Bızdıŋ bügıngı spikerımız - jeltoqsanşy Erlan Äbdıraşitūly Dekelbaev. Ol 1986 jyly injener qyzmetın atqarǧan. Jeltoqsan köterılısıne qatysqany üşın alty jylǧa sottalǧan. 1990 jyly KSRO deputaty M.Şahanovtyŋ Qazaq SSR Joǧarǧy keŋes janynan qūrylǧan «Jeltoqsan köterılısıne tüpkılıktı baǧa beru» komissiiasynyŋ jūmysşy tobynda, 1992-93 jyldary Qazaqstan Respublikasy halyq-deputaty M.Şahanovtyŋ kömekşısı bolǧan. «Allajar» filmınıŋ avtory jäne koiuşy-rejisserı Q.Äbenovtıŋ şäkırtı, rejisserdıŋ-kömekşısı qyzmetterın atqarǧan. 1989 jyly qūrylǧan «Jeltoqsan» ūiymynyŋ müşesı.
-Erlan aǧa, äŋgımemızdı Jeltoqsan köterılısınen bastasaq. Sızdıŋ taǧdyryŋyzǧa būl köterılıs qalai äser ettı? -1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısı kezınde Keŋester odaǧynyŋ bükıl äskerı men jendetterı alaŋda bolǧan jastardy aiausyz qūrtuǧa baǧyttady. Sottady, oqulary men jūmystarynan quydy. Qyzdarymyz zorlandy, itke talandy. Ol azdai, Mäskeudıŋ ortalyq saiasi biurosy bükıl qazaq halqyna qarsy “Qazaq ūltşyldyǧy” degen ülken aiyp taqty. Būl degenımız qazaq halqy ūlt retınde joiyluǧa şaq qalyp, taǧdyry qyl üstınde tūrdy. Al menı ekı kün alaŋda bolǧanym üşın 1987 jyldyŋ 2 aqpanynda Almaty qalalyq soty, QazSSR qylmystyq kodeksınıŋ 65-şı babymen 6 jylǧa bas bostandyǧymnan aiyrdy. Eskerte keteiın, qylmystyq kodekstıŋ 60-65 baptaryn 70 jyl ışınde Sovet ökımetı qazaq halqyna tūŋǧyş ret qoldandy. Sot ükımı oqylǧanda, sot zalynyŋ būryşynda anamnyŋ köz jasy qalai aqqany köz aldymnan älı de kete qoiǧan joq. Bas bostandyǧymnan aiyrylǧanym men üşın ärine auyr boldy. Türmenıŋ azaby men o jaqtyŋ qara zıldei auyr ömırı turaly türmede otyryp kelgender ǧana bıledı. Men üşın eŋ qiynnyŋ-qiyny bas bostandyǧymnan aiyrylǧanym emes, anamnyŋ ekı jyl boiy jazyqsyz aqqan köz jasy boldy. Ölım aldynda da talai ret auruhanada jatyp şyqqan eken. Ol turaly men keiın bostandyqqa şyqqan soŋ bıldım. Bıraz jeltoqsandyqtardy bostandyqtarynan aiyrǧannan keiın etappen Maŋǧyşlaqtyŋ №34-şı eŋbekpen tüzeu koloniiasyna jıberdı. Sol jaqta Säbit İsabekov, Qūttybek Aimahanov, Älıbek Muzafarov, Kenjebai Otarbaev, Nūrman Şynybaev, Qasym Äbılhairov, Qūrmanǧazy Rahmetov jäne basqa jeltoqsandyqtarmen sol zonada tanystym. Maŋǧyşlaqtyŋ zonasynda ekı aidai ǧana boldyq. Bızderdı asa qauıptı qylmyskerler retınde, Reseige deiın Kenester Odaǧynyŋ jan-jaqtaǧy türmelerıne tarata bastady. Menı KarLAG-tyŋ türmesıne jıberdı. Basynda qiyn body. Uaqyt öte ol jerdıŋ «ömırı» men qataŋ jüiesıne de etım üirenıp kettı. Alaida, türme, abaqty, aştyq, etap degen Kenester Odaǧynyŋ faşistık jüiesı basymyzdy jaryp, densaulyqtarymyzdan aiyryp, qabyrǧamyzdy syndyrǧanymen, bızdıŋ ruhymyzdy syndyra almady. Jazamdy KarLAG-ta ötep jatqan kezımde KGB-nıŋ ekı qyzmetkerı kelıp: «Kolbinnıŋ atyna keşırım hat jazssaŋ, bır aidan soŋ bostandyqqa şyǧasyŋ. Bas tartsaŋ osy jerde şırıp ölesıŋ» - degende, alaŋdaǧy sūmdyqtar men sot zalynda otyrǧan anamnyŋ aqqan köz jasyn köz aldymda bır mezette elestetıp şyqtym. Aşuym kelgenı sonşalyq, Kolbinnıŋ atyna keşırım hat jazudan bas tarttym. «Men Kolbinnıŋ atyna keşırım hat jazbaimyn. Kerısınşe ol menıŋ halqymnyŋ atyna keşırım hat jazssyn» - dep, bostandyqty emes, qazaǧymnyŋ namysyn taŋdadym. Osydan keiın bostandyqty körmeitındei küi keşıp, ömırım osymen bıtkendei boldy. Ölım men ömırdıŋ ortasynda jürıp, abaqtyda är künıŋ 15-20 künge teŋeletın būndai jerde kımnıŋ otyrǧysy keledı. Bıraq, arada köp ūzamai qaita qūru saiasatynyŋ bırşama alǧa basuyna bailanysty 1989 jyldyŋ basynan bastap bırtalai jeltoqsandyqtardyŋ ısterı qaita qaralyp, jaza merzımderımız qyqartylyp bostandyqqa şyǧa bastadyq. -Juyrda sız äleumettık jelıde türmeden şyqqannan keiıngı bolǧan qazaq tılıne qatysty bır oqiǧany jazdyŋyz. Demek, Jeltoqsan köterılısı eldıŋ ruhyn oiatyp, tıl üşın kürestı bastauǧa da sep bolǧan deuge bola ma? -Ärine! 1989 jyldyŋ 3-aqpanynda, QazMŪ-dyŋ tarih fakultetınıŋ studentı bolyp jürgende Jeltoqsan köterılısıne qatysyp, bes jylǧa sottalǧan Ermūhan Quandyqov ekeumız KarLAG-tyŋ qaqaǧan aiazynda köpten kütken bostandyǧymyzǧa bırge şyǧyp, Qaraǧandy temırjol vokzalyna ūşyp bardyq. Vokzalǧa kelsek bilet kelesı künge Almaty – Petropavl reisıne ǧana qalypty. Baiqasaq, vokzaldaǧy habarlandyrudyŋ barlyǧy tek orys tılınde ǧana aitylyp jatyr. Būl bızdıŋ namysymyzǧa kezektı ret tidı. Bostandyqqa şyqqanymyzǧa nebärı 2-3 saǧattai ǧana boldy. Qaraǧandynyŋ temırjol vokzalynyŋ äkımşılıgıne baryp olarǧa habarlandyrular nege qazaq tılınde jariialanbaityny turaly aittyq. Sol jerde otyrǧan kıleŋ orystar bızge qarsylasyp auyr-auyr sözder aita ma dep oilaǧanbyz. Eŋ qyzyǧy olar bızdı mūqiiat tyŋdap bolǧan soŋ, eş qarsylyq körsetpei, şaǧymdarymyzdy «şaǧym kıtapşasyna» jazyp ketuımızdı sūrady. Söitıp, kıtapşaǧa vokzaldaǧy habarlandyrular qazaq tılınde bolu qajettıgın eskertıp, Almatydaǧy meken-jaiymdy körsetıp aryz jazyp kettık. Arada 1-2 aidai ötken soŋ, Almatydaǧy üiıme Qaraǧandy vokzalynan hat keldı. Konverttı aşyp qarasam, “Qūrmettı Erlan Dekelbaev, Sızdıŋ şaǧymyŋyz Qaraǧandy vokzalynyŋ jalpy jinalysynda qaraldy. Qazırgı uaqytta vokzaldyŋ barlyq habarlandyrulary qazaq jäne orys tılderınde habarlanuda” degen jazudy oqyǧanymda, bır quanyp «Qazaq tılıne tittei bolsa da ülesımızdı qosyppyz ǧoi» - dep kädımgıdei marqaiyp qaldym. -Bostandyqqa şyqqannan keiın köp ūzamai, Sızder “Jeltoqsan” ūiymyn qūrdyŋyzdar. Osy turaly aityp ötseŋız... -Bız abaqtydan şyqqannan keiın bır-bırımızdı ızdei bastadyq. Bır künı “Qazaqfilm” kinostudiiasynda bır rejisser jıgıt Jeltoqsandyqtardyŋ basyn qosyp jatyr degen habardy estıdık. Söitıp “Qazaqfilmge” barsaq, Amanjol Nälıbaev (5 jylǧa sottalǧan), Baqtybek İmanqojaev (teatr institutynda oqyp jürıp 3 jylǧa sottalyp ketken), Hasen Qojahmetov, Jarmūhanbet Tlegenovter otyr eken. Qasyma Chita türmesınen qaşyp kelgen Qūrmanbai Qalmūratovty ertıp bardym. Aramyzda Maŋǧyşlaqtyŋ zonasynda bırge bolǧan Qūttybek Aimahanov bar eken. Al, älgı rejisser Qaldybai Äbenov bolatyn. Qaldekeŋ bızge özın tanystyryp bolǧan soŋ, şynaiy derekterge süiene otyryp jeltoqsan köterılısı turaly “Allajar” filmın tüsırgısı keletının aitty. Filmge qajettı materialdardy jinau üşın Jeltoqsan köterılısın jan-jaqty zerttep, derekter tabu kerek boldy. Sondyqtan bız köterılıstıŋ şyndyǧyn halyqqa jetkızu üşın ūiym qūraiyq dep şeşıp, ūiymnyŋ atauyn bırauyzdan «Jeltoqsan» dep atap, onyŋ alǧaşqy töraǧasy etıp Baqtybek İmanqojaevty sailadyq. Ärbız sözımız ben ızderımızdı aŋdyp otyrǧan KGB-nyŋ zamanynda, ūiymnyŋ alǧaşqy müşelerı bolyp: Qaldybai Äbenov, Baqtybek İmanqojaev, Amanjol Nälıbaev, Ötkırhan Mülkıbaev, Jarmūhamed Tılegenov, Qūttybek Aimahanov, Erlan Dekelbaev, Qūrmanbai Halmūratov siiaqty azamattarymyz boldy. Arada uaqyt öte türmeden aman esen oralǧan Şora Qarabaev, Jeŋıs Däuletov siiaqty basqada jeltoqsandyqtar qatarymyzǧa qosyla bastady. Östıp Qaldybai aǧamyzdyŋ «Qazaqfilm» kinostudiiasynyŋ 250-şı bölmesınde, 1989 jyldyŋ 20-mamyrynda öz jarǧymyz ben maqsatnamamyzdy qabyldap, Keŋester Odaǧynyŋ qylyşynan qany tamyp, Kolbin taqta otyrǧan kezde «Jeltoqsan» ūiymyn qūryp, bırden saiasi küresımızge kırısıp kettık. Qaldybai aǧa sol jyldary jeltoqsandyqtarǧa qol ūşyn sozyp, özınıŋ qanatynyŋ astyna alyp, bızderge ıs jüzınde qoldau körsetken eŋ alǧaşqy ziialylardyŋ bırı boldy.
-Sızderdıŋ alǧa qoiǧan negızgı maqsattaryŋyz qandai edı?
-Ökınışke orai «Jeltoqsan» ūiymy 1986 jylǧy jeltoqsan köterılısıne tarihi ädıl, dūrys saiasi baǧa beru maqsatynda qūrylǧan eŋ alǧaşqy täuelsız komissiia bolǧany turaly eşkım bılmeidı. Alǧaşqy maqsattarymyz:
- türmede otyrǧan qalǧan jeltoqsandyqtardy bosatyp alu,
- jeltoqsan köterılısıne tarihi ädıl, dūrys saiasi baǧa berıp halyqqa şyndyqty jetkızu.
- jeltoqsan jendetterın jazaǧa tartu
- “Allajar” filmıne kömektesu
- Mäskeudıŋ ortalyq saiasi biurosynyŋ tıkelei būiryǧymen şyqqan “Qazaq ūltşyldyǧy” degen auyr qaulysynyŋ küşın joiǧyzu
- Jeltoqsan köterılısı kezınde japa şekken adamdardy tauyp, būl mäselenı Halyqaralyq deŋgeide köteru jäne t/b köptegen ūlttyq mäselege bailanysty ideologiialarymyz boldy. Medal, orden, päter alu degen tüsımızge de kırgen emes, oiymyzda da bolǧan emes.
-Ol kezde Jeltoqsan şyndyǧyn aşamyz dep niettengen basqa qandai ūiymdar boldy?
-«Jeltoqsan» ūiymyn bızge ükımet qūryp bergen joq. Bız Qaldybai aǧamyzdyŋ arqasynda türmede otyryp kelgen jeltoqsandyq jıgıtter bolyp, öz küşımızben qūryp, eşkımge baǧynbaityn «Jeltoqsan» atty täuelsız komissiia qūrdyq. Qadyr Myrzalievtyŋ komissiiasy boldy. Ol komissiia eşqandai jūmys tyŋdyra almady. Sodan keiın QazSSR Joǧarǧy kenes janynan, KSRO deputaty Mūhtar Şahanovtyŋ komissiiasy qūryldy. Qatelespesem, ol küz ailarynda qūryldy. Ol kezderı bızder Qadyr Myrzalievpen de, Mūhtar Şahanovpen de aralaspaitynbyz. Jeltoqsanǧa bailanysty maǧūlmattardy öz küşımızben jinap, özımızşe jūmys ıstep jürgenbız. Būl jolda «Jeltoqsan» ūiymynyŋ ūzaq jyldar boiy töraǧasy bolǧan marqūm Amanjol Nälıbaev aǧamyzdyŋ ädıldıktıŋ aq tuyn kötere bılgen jäne tökken maŋdai terı men eŋbegı ūşaŋ teŋız ekenın atap ötkım keledı
-Ol - repressiianyŋ qyzyp tūrǧan kezı. Soǧan qaramastan täuekelge bardyŋyzdar. Sol kezdegı Sızderdıŋ alǧaşqy qadamdaryŋyz qandai boldy?
-Sol kezderı qalai ǧana qoryqpai jūmys ıstegenımız turaly qazır oilansam, özım de taŋ qalamyn. Bızdıŋ alǧaşqy qadamymyz – Jeltoqsan köterılısınıŋ 3 jyldyǧynda alaŋǧa baryp, eske alu mitingısın jasau edı. Būl turaly juyrda Abai.kz saitynda Qaldybai aǧamyzdyŋ "Zamanbek jäne Jeltoqsan" atty maqalasy şyqty. Sol sūhbattan alǧaşqy jasaǧan qadamdarymyz turaly keŋırek oqi alasyzdar.
- Sızder alǧaş qūrylǧan ūiym bolǧanymen, keiınnen Mūhtar Şahanovtyŋ komissiiasynda da bıraz jūmys ıstedıŋızder? Osy jaiynda aityp berseŋız?
-İä, bız “Qazaqfilm” kinostudiiasynda Qaldybai aǧamyzdyŋ kabinetınde jarty jyldai bölek otyrdyq. Bızge Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriiasynyŋ dosentı, QazSSR Joǧarǧy keŋesınıŋ janynan qūrylǧan, KSRO deputaty M.Şahanovtyŋ 1986 jylǧy jeltoqsan köterılısıne tüpkılıktı baǧa beru komissiiasynda sol kezderı qyzmet atqarǧan (marqūm imandy bolsyn) Ämina Nūǧmanova degen apamyz bızderge qoldau körsetıp aramyzǧa jiı kelıp aralasyp tūratyn. «Jeltoqsan» ūiymynyŋ belsendı türde, ıstep jatqan qyzu jūmystarymyz ben jeltoqsanǧa bailanysty köptegen maǧūlmattar tauyp jatqanymyzdy körıp, M. Şahanovqa jetkızıp otyrdy.
1990 jyldyŋ qaŋtar aiynda Amanjol Nälıbaev, Qaldybai Äbenov jäne men Ämina apaiymyzdyŋ ūiytqy boluymen Mūhtar Şahanov aǧamyzdyŋ şaqyruymen «Jalyn» jurnalynyŋ redaksiiasynda ornalasqan kabinetıne bardyq. Mūhaŋmen bıraz söileskennen keiın Ämina apai Mūhaŋǧa: “Osy jıgıtterdı qasyŋa alsaŋ ūtylmaisyŋ. Bıraz dünienı töŋkeretın de osylar!”- dep ötınış bıldırdı. Bız de Mūhaŋǧa qolymyzdaǧy köptegen materialdardy körsetıp, bırlese otyryp jūmys ısteuge ūsynys jasadyq. Söitıp Amanjol Nälıbaev aǧam ekeumız «Jeltoqsan» ūiymy tarapynan, M.Şahanovtyŋ Qazaq SSR Joǧarǧy keŋes janynan qūrylǧan komissiianyŋ qūramyna resmi türde qabyldandyq. Al Qaldybai aǧa, osy komissiiaǧa kömektesuden basqa, daiyndap bergen materialdarymyz boiynşa «Allajar» filmın de qatar tüsıre bastady.
-Sızder ol jerge qandai qūjattar tapsyrdyŋyzdar?
-Öte köp. «Jeltoqsan» ūiymy tarapynan qajettı mälımetter men aryzdardy jinauǧa barymyzşa aianbai jūmys jasadyq. Komissiiada bırge ıstegen Meiırhan Äbdımanapov ekeumız jastarǧa qarsy qoldanǧan armaturalardy qai jerde daiyndap, oǧan kım tapsyrma bergenı turaly maǧūlmattar taptyq. Armaturany daiyndaǧan «Elektorobytpribor» zavodtyŋ direktorymen kezdesıp, barlyq jaǧdaidy qaǧazǧa tüsırtıp aldyq ta Mūhaŋnyŋ aldyna alyp bardyq. Basyna saper kürek tiıp auyr jaraqat alǧan alǧaşqy adamdy da, zorlanǧan qyzdardy da taptyq. Jalpy sol kezderı «Men jeltoqsan kezınde jaraqat alyp, jäbır kördım» dep bır adamnyŋ qolynan aryz jazdyrtyp aludyŋ özı maşaqattyŋ maşaqaty bolatyn. Belgılı närse. Bärı qorqyp qalǧan. Sol kezderı zardap şekken bır-ekı adam tauyp, qoldarynan aryz jazdyrtyp alǧan kezımızde, Mūhaŋ da, bız de qatty quanyp qalatynbyz. Öitkenı zardap şekken bır adamnyŋ jazǧan aryzy auadai qajet edı.
-Ūiymnyŋ müşelerı retınde Keŋester Odaǧynda būryn soŋdy bolmaǧan saiasi aştyq aksiiasyn da ūiymdastydyŋyzdar. Onyŋ nätijesı qandai boldy jäne bilık tarapynan kımder qoldady?
-1990 jyldyŋ 24-säuırınde «Jeltoqsan» ūiymynyŋ jıgıtterı “Jeltoqsan tūtqyndary türmeden bosatylsyn!” “Qazaq ūltşyldyǧy joiylsyn!” “M.Şahanovtyŋ komissiiasyna jūmys ısteuge mümkındık berılsın!”degen transporanttar jazyp, eskı alaŋnyŋ aldyna baryp talaptarymyzdy qoiyp, eŋ alǧaşqy saiasi piketımızdı ūiymdastyrdyq. Sebebı, sol kezderı Mūhaŋnyŋ komissiiasy jabylu aldynda tūrǧan. Komissiiaǧa da, bızderge de jan-jaqtan qysym körsetu jūmystary küşeiıp, barlyqtaryŋdy öltıremız degenge deiın bardy. Eger būlai jalǧasa beretın bolsa, bız köşege bükıl halyqty alyp şyǧamyz dep Ükımetke de, qalalyq äkımşılıkke de qataŋ eskertu jasadyq. Öitkenı bırlese otyryp jasaǧan komissiia ülken jūmystar atqaryp, jendetterdıŋ jasaǧan köptegen qylmystary aşylaiyn dep tūrǧan sätınde, syltau tauyp komissiiany «jabamyz» degenderı de saiasi tapsyryspen jasalǧandary körınıp tūrdy. Bızdıŋ taǧdyrymyz taǧyda qyl üstınde tūrdy. Bıraq bız qoiamyz ba. Ainalamyzǧa OMON-dar qaptady. Video kameralarymen KGB-nyŋ adamdary kelıp transporanttarymyzben bırge bızderdı tüsırıp jatty. Bız bärıbır ketpedık. Ökınışke orai būl piketımız nätijesız aiaqtaldy.
Arada jiyrma kün ötken soŋ Qairat Rysqūlbekovpen bırge 14-15 jylǧa sottalǧan T.Taijūmaev, Q.Küzembaev, T.Taşenovtardy türmeden bosatyp alu üşın, basymyzdy taǧyda bäigege tıgıp saiasi aştyq jariialaityn boldyq. Jinalysymyzdy jasap, hattamamyzdy toltyryp jinalystyŋ şeşımı boiynşa Qūrmanbai Qalmūratov, Mihail Köbekov, Ötkırhan Mülkıbaev, Qairatpen bırge tūryp, 14 jylǧa sottalǧan Tügelbai Täşenovtyŋ aǧasy Qaiyrgeldı Taşenov jäne J.Barlybaev degen azamattarymyz aştyqqa jatatyn boldy. Qalǧandarymyz ūiymdastyruşylar retınde, saiasi aştyqqa şyqqanymyz turaly jäne ondaǧy talaptarymyzdy tızıp, sol kezdegı QazSSR Prezident N.Nazarbaevtyŋ atyna hat jazdyq. Ondaǧy talaptarymyz:
-Türmede otyrǧan qalǧan jeltoqsandyqtardy bostandyqqa şyǧaru,
-Mäskeudıŋ ortalyq saiasi biurosynyŋ “Qazaq ūltşyldyǧy” degen auyr qaulysynyŋ küşın joiǧyzu.
-Jeltoqsan jendetterın jauapkerşılıkke tartu.
-QazSSR Joǧarǧy Keŋes janynan qūrylǧan jeltoqsan köterılısne bailanysty M.Şahanovtyŋ komissiiasyna qysym körsetudı toqatatyp, jabylaiyn dep tūrǧan komissiiaǧa jūmys ısteuge tolyqtai mümkındık berılsın degen talaptar qoidyq.
Söitıp tört jeltoqsandyq jıgıtterımız tört kün, tört tün boiy jaŋbyrǧa da qaramastan aştyqta jatty. Bıraz uaqyttan keiın aştyq jariialauşylar qataryn jeltoqsandyq Qūttybek Aimahanov toltyrdy. Tek, törtınşı künı ǧana aspannan şelektep jaŋbyr jauyp tūrǧan kezde “Jeltoqsandyqtar türmeden bosatylsyn” degen qauly şyqty. Bızdıŋ jaŋbyr astynda körgen quanyşymyzdy körseŋder ǧoi. Ony sözben jetkızu mümkın emes. Bız jyladyq ta, quanǧanymyzdan aiǧaladyq ta! Bızderge janaşyrlyq bıldırgen jäne osy qaulynyŋ şyǧuyna kömektesken sol kezdegı deputattar Serık Abdarhmanov, İmanǧali Tasmaǧambetov, Mūrat Äuezov, S.Sartaevtar boldy. Būl bızdıŋ - Keŋester Odaǧynda, Täuelsızdıgımızdı almai tūrǧan kezımızdegı eŋ alǧaşqy tarihta qalǧan tūŋǧyş eŋ ülken saiasi jeŋısımız boldy. Al 1990 jyldyŋ mamyr aiynyŋ 21-de Mäskeudıŋ KSRO Ortalyq Komitetı «Qazaq ūltşyldyǧy» degen auyr aiypty qate ketken qauly dep tanyp, onyŋ küşın joidy. Sol komissiianyŋ tıreuı de, jabylyp qalmauyna da sebepşı bolǧan «Jeltoqsan» ūiymy bolǧany jaiynda eşkım bılmeidı. Būl turaly da «Allajar» filmınıŋ jalǧasynda köretın bolasyzdar.
-Sızderdıŋ küresterıŋız tek Jeltoqsan şyndyǧyn aşumen ǧana şekteldı me? Älde, basqa da ūlttyq mäselelerdı köterdıŋızder me?
-Tört jıgıtımızdı türmeden bosatyp alǧan soŋ, 1990 jyldyŋ mamyr aiynyŋ 20-da “Kino üiınde» «Jeltoqsan» ūiymynan, «Jeltoqsan» ūlttyq-demokratiialyq partiiasynyŋ qūryltaiyn ötkızıp, partiiaǧa ainaldyq. Onyŋ negızgı maqsaty – Keŋester Odaǧynan bölek özımızdı Egemendı el retınde jariialau, orys tılın müldem alyp tastap qazaq tılın memlekettık tıl dep jariialau, şet elde jürgen qandastarymyzdy Otanymyzǧa qaitaruǧa üles qosu, İslam dınımen qatar salt-dästürımızdı jaŋǧyrtuǧa, Keŋester Odaǧynyŋ basqa respublikalarynda äskeri boryştaryn atqaryp jürgen qazaq soldattaryn öz elımızde qyzmet atqarsyn degen köptegen ūlttyq müddege bailanysty jarǧylarymyzdy qabyldadyq. «Jeltoqsan» partiiasynyŋ aq tuyn köterıp, Ükımetke jäne köşelerdı aralap elderge habarlandyrulardy taratyp, halqymyzdy saiasi belsendılıkke şaqyrdyq. Aramyzda studentter de boldy. Syrttan qosylǧan azamattarda boldy. Partiiamyzdy qoldap, ızgı nietımen öz quanyşyn bıldırgen ziialylardyŋ ışınde Ämina Nūǧmanova degen aq peiıldı apamyz boldy. Ämina apamyzdyŋ bızge jasaǧan jaqsylyǧyn eşqaşan ūmytpaimyz. Halyqqa «Jeltoqsan» partiiasynyŋ baǧdarlamasyn tanystyryp, nasihat jürgızu maqsatynda “Jeltoqsan” degen gazetımızdı de şyǧardyq. Gazetımızdıŋ maŋdaişasynda «Qazaqstannyŋ bolaşaǧy - Täuelsızdıkte” degen ūranymyz boldy. Ūmytpasam gazetımız ekı myŋ danamen şyqty au deimın. Onyŋ barlyǧyn tipografiiada jasyryn türde şyǧarǧanbyz. Gazetımızdı jer-jerde, aiaǧymyzdan su ötıp, basymyzdan kün ötkenıne qaramastan, jaiau jürıp tarattyq. Gazetke qarjyny da öz qaltamyzdan şyǧardyq. Ökınışke orai qarajat tapşylyǧynan gazetımız de ekı-üş jyldan keiın jabylyp qaldy. Bızdıŋ «Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – Täuelsızdıkte» degen ūranymyzdy körıp, köpşılıgı qorqyp, bızge jaqyndamady. KSRO kezı ǧoi, tüsınıktı. Sol kezderı az bolǧanymyzben, bız - sanymyzben emes, sapamyzben, ruhymyzben, bırlıgımızben myqty boldyq. Sol ruh pen bırlıgımızdıŋ arqasynda bıraz jeŋısterge jettık.
-Al, jeke ūiym retınde Jeltoqsan köterılısın Halyqaralyq mınberlerde kötere aldyŋyzdar ma?
-Sol kezdegı bızdıŋ ūiymnyŋ müşesı, «Jeltoqsan» partiiasynyŋ ökılı retınde Mihail Köbekov degen jıgıtımız Ukrainadaǧy İvanovo-Frankovsk qalasyna baryp, “Adam qūqyqtaryn qorǧau” taqyrybyndaǧy halyqaralyq demokratiialyq küşterdıŋ ūiymdastyruymen bolǧan konferensiiasyna qatysyp qaitty. Onda Evropadan kelgen adamdarǧa Qazaqstandaǧy Jeltoqsan köterılısı kezınde Moskvanyŋ tıkelei būiryǧymen Kommunistık partiianyŋ qazaq halqyna qarsy jasalǧan genosidı men «Jeltoqsan» partiiasynyŋ atqaryp jatqan jūmystary turaly aityp, Mihail bauyrymyz abyroiymyzdy Halyqaralyq därejege deiın köterıp ketken edı. Qaldybai aǧa, Amanjol Nälıbaev, Hasen Qojahmet jäne men AQŞ-tyŋ «Amerika Halyqaralyq Helsinki tobynyŋ» Vaşingtonnan kelgen Djeri Loiber men Katarina Kosmen degen jurnalisterge de jeltoqsan jendetterınıŋ qazaq halqyna qarsy jasaǧan qylmystary turaly bar bılgenımızdı aityp, jaiyp saldyq. Amerikandyq jurnalister būl sūqbatymyzdy 1990 jyldyŋ qazan aiynda bükıl Amerika men Evropaǧa 60 betten asatyn jurnaldy myŋdaǧan tirajben taratqan. «Jeltoqsan» ūiymy osyndai jolmen halyqaralyq deŋgeige deiın jeltoqsan şyndyǧy turaly öz dauystaryn jetkıze bıldı. 1990 jyldary Almaty qalasynda basqa da qoǧamdyq ūiymdarmen bırlese otyryp, mitingıler ūiymdastyryp, negızgı jauapkerşılıktı «Jeltoqsan» ūiymy öz moinyna ala otyryp, «Qazaqstan KSRO-dan bölek, Egemendı el boluyna bailanysty qarar qabyldap, halyqtar arasynda referendum jürgızetınımızge deiın jariialap, bıraz qūjattardy Mäskeu men QazSSR Ükımetıne deiın tapsyrǧan kezderımız de boldy. Jasaǧan jūmystarymyz öte köp, bärın aityp būl jerge syidyra almaityn şyǧarmyn. Aitpasam bolmaiyn dep tūr, 1993 jyly demokrattar üiınde Amanjol Nälıbaev aǧamyz bastaǧan bızdıŋ jıgıtter ükımet adamdaryna jeltoqsandyqtardy resmi türde jappai saiasi-quǧyn sürgın qūrbandary retınde aqtau turaly talaptarymyzdy qoia bastadyq. 10-15 künge sozylǧan taǧyda aştyq jariialadyq. Säbit İsabekov, Jambyl Taidjūmaev, Kenjebai Otarbaev j/e taǧyda basqalary öz ömırlerın taǧyda qauıpke töndırıp aştyqqa jatty. Sol qarsylyqtary üşın ekı jyldan türmede otyryp kelgen jeltoqsandyqtar taǧyda 15 täulıkke qamaldy. Bıraz jıgıtterımız äkımşılık jazaǧa tartyldy. Jetı jeltoqsandyq öz ömırlerıne qol salamyz dep halqyna amanat hatyn da daiyndap qoidy. Al «Jeltoqsan» ūiymynyŋ töraǧasy Amanjol Nälıbaev pen Äbdımanapov Meiırhan degen bauyrymyz eşbır kedergılerge qaramastan, eskı alaŋnyŋ aldynda 45 kün boiy aştyq jariialady. Sol kürestıŋ nätijesınde aştyq jariialaǧan jeltoqsandyqtardyŋ barlyq talaptaryn oryndau üşın, Ökımet amalsyzdan arnaiy komissiia qūryp qauly şyǧardy. Ökımet qauly şyǧarǧanymen öz uädesınde tūrmai taǧyda oryndamady. Al bızder küresımızdı ary qarai jalǧastyruǧa mäjbür boldyq. Osyndai kürestıŋ arqasynda 1996 jyly Jeltoqsandyqtar resmi türde quǧyn-sürgın qūrbandary retınde «Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary» dep tanylyp tolyq aqtaldyq.
-Köpşılık Mūhtar Şahanovtyŋ komissiiasyn bıledı. «Allajar» filmın bıledı. Alaida, osyndai auqymdy jūmys atqarsaŋyzdar da, älı künge deiın Sızderdıŋ ūiymdaryŋyz turaly basym köpşılıgı bılmeidı. Nege?
-Mūhtar aǧanyŋ komissiiasy öte ülken jūmystar atqarǧany ras. Ony joqqa şyǧara almaimyn. Bıraq odan būryn qūrylǧan «Jeltoqsan» ūiymynyŋ atqarǧan ısterı tıpten auqymdy da, auyr edı. Ras, būl ūiym qazır köpşılıkke beimälım. Sebebı, osy ūiymnyŋ jaqsylyǧyn körgen keibır “ziialylarymyz” būl turaly mülde aitpaidy. Bızdıŋ ūiym turaly aitatyn adamdarymyzdyŋ köbı qaitys bolyp kettı. Bırazy ūmytyp kettı. Ol kezderı bızder atymyzdy şyǧaraiyq dep jūmys ıstegen joqpyz. Bar nietımız – Mūhaŋnyŋ komissiiasy men “Allajar” filmıne qoldau körsetıp, kömektesu edı. Jaŋa joǧaryda aityp ketkenımdei “Jeltoqsan” ūiymy bolmaǧanda, M.Şahanovtyŋ komissiiasy jabylyp, jeltoqsan turaly köptegen şyndyqtar aitylmai keter edı. Bız sol kezderı bır-bırımızge qoldau körsetıp, tıreu bolǧanymyzdy bıreuler ūmytsa, Qaldybai aǧa ekeumız ūmytqanymyz joq. Bärı beinetaspada saqtauly. Ony joqqa şyǧara almaimyz. Būl tarihi fakt.
-Sızder juyrda BAQ arqyly “Allajar” filmınıŋ jalǧasy tüsırıletını turaly aittyŋyzdar. Būl film ne turaly bolmaq? Būǧan qandai materialdar qoldanylady?
- İä, bız Qaldybai aǧa ekeumız äleumettık jelıde de, aqparat qūraldarynda da osy filmnıŋ jalǧasy bolatynyn aityp kele jatqanymyzǧa bıraz jyl boldy. «Allajar» filmnıŋ jalǧasy Jeltoqsan köterılısı turaly emes. Būl film Qaldybai aǧamyzdyŋ otyz jyldan berı aityp kele jatqan, 1989 jyly «Qazafilmde» qūrylǧan aty aŋyzǧa ainalǧan «Jeltoqsan» ūiymynyŋ halyqaralyq saiasi arenada jäne Egemendık jolynda atqarǧan küresterı turaly köp seriialy derektı epopeia bolmaq. Qaldybai aǧamyzdyŋ otyz jyldan berı kele jatqan 60 saǧattyq beinematerialdary men sonau 1989 jyly «Jeltoqsan» ūiymy retınde qūrylǧannan berı saqtalyp kele jatqan asa qūndy qūjattarymyzda bar. Atalǧan beinematerialdar men qūjattardy negızge ala otyryp osy filmdı ūrpaq aldynda jaryqqa şyǧaruǧa bel budyq. Bız beinematerialdar men qūjattardy qūpiia türde saqtap otyrmyz. «Qaldeke! «Allajar» filmın jaryqqa şyǧarǧan kezde senıŋ aiaǧyŋnan şalyp, qiianat jasaǧandar öte köp boldy. «Allajar» filmınıŋ jalǧasyn tüsıru üşın, barlyq beinematerialdardy maǧan amanat etıp tapsyryp otyrsyŋ. Menıŋ aiaǧymnan şalyp, qiianat jasaityndar bolatynyn bılıp otyrmyn. Olar kımder bolady?» - degen sūraǧyma: «Öz auylyŋnyŋ eŋ jaqyn itterı qabatyn bolady!» - dep menıŋ oiymdaǧymdy däl aitqan kezde taŋ qaldym. Men bärın tüsındım. Būl Qaldybai aǧamyzdyŋ maǧan qaldyrǧan amanaty! Qaldekeŋnıŋ jaǧdaiyn özderıŋız bılesızder, tym naşar. Kötereiın dep jatqan jügım tym auyr. «Ei, Alla! Bır Özıŋ jar bola gör!» - dep, Alla densaulyq berse, būl tuyndyny jaryqqa şyǧaramyn.
-Būl filmdı şyǧaru üşın, Sızderge naqty qandai kömek qajet?
-Bızge eŋ bırınşıden kino tüsıretın videokamera, mikrofon, ştativ siiaqty qūraldar auadai qajet bolyp tūr. Bıraz tüsıretın jūmystary bar. Eŋ bolmaǧanda 3 milliondai qarajat tabyla qalsa, joǧarydaǧy atalǧan qūraldady satyp alyp, tüsırılım tobyn qūryp, jūmysyma kırıse berer edım. Jalpy būl filmdı şyǧaru üşın bälenbai milliondaǧan dollar qajet etpeidı. Öitkenı materialdardyŋ bärı daiyn, qolymyzda tūr.Mūndaǧy eŋ negızgı jūmys – montajdyq jūmystar. Qarajat tapşylyǧyna qaramastan Qaldybai aǧa ekeumız bıraz jūmystardy da atqaryp, osy baǧytta jūmysymyzdy toqtapai kelemız. Eŋ bolmasa jeltoqsan köterılısınıŋ 35 jyldyǧyna arnap, 1-2 seriiasyn şyǧarsaq ta jaman bolmas edı.
Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan Nūrbike Beksūltanqyzy
Abai.kz
