrar edı... Adamnyŋ sūlulyǧy – şynaiylyǧynda. Şynaiylyǧyn joǧaltqan adam - ölgen adam. Jaqsy adam – jūrtynyŋ yrysy bolsa, el arasyna ırıtkı salǧan, bülık şyǧarǧan qasietsız bolady. adamnyŋ ūiaty betınde, adamgerşılıgı nietınde ǧana bolǧanda, ömır şynaiy bolmaqşy. Osynau keŋ dünienıŋ ärı kem dünienıŋ qūlpy da, kıltı de – adam. ADAM adam bolyp qalsa ǧana, jer jüzı beibıtşılık besıgınde terbeledı. Ainalyp kelgende osynyŋ bärı – jürek tazalyǧynan bastalady...
Sözımızdı tüiındei kele aitarym: bügıngı qazaq qoǧamynyŋ keipı adam aiarlyq deŋgeide. Qazaqtyŋ qara domalaqtary tūrmys tauqymetın tartyp, qara bazarda arba süirep, ärkımge (özge ūlystyŋ tumalaryna) jalşy bolyp, bır künın bır künge jalǧap, «şyqpa, janym, şyqpa» dep jür; al kei bauyrlarymyz taǧy da sol tırşılıktıŋ qiiuyn tappai, aǧaiyn-tuystyŋ panasynan jylu, şapaǧatynan qaiyr ala almaǧan soŋ, namaz oqyp, säjdege basyn iıp, Alladan medet sūramaq bolady... Sosyn aŋqau baiǧūs meşıtke kelıp, ärkımge bır jaltaqtap, namaz üirene bastaidy. Bıreuı täkbır etkende qūlaǧyn ūstasa, bıreuı etegıne qolyn köteredı; qūran oqylǧanda bıreuı «äumin!» dep betın sipasa, bıreuı qolyn jaimai, beijai otyrady. Mıne, osylai aq jürek şatasyp, qaltaly häm jomart terıs aǧymdaǧylardyŋ jetegıne tüsıp, solardyŋ jamaǧatyn, dūrysy şahit ketuge daiyn bolar sarbazdarynyŋ qataryn köbeitedı. Būl mäsele – jer mäselesı, Tıl mäselesı syqyldy bas qatyrar zor mäsele. Dın – ıŋkärlık pen mahabbattyŋ sezımınen tuyndamasa, aqşaǧa täueldı dın eldıŋ ışıne ırıktı salady. Bas auyrtyp, baltyr syzdatar osy bır mäsele – kündız külkını tiyp, tünde ūiqyŋdy qaşyrady. Qazaqtyŋ qara domalaqtary ūlttyq qūndylyǧynan, ruhaniiatynan ajyrap qalǧandyqtan, ruhani uyzyna jarymai ösken soŋ nätijesı osylai bolatynyn körsettı. Kez kelgen eldıŋ bolaşaǧy ruhani bailyǧynan när almasa, onyŋ öser ūrpaǧy, jas öskını köktemeitının körsettı... Ana sütımen, äke qanymen qalyptaspaǧan eldıŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr ekenı dausyz...
Qalai desek te, keudemızdegı jalǧyz jüregımız, jūdyryqtai jüregımız arqalaǧan qasıret, tartar azap öte köp. Jüregımızdı kırletıp almai, janymyzdy ünsız ūǧa alar ma ekenbız? Jürektıŋ jäiın adamnyŋ janaryndaǧy jazylmaǧan hattarynan oqi alsaq ettı... Jalǧyz jürek – san saual degen osy...
Taǧy da qaitalap aitamyn: būl – keudedegı jürektıŋ aşy zary. Qoidan da juas, momyn elımnıŋ azyp-tozyp ketu prosessınıŋ aldynda tūrǧany – jürekke qaiau tüsıredı. Mūndaǧy keibır oilarymyz ben pıkırlerımız aşylau bolsa, būny tek janaşyrlyqtan tuǧan janaiqai dep tüsıngen jön. Tuǧan ūltymnyŋ keleşek taǧdyryna küdık aralas ümıtpen qaraisyŋ, sebebı, mynadai ūlan-ǧaiyr dalanyŋ är pūşpaǧy, är ölkesınıŋ bır uys topyraǧy saf altynnan qymbat ärı ekı büiırıŋnen qysyp, demıŋdı tartyp tūrǧan qos alyp imperiialy körşı memleket tūruy, qysqasy erkındıgıŋ de, yrqyŋ da özgenıŋ qolyna ötıp ketpesı neǧaibyl?! Uys-uys aqşa üşın dıni senımın satqan adam – halqynyŋ, tuǧan ūlysynyŋ basyna būlt tüskende, memleketın, Otanyn satyp jıbermesıne ne ümıt, ne qaiyr?! Kım kepıldık bere alady? Tuǧan perzentı öz anasyn käpır dese, äkesın şaitan dep balaǧattasa, būndai zamananyŋ sūrynan şoşidy ekensıŋ tegı. Zamananyŋ osyndai keipı jüregıŋe ülken jara salyp, auyr ahualǧa jeteleidı... Qūdai saqtasyn!
Ūltty süiu – imani qasiet. Jer betındegı jalǧyz mekenımız, atajūrtymyz, qasietımız ben qadırımız – Qazaqiiany süie bıleiık! Qai zamanda bolsyn elın süigen adamnyŋ eŋsesı biık bolady. Erteŋıne alaŋdai bıleiık!
Eldos TOQTARBAI
