Maǧjantanuşy Baqytjamal Qanarbaeva Altay news.kz basylymyna sūhbat berıp, qūndy mälımetterımen bölısken eken. Oqyrmandarǧa tolyq mätının ūsynyp otyrmyz.
Redaksiiamyzǧa maǧjantanuşy jerlesımız Baqytkamal Qanarbaeva kelıp kettı. Maǧjan öleŋderınıŋ örşıl ruhy etınen ötıp, süiegıne sıŋıp ketken jan eken. Är sözı mırdıŋ oǧyndai.
Alǧaş ūstatqan kım edı?
– Baqytkamal apai, sız keŋestık jüiede bılım alǧan adamsyz. Maǧjan aqynnyŋ esımın alǧaş qaşan estıdıŋızder? – Menıŋ negızgı mamandyǧym – jurnalist. O zamanda Maǧjandy qūbyjyq qyp aitatyn. Keiın bıldık olai emes ekenın. 1986 jyly köterılıs bolǧanyn bılesız. A. Baitūrsynov atyndaǧy tıl instituty men M.Äuezov atyndaǧy ädebiet jäne öner instituty tolǧan repressiia tūtqyndary edı. M.Qarataev 10 jyl, B.Ysqaqov bes jyl abaqtyda otyrǧan. Solardan kördı, sender kek aldyŋdar dep. Mäskeuden kelgen KGB ökılderı olardy tügel jūmystan alyp, institutty alastap şyqty. Qaitadan kadr jinau kerek edı. Diqan Qamzabek, Gülziia Pırälieva, Qūlbek Ergöbek siiaqty bırneşe talantty jasty Äuezov institutyna aldy. Men de solardyŋ qatarynda folklor bölımıne kırdım. 1988 jyly Maǧjan aqtaldy. Arystar jaryqqa şyǧyp, zerttei bastadyq. Jetekşılerımız taqyryp beredı. Bıraq eşbırı Maǧjanǧa jolamai qoidy. Jai ǧana maqtaǧanda tübın tüsıredı. Bıraq jeme-jemge kelgende, eşqaisysy zertteuge almaidy. Osy oiymdy Serık Qirabaevqa aittym. «Ne ısteisıŋ sen?» dep özıme sūraq qoidy. «Baqytkamal-au, qalqam-au, jıgıtter qorqyp jatqan düniege ekı kışkene balaŋyz bola tūryp sız qalai barasyz», – dedı. «Köreiın» dep qoimadym. Maǧjanǧa osylai keldım. Ömırımde 10 kıtap jazyppyn. Sonyŋ törteuı Maǧjanǧa arnaldy. – Aty aqtalǧan Maǧjannan nege bärı qaşady sonda? – Maǧjan 1960 jyly aqtalu kerek bolǧan. Kım kedergı bolǧanyn bılıp otyrsyz… – Bılmeidı ekenbız… – Qalai bılmeisız? Äbdıldä Täjıbaev qoi. Sol bas bolyp, segız adam qol qoiyp, Maǧjandy KGB-ǧa bergen ǧoi. KGB-nyŋ «Aqtauǧa bola ma?» degen saualyna: «Joq, aqtauǧa bolmaidy. Mūnyŋ öleŋderı tūnyp tūrǧan bäle saiasat. Özı erotikany küştı jazady. Onyŋ üstıne «Äldile ölım, äldile» dep ölımdı nasihattaidy» degen jeleulermen qaita japtyryp tastaǧan. Osy kezde Oljas Süleimenov, Mūrat Äuezov bastaǧan Mäskeudegı «Jas tūlpar» ūiymynyŋ müşelerı Almatyǧa kelıp, Maǧjannyŋ äielı Zylihadan aqyn şyǧarmalaryn alady. Maşinkamen 20 ekzempliaryn basyp, jasyryn taratady. Mūqaǧalilar sonda baryp Maǧjanmen tanysady. Sonyŋ äserınen Mūqaŋ «Oiataiyq aqyndy» degen öleŋ jazady. «Aǧalar, Maǧjandy aqtauǧa kömektesıŋder» degen söz ǧoi. Aǧalar qaidan tyŋdasyn? Eger Maǧjandy oiatsa, portretterdıŋ orny auysady ǧoi. Özderınıŋ ornyna Maǧjandar keledı. Äbdıldä Täjıbaevtyŋ «Portretter» degen şyǧarmasy bar. «Ol portretter kelgende, bız yǧysamyz» degen oi bar älgı şyǧarmasynda. Rasynda, solai boldy. – Jüsıpbek Aimauytov Maǧjandy myqty aqyn bolǧanymen, öz baǧytyn tappaǧan dep baǧalaǧan eken. Alaşordaǧa da asa bır eŋbegı sıŋıp ketpegen degen pıkırler aitylyp jür. Osy qanşalyqty dūrys pıkır. Qalai oilaisyz? – Şynyn aitu kerek, Maǧjandy bälendei Alaşordanyŋ ruhynda kettı dep aita almaimyn. Mümkındık bolsa, Maǧjan taza ǧalym, taza pedagog bolyp qalǧysy kelgen. Sondai bır armany bolǧan eken. Sosyn, būlardyŋ arasynda ideologiialyq tartys boldy. Sol ǧoi bırın-bırı ūstap bergen. – Bügın ǧana äleumettık jelıge NKVD-ǧa qyzmet etken qazaq ziialylarynyŋ tızımı şyqty. Maǧjandy ūstap bergen kım? – Maǧjannyŋ ainalasynda körsetuşıler köp boldy. Eŋ bırınşı türmege salǧan kısı – Tarbaǧataidyŋ tumasy. Būrynǧy Qaroi, qazırgı Qarasu auylynda tuǧan Kölbai Tögısov. Sol kısı aqyndy 1918 jyly türmege salyp, alty ai ūstaǧan. «Äne atam, mıne atam» dep otyrǧan. «Solşyl eserler» degen partiia bolǧan. K.Tögısov sonyŋ müşesı eken. Maǧjandy janyndaǧy ekı adammen ūstap otyrǧanda, Reseiden qaşqan admiral Kolchak Ombyǧa keledı. Sol kezde Kolchakqa Älihan Bökeihanov telegramma salady. «Andaǧy jerden qazaqtyŋ aqyny Maǧjan Jūmabaevty şyǧaryp alyŋyz. Al Kölbai Tögısovtı ornynda atyp tastaŋyz», – deidı. Kölbai qaşady. Artynan quyp jürıp atady. – Älihan nege ondai tapsyrma berdı? – Kölbai Tögısov Ä.Bökeihanovtyŋ basyna 10 myŋ rubl, Ahmettıŋ basyna üş myŋ rubl tıkken. Kölbaidyŋ közın qazır qūrtpasa, keiın özderın öltıretın edı.Aştyqty jazǧany üşın atylǧan
– Eger Alaşordaǧa sonşalyq eŋbegı sıŋıp ketpese, Maǧjan aqyn bolşevikter üşın nesımen qauıptı boldy? – Maǧjan Jūmabaev 1923 jyldyŋ aiaǧynda Mäskeuge barady. Ol kezde sosialistık realizmnıŋ negızı salynyp jatqan bolatyn. Maǧjan sony talqandauǧa baryp otyr. Orysşa öte sauatty adam bolǧan. «Osyǧan deiın öz betınşe damyp kelgen qazaq ädebietı sosialistık realizmge mūqtaj emes. Ärkım öz ädebietınıŋ tabiǧi bolmysyn saqtau kerek» degen pıkır aitady. Sonda «Kındık» baspasynyŋ direktory Näzır Töreqūlov janyndaǧy bır top adammen jerlesterdıŋ ūiymynda Maǧjandy talqandap synaidy. «Maǧjan zamanynan azyp ketken aqyn. Maǧjannyŋ oqulyqtarynyŋ bärı ziiandy. Bügınnen bastap alynsyn» deidı. 1925 jyldyŋ qaŋtarynan bastap Maǧjannyŋ bükıl kıtaptary tūtqyndala bastaidy. Būl onyŋ taǧdyryna äser etken ekınşı adam. – Sonda sosialistık realizmge qarsy şyqqany üşın qudalau bastaldy deisız ǧoi? – Qazaq ädebietınde 1925 jylǧa deiın jazylǧan şyǧarmanyŋ bärı modernizm. Sol zamandaǧy batystyŋ ädebietınen eşbır kem emes edı. 1925 jyldan bastap Stalin men Gorkii qol qoiyp, sosialistık realizm aǧymyn bekıttı. 1924 jyly Maǧjan «Alqa» arqyly soǧan qarsy şyqty. Sol üşın 1929 jyly tūtqyndalyp, 10 jylǧa kettı. Jetı jyl otyrdy da, üş jylyn keşırıp, qaityp keldı. 1936 jyly mausymda keldı. 1937 jyly 30 jeltoqsanda qaita qamaldy. 1938 jyly aqpanda atyldy. Sol üzılgen ız 1960 jyly bıraq jalǧandy. Osy kezde postmodernizm baǧytyndaǧy Zeiın Şaşkinnıŋ «Doktor Darhany» şyqty. Postmodernizmdı Oralhan Bökei damytyp sentimentalizmge, Tölen Äbdık siurrealizmge bastady. Sonda 35 jyl boiy qazaq ädebietı batpaqtap tūrǧan. Maǧjan sonyŋ aldyn alǧysy kelgen. Maǧjannyŋ bılımı telegei-teŋız bolǧan eken. Jaularyn qorqytqan osy. Ondai bılım eşbırınde joq edı. 1960 jyly Äbdıldä Täjıbaev aitady «Maǧjannyŋ basyn qūrtqan eŋ bäleket dünie – telegei-teŋız bılımı» dep. Sonda bılımnıŋ köp boluy da keide sor eken. – Atyluyna da osy äreketı sebepker boldy deisız be? – Joq. Būlardy satqyn, şpion dep aiyptaǧandaryn bılesız. 1921-22 jyldary qazaq dalasynda 2,5 mln. qazaq aştyqtan qyrylyp, 1,5 mln. qazaq bosyp ketken. Onyŋ deregı menıŋ qolyma Mäskeuden odaq qūlamai tūrǧan kezde tüsken. Al sol tūsta būl baspasöz üşın jabyq taqyryp edı. Aitqyzbady, jazǧyzbady. Eger Qazaqstanda ne bolyp jatqanyn bılse, damyǧan elder bolşeviktermen qarym-qatynasyn üzedı dep qoryqqan. Sol jabyq taqyrypty Beiımbet Mailin «Ait künderı» men «Külpäşte», Jüsıpbek Aimauytov «Jaŋabaidyŋ jantaǧy» deitın tragediiasynda, Säken Seifullin «Aruaqtar elesınde» jazdy. Osy dünieler şyqqannan keiın baryp Maǧjannyŋ «Jan sözı» şyqty. Barlyǧy aştyqty soiyp tūryp synaǧan tuyndylar edı. Bolşevikter Qazaqstandaǧy jaǧdaidy älem bılıp qoidy dep, şabyna şoq tüstı. Ondai «satqyndyq» jasaǧandar aman qalmauy kerek edı. Sonda būl törteuınıŋ atyluynyŋ tüpkı sebebı bıreu ǧana. Ol – aştyq taqyryby.Qazaqstanǧa qaitqysy kelmegen
– Jaulary dep otyrǧanyŋyz kımder? Sol baiaǧy N.Töreqūlovtar ma? – Maǧjan aqynnyŋ soŋyna şam alyp tüsken üşınşı adam Äbdırahman Baidildin. Özınıŋ jerlesı, Petropavldıkı. Maǧjannyŋ qyr soŋynan qalmai, erıp jüredı eken. Sonda keibıreuler mazaq qylady eken. Ūiat bolsa da aitaiyn, «Bügın Maǧjan qandai jel şyǧardy» dep sūraityn körınedı. Äbdırahman Baidildin ol tūsta Mäskeudege ortalyq baspanyŋ qazaq seksiiasynyŋ qyzmetkerı bolatyn. Būl da taǧdyrynda ülken röl atqardy. Eŋ sūmdyǧy Säbit Mūqanov boldy. Säbit nege soŋyna tüstı? 1919 jylǧy soǧys kezınde jetım bala Säbittı Maǧjan atasy Jūmabai qajyǧa jıberedı. Jūmabai qajynyŋ jylqysynda Kökdauyl degen seter aty bolady. Bırde Säbit şanaǧa sol Kökdauyldy jegıp, baidyŋ balalaryn qydyrtyp jüredı. Sonda Kökdauyldyŋ aiaǧy ınge kırıp, mertıgedı. Atpaz Jūmabai Säbittı bişıkpen sabap-sabap, uäde etken kiımın de bermei, quyp jıbergen ǧoi. «Ömır mektebınde»: «Beken degen oŋbaǧan, uäde bergen kiımın bermedı» dep aitady. Al sebebın qozǧamaidy. Sol künnen bastap Säbit Jūmabaev äuletıne öşıkken, soŋyna tüsken. Maǧjannyŋ ūstaluyna Säbit Mūqanovtyŋ rölı ülken. 1936 jyly Maǧjan keşırım aldy dedık qoi. Sol kezde aqynnyŋ Qazaqstanǧa qaitqysy kelmegen.- Nege?
Arystardyŋ aruaǧy aqşanyŋ közı bop tūr
– «Maǧjan bertınge deiın tırı bolǧan» deitınderge aitaryŋyz bar ma? Bıreuler Magadannan körıptı degen äŋgımeler boldy ǧoi? – Ötırık söz. Osy mäselenı maǧan studentter de jiı qoiady. Ol ötırık söz. Maǧjandardy ükım şyqpastan üş kün būryn atyp tastap otyrǧan eken. Aldymen atyp tastaidy, sosyn ükım şyǧarady. Mūnyŋ jai-japsaryn KGB-nyŋ öz adamdary ızdep, anyqtapty. KGB-nyŋ ışınde de ūltjandy azamattar bolǧan. 1960 jyly Maǧjan aqtala almai jatqan kezde Taşkentten Almatyǧa auysyp kelgen jerlesterı dokumenttıŋ bärın kötertken. Solar būrynnan KGB-da ısteitın bır orys şaldy tabady. «Maǧjandardy atyp jatqanda men 17 jastaǧy jıgıt edım. Otyryp qaǧazdardy toltyram. Ükım şyqpastan atylyp jatqandardyŋ ışınde Maǧjan da bolǧan. Bır tünde 37 adam atyldy» dep kuälık etken. Sonda Maǧjan Almatynyŋ aiaq jaǧyndaǧy Yntymaqta jatyr degen söz. Osy turaly men «Alaş ainasyna» sūhbat bergende aittym. «Maǧjannyŋ süiegın tapqylaryŋ kelse, Yntymaqty qoparyŋdar» – dedım. Ol jerde köp adam jatyr. – Sonda mūndai jalǧan qaueset taratu kımge paidaly? – Ötkende ǧana Yntymaq jaqta bıreuler bassüiek tauyp alypty. Älgı baspen bırge şyqqan közıldırık Iliias Jansügırovtıkıne keledı eken. Būlar nege Maǧjandar tırı bolǧan dep halyqty aldaidy? Onyŋ tübınde aqşa jatyr. Tırı bolǧan dep daqpyrt taratady da, ızdeuge aqşa böldıredı. Ol aqşa keiın bölıske tüsedı. «Säken tırı qapty, Ahmettı ana jerden kördık, Beiımbettı myna jerden kördık, Maǧjan Magadanda bopty» degen äŋgımeler köp. Sonyŋ bärınıŋ tübınde aqşa jatyr. Ekınşı sebebı de bar. Ūltqa qatysty qylmystyŋ bärınde qauıpsızdık qyzmetınıŋ aty atalady. Sol tüsken bedeldı saqtau üşın de osyndai aqparat taratady. «Bız olardy ölımge qimai, qoia bergenbız» degen tūspal jatyr ar jaǧynda. Sol kezde Alaş arystaryn atqan KGB jendetterınıŋ özderın de aman qaldyrmaǧan. Bärı atylyp kettı. Öitkenı olar şyndyqty bıletın. Keiın şyǧaruy mümkın edı. Keiıngı KGB mūragerlerı neden qorqatynyn tüsınbeimın. Olardyŋ arlary taza ǧoi. Kerısınşe şyndyqty aşpai ma? Ol şyndyq erte me, keş pe, bärıbır şyǧady. Aqiqattyŋ aşyluyna kömektesse, qauıpsızdık ökılderın halyq ta syilap, senetın bolady. – Magadanǧa arnaiy komissiia bardy dep estıp edık… – Qalijan Jūmabaev deitın Maǧjannyŋ ınısı bar. Sonyŋ qyzy Raihan Jūmabaeva Magadanǧa baryp keldı. Barmas būryn maǧan habarlasty. «Reseide bıreu Maǧjan deitın qazaqtyŋ aqynymen bırge otyrǧanmyn dep jür eken. Tısı tüsıp qalǧanyn, eŋbektep äreŋ jürgenın aitypty. Sol kısınıŋ beiıtın körsetıp bere alam deptı. Sız de barsaŋyz», – degen ötınış aitty. Men sonda: «Raihan apai, sız bosqa şarşamaŋyz. Barmai-aq qoiyŋyz. Ol beiıtten maskünem bıreudıŋ süiegı şyǧady», – dedım. Maǧjan öte täkappar adam bolǧan. Basyn imegen. «Bılgenıŋdı ıstei ber, ölımmenen oinadym» dep tūrǧan kısı qaidan bas iedı? Sondai biık tūlǧanyŋ tym bolmasa aruaǧyn bır eŋbektetıp qalaiyq degen aram oi şyǧar. Ol eŋbektemegen. Tısı de tüspegen. Almatydaǧy KGB-nyŋ astynda atylyp ketken. – Aitqanyŋyz ras bop şyqty ma? – Raihan apai bır aidai jürıp keldı sol jaqta. Kelgen soŋ telefon soqty. «Baqytkamal, qalqam, senıŋ aitqanyŋ şyn boldy. Qazyp alǧan kör maskünem orystyŋ mürdesı eken» dedı. Sonda da körgen-bılgenın tolyq aitqyzyp, gazetke jazatyn bolyp kelıstık. Jetı künnen keiın qoŋyrau şaluǧa uäde bergen bolatyn. Uädelı künı habarlassam, Raihan apai qaitys bolypty. Söitıp ol kısı 73 jasynda Magadannan kelgennen keiın jetı künde qaitys boldy. Ol kısı Magadandaǧy basqa da abaqtylarǧa sūrau tastap ketken eken. Reseidıŋ federaldyq qauıpsızdık qyzmetınen «Maǧjan Jūmabaev degen adamnyŋ bızdıŋ jerge tüskenı turaly eşqandai qūjat ta, derek te joq» degen resmi jauap keldı. Qazır ol qaǧaz menıŋ qolymda. – Arystarymyzdy «tyǧylyp ǧūmyr keşıptı» degendei söz taratqandarǧa nege şara qoldanbasqa? Zaŋmen tyiuǧa ärekettenıp körmedıŋızder me? – Ony sız ben bız bırlesıp ısteuımız qajet. Būǧan tyiym salmai bolmaidy. Kommunisterdıŋ arystarymyzdy atqany ras. Būlaişa ötırık aqpar taratudyŋ qajetı joq. Iliias Jansügırovtıŋ ūly Saiat aǧamen kezdestım. Jasy 83-te eken. Äkem tırı degen aqparatqa ümıttenıp şarlamaǧan jerım joq deidı ol kısı. Sonşa aqşamdy şyǧyndadym deidı. Otbasynyŋ auzynan jyryp, bar tapqanyn soǧan qūrtqan ǧoi. Äkesın öltırgenı azdai, endı ūrpaǧyn ötırıkpen sandaltyp qoiǧan. Būl da ädıletsızdık. Şyndyqty bardai aituymyz kerek qoi. «Sol kezde sondai zaman bolyp edı. At dedı – attyq, öltır dedı – öltırdık. Ölıgın ızdeimız deseŋder, jatqan jerı äne desın. Men talai aittym, alaştyŋ ruhyn ızdegışter qoldaryna bır-bır kürek alyp Yntymaqty aqtarsynşy, talai süiek tabylady. Nemese ana Boraldaida qandy sai bar. Üstın topyraqpen tegıstei salǧan. Odan talai asyldyŋ mürdesın tabuǧa bolady.Maǧjandy Şyǧys «qaqpaidy»
– Qazırgı oqulyqtarǧa Maǧjan aqynnyŋ şyǧarmalary qanşalyqty deŋgeide berılıp keledı? Qadaǧalap jürsızder me? – Kökeiıŋdı tüsındım. Oqulyq tügıl, mekteptegı portretı alyna bastapty. Osy Şyǧys Qazaqstannyŋ bır mektebınde arystar arasynda Maǧjan joq bolyp şyqty. Nege joq dep sūradym. Bes arystyŋ suretın tabu qiyn ba qazır? Ana jerde Säken, myna jerde Säbit tūr. Zaman olardıkı emes qoi. Sonda mūǧalım: «Apai, Maǧjannyŋ öleŋderı toǧyzynşy synypta ǧana berıledı ǧoi», – dep qarap tūr. Almatyǧa barǧan soŋ bükıl ädebiet oqulyqtaryn qoparyp, jaqsylap bır maqala jazaiyn dep şeştım. Maǧjannyŋ nasihattaluyna älı de kedergı köp. Bır Şyǧys Qazaqstannyŋ özınde ekıūdai tüsınık bar. Orystyŋ qūqaiyn köp körgen audandardyŋ halqy Maǧjandy jaqsy köredı. Anau Aqsuatta boldym. Aqjardaǧy Abai, Äuezov mektepterıne, Aqsuattyŋ özındegı mektepterde Maǧjan turaly sabaq ötkızbekşımın ǧoi. Direktorlar quana qarsy alǧan. Uaǧdaly saǧatta kelsem, oqu bölımınıŋ basşysy tyiym salyp qoiypty. Audandyq oqu bölımınıŋ basşysy «Bız Maǧjandy qaqpaimyz» degen jauap aitty. «Qaqpaimyz degen ne?» dep edım, «Bız Maǧjandy tüsınbeimız. Bızde Abai bar ǧoi» dedı. Qalqam-au, Abai senderdıkı emes, Abai bükıl qazaqtıkı. «Abai – aqyldyŋ aqyny, Maǧjan – aqynnyŋ aqyny» degen söz bar ǧoi. «Endeşe maǧan joǧarydan rūqsat qaǧaz äkelıŋız. Onsyz men sızdı synyptarǧa kırgızbeimın» deidı. Nemese ne aitatynyŋyzdy konspektılep körsetıŋız degen talap qoidy. Maǧjandy Şyǧys şynymen de, «qaqpaidy» eken. – Keşırersız, bıraq biyl tūŋǧyş ret oblystyq Maǧjan oqulary öttı ǧoi bızde. Barlyq audannan oquşylar keldı. – Tūŋǧyş ret ötıp jatsa jaqsy eken. Bıraq bölınu bar. «Abai, Şäkärım, Mūhtar üşeuı bızdıkı, Maǧjanyŋ aulaq» degen tüsınık bar. Kördıŋız be, tüsınık qandai? Aty aqtalǧanmen, nasihattaluynda kedergı bar. Öskemende universitet ötkızgen kezdesudı Aqsuattyŋ mektebınde ötkızuge bolmaidy eken. Mūny basqaşa qalai dep tüsınemız? Maǧjan ekeuımızdıŋ körgen qūqaiymyz bır būl emes. Menıŋ kandidattyq aluymnyŋ özı bır jyr. Özgeler diplomyn üş aida alǧanda, men bır jyl degende bıraq aldym. Onyŋ özınde basşymyz auysyp baryp, Amangeldı Qūsaiynov degen kısı ädıldık ornatty. Odan keiın de otbasyma, öz basyma qauıp töngen kezder boldy. Odan qūtylu üşın maǧjantanu turaly ülken sūhbat beru kerek edı. Gazetterge basqyza almai äure boldym. Jurnalister uaǧdalasyp ketedı de, keiın jaǧdaidy tüsındırıp qaita habarlasady. Eŋ aqyrynda Serık Janbolat «Alaş ainasyna» sūhbatymdy şyǧaryp berdı. Sodan keiın baryp közım aşyldy. – Sonda sūhbatyŋyzda sızge kedergı keltırıp jürgen adamdardyŋ atyn atadyŋyz ba? – Joq. Nobailap qana aittym. Sonyŋ özı jetkılıktı boldy.Zyliha men Maǧjandy Älihan qosqan
– Maǧjannyŋ qanşa öleŋı bar sonda? – Sony men sanamappyn. Öleŋ, poemalaryn bylai qoiǧanda, «Sauatty bol» eŋbegınıŋ özı üş kıtapqa jük bolady. Bıreuın taba almadyq, qalǧan ekeuı daiyn tūr. Üşınşısı Mäskeude deidı. Sūrau salǧanbyz, joq degen jauap keldı. Özım baryp ızdemesem, bolmaityn siiaqty. – Prezident Ūly dalanyŋ jetı qyryn atady. Sondaǧy «Arhiv-25» baǧdarlamasy boiynşa Maǧjanǧa qatysty ūsynar jobaŋyz bar ma? Mäskeuge baru kerek dep otyrsyz… – Ondai joba oilamappyn. – Maǧjan şyǧarmalarynyŋ şyǧu tarihy jaily ne aita alasyz? – «Türkıstan» poemasyn bılesızder. Bır ǧana mysal retınde sonyŋ şyǧu tarihyn aityp bereiın. Būl özı öte taǧdyrly tuyndy. Maǧjan ömırınde ekı ret üilengen. Bırınşı jary Zeinep Şoqannyŋ ınısınıŋ jienı bolǧan. Ol baladan jastai qaitys bolǧan. Al ekınşı äielı Zylihaǧa attyŋ jaly, tüienıŋ qomynda jürıp qosylady. Ūlanǧaiyr Qazaq dalasynan ülesımızge tört-aq oblys qalǧan kezder bolǧan. Sol tört oblys Türkıstan Respublikasyna qarap tūrdy. Astanasy Taşkent boldy. Özımızdıŋ Öskemen, Qaraǧandy, Oral, Aqtöbe, Kökşetaudyŋ bärı orystyŋ uysynda qalyp qoidy. 1920 jyldyŋ kezı edı būl. Orystar özara soǧysyp, bilık basynda bolǧandar şetelge qaşyp jatqan. Sol tūsta Maǧjannyŋ qolynda köp aqşa bolǧan eken. Zylihanyŋ küieuı başqūrttyŋ millionerı bolǧan adam. Qaitys bolǧanda ülken sandyq qalady artynda. Işı tolǧan altyn men kümıs bolypty. Sonda Älihan Bökeihanov Maǧjanǧa boidaq jürgenın aityp, Zylihaǧa üilenuge keŋes beredı. «Ol maǧan jien ǧoi. Odan tuǧan bala ne bolady?» deptı Maǧjan. «Zyliha saǧan ūrpaq syilai ma, joq pa, ony özıŋ bılesıŋ. Bıraq ana altyndy aluymyz kerek. Sol altynmen qazaqtyŋ tarylǧan keregesın qaita keŋeitemız» deidı. Älgı bailyqty özderındegı qormen bırıktırıp, şetel asyp jatqan orys generaldary men senatorlaryna qoldan şyǧyp ketken oblystardyŋ bärın qaitaratyn qūjat jazǧyzyp alyp qalǧan. Būl erlık künı bügınge deiın jasyryn ūstaluda. Äitpese Qaraǧandy men Semei Ombyǧa, Oral Sıbırge qarap keter edı. Keiın Soljenisynnyŋ qazaq jerı tört oblystyŋ ǧana jerı dep jürgenı sol. «Türkıstan» sondai alasapyran kezde şyqqan. Būl bır ǧana mysal. Maǧjannyŋ «Şyn ertek» degen poemasy bar. Syzdyq Kenesarin turaly. Orystar ony Sadyq degen. Han Kene ūstalǧanda, ūly Syzdyq 11 jasta bolǧan. Qoqan handyǧynda tärbielenıp, keiın Şyǧys Türkıstannyŋ basyn bırıktırgen. 10 jyl orystarmen soǧysyp, eŋ aiaǧynda auyr jaraqatpen general Gaupmannyŋ qolyna tüsedı. Sonda Romanov patşa öltırmeuge nūsqau bergen eken. Eger Syzdyq ölse, türkı halyqtary bıraq köterıledı dep qoryqqan. Syzdyq qysqa merzımde Qytaidaǧy Şyǧys Türkıstan men ūsaq türkı ūlystarynyŋ basyn qosyp ülgergen ǧoi. Ol kısı Türkıstanda 73 jasqa deiın ömır sürgen. Ataqty Jambyl sol Syzdyq törenıŋ atqosşysy bolǧan eken. «Syzdyq törege» degen öleŋderı bar. Syzdyqtyŋ erlıgı Maǧjan Jūmabaevqa «Şyn ertek» poemasyn jazǧyzǧan. Sonda aitady: Syzdyq. Öldı. Qūm. Kömdı. Tym-tyrys, – deidı. Baiqaisyz ba, ärbır sözden keiın nükte qoiylǧan. 1991 jyly keŋestık jüie qūlaǧan soŋ, Manaş Qozybaev Syzdyq törenıŋ derekterın Taşkentten aldyrdy. Onyŋ erlıgı men ömırı tarihta öz baǧasyn älı alǧan joq. Eger Maǧjannyŋ «Şyn ertegı» bolmasa, ol da jabuly küiınde qalar edı. Maǧjan bolmaǧanda, bız batyr Baiandy da bılmes edık. Al «Ötırık ertegı» degen poemasynyŋ siujetı köne İranda bolǧan eken. Maǧjantanuşylardyŋ ölımı de qūpiia – Qazır «tanuşylar» köbeiıp kettı ǧoi. Jalpy, būl dūrys ürdıs pe? «Maǧjantanuşy» degen atqa «talasuşylar» köp pe? – Men būǧan deiın maǧjantanuşy retınde özımdı jarnamalap, jaryqqa şyǧuǧa ūmtylmadym. Ǧylymi orta ǧana bıldı. Sebebı, erte şaqyrǧan äteştıŋ basyn kesedı. Bırden alaulatyp äketsem, osy künge jetpes edım. Ǧylymi joldan yǧystyryp tastauşy edı. Öitkenı Maǧjanmen ainalysqan Batyrhan Därımbetov mäşine apatynan kettı. Maǧjandy zerttep jürgen Erık Asqarov aqynnyŋ 110 jyldyq toiynan kele jatqan jolda kölık apatynan kettı. Taǧy bır şymkenttık ǧalym äiel boldy, aty esıme tüspei tūr. Ol da kölık apatynan köz jūmdy. «Maǧjan poeziiasyndaǧy filosofiia» taqyrybyna qalam terbep jüretın. Äiteuır artynda eŋbegı qaldy. Ondai qastandyqtyŋ neşe türın maǧan da jasady. Oipyl-toipyl, bylai. Äzırge amanmyn. Onyŋ özı bır jyr. Keiın aitam. – Qazır aituǧa bolmai ma? – Keiın özım, asyqpai otyryp jazǧym keledı. Olardyŋ maǧan ne ıstegenın, qalai ıstegenın. – Sonda üşeuınıŋ de apattan qaitys boluy jai ǧana säikestık emes deisız ǧoi? – Endı ol dälelsız dünie bolǧanmen, ışıŋ qūrǧyr sezedı ǧoi. Bırde marqūm Batyrhan Därımbetov esık qaǧyp kırdı. Jalǧyz otyrǧam. Maǧjannyŋ ertegılerı men mysaldaryn alyp keptı. «Mynany alşy, bolaşaqta saǧan ıske jaraidy», – dedı berıp tūryp. «Batyrhan, sız özıŋız de maǧjantanuşy emessız be?» dedım. «Äi osy men maǧjantanuǧa jete almaityn sekıldımın» dedı keiıp. Ol Maǧjannyŋ lirikasynan doktorlyq dissertasiiaǧa daiyndalyp jürgen. Türık pen qazaq älemınıŋ bailanysyn eŋ bırınşı Batyrhan jazǧan. Maǧjan poeziiasynda türkı taqyryby bar ekenın qozǧap, Türkiiaǧa baryp, türıkterdı bızge ertıp äkelgen sol Därımbetov edı. Maǧjantanuşylar köp bolǧanymen, «Maǧjantanu ortalyǧy» kerek. 125 jyldyq toiynda Petropavldaǧy universitet rektoryna sondai ūsynys aittym. Kelıp-ketıp jürıp-aq kömek berer edım, aşylsa. – Maǧjandy zerttegenıŋız üşın qūqaidy köp kördım dep otyrsyz. Onyŋ artynda naqty kımder tūr. Ol ūiym ba? Naqty adam ba? Bolmasa özge bır memleket pe? Mysaly, Şäkärımdı aitsaq, ar jaǧynan Qarasartovtar şyǧady. Al Maǧjannyŋ artynda kımder tūr? – Bärınıŋ ülesı bar. Atalarynyŋ aty şyqpauyn qalaityndar köp Maǧjannyŋ ısınde. Olar ädemı-ädemı qyzmette otyr. O basta Maǧjan men Abaidy talastyryp qoiǧan – Säbit Mūqanov. Bır kezderı qazaq ädebietınıŋ basynda Ahmet tūru kerek degender boldy. Mırjaqyp ol biıkte Abai tūr dep jazǧan. Osy kezde Säbit tūryp, Abaidyŋ ornyna Maǧjandy qoiu kerek degen äŋgıme şyǧarǧan. Sol arqyly ol Şyǧys pen Petropavldy bır-bırıne aidap salǧan. Osy taitalas Maǧjandy qaralaǧan maqalalar men körsetken hattardyŋ tuyndauyna türtkı boldy. Qazır qoparsaq, sonyŋ bärı şyǧaiyn dep tūr. – Maǧjannyŋ zertteluı osynşa maşaqatpen jürıp jatsa, töl tuyndylarynyŋ halı neşık sonda? – Maǧjannyŋ 1912 jyly jazylǧan «Ot», «Paiǧambar», «Künşyǧys» degen öleŋderı bar. «Paiǧambarda» «Entelegen kädımgı İvan esalaŋ» degen söz bar. 2009 jyly «Arys» baspasynan şyqqan şyǧarmalar jinaǧynan sol joldar alynyp qalypty. Qūrastyruşylardan sūrasam, orysqa tılı tiıp tūr ǧoi degendı aitady. «Ot» ta qidalanǧan. «Oral tauynan» 12 jol kesıp tastapty. Keiın osy mäselenı Almatyda ǧalymdardyŋ aldyna, bır konferensiiada köterdım. «100 jyl būryn atylyp ketken Maǧjandy qaitadan atuǧa sızderge kım pravo berdı?» dedım. Sol sözı üşın Maǧjan atylǧan edı. Ol turaly men eŋbekterımde jazdym. Bızdıŋ basty tragediiamyz, ǧalymdar bır-bırımızdı oqymaimyz. Oqysa, «Entelegen kädımgı İvan esalaŋ» degen sol söz qysqarmauşy edı. 1932 jyly Säbit Mūqanov «Qazaq ädebietınıŋ tarihy» degen kıtap jazady. Sonda älgı joldy qatty synaidy, «esalaŋ İvan» dep otyrǧany kommunister dep körsetedı. «Paiǧambar» jazylǧanda Romanovtar äuletı bilık etıp tūrǧan kez. Qaidaǧy bolşevik? «Ana tılı» gazetındegı maqalamda sonyŋ bärın däleldep jazdym. – Maǧjannan ūrpaq qaldy ma? – Joq. 1917 jyly Zeinepke üilenedı. 1919 jyly Maǧjan ūldy bolady. Bıraq Zeinep baladan köz jūmǧan. Ol kezde azamat soǧysy jürıp jatqan kez. Maǧjan ūlyna Grajdan dep at qoiǧan. Sol Grajdan alty aidan keiın köz tiıp, şetıneidı. Maǧjan Ombyda jürgen kezı. Zeineptıŋ de, Grajdannyŋ da topyraǧyna qatysa almaǧan. Al Zyliha jienı bolǧanyn aittyq. Odan da bala bolmady. Zyliha 1990 jyly toqsanǧa kelıp qaitys boldy. Ölgenşe Maǧjannyŋ otyn öşırmei öttı.Esımjan Naqtybaiūly,
"Altay news"
