Qūrmettı oqyrman! Jaqynda "Adyrna" ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı "Adyrna kıtaphanasy" atty jobany qolǧa aldy. Bız osy joba aiasynda "Qazaq salttarynyŋ ınju-marjandary" atty mädeniettanuşy Berdaly Ospannyŋ kıtabynan üzındıler ūsynudy jön kördık.
Sonymen "Jeŋgetailyq - ǧaşyqtarǧa kömektesetın salt" atty maqalany oqyŋyzdar.
Qazaq qyzyn qolynan kelgenşe erkeletıp, köŋılın qaldyrmai ösıretın.
«Jol mūraty jetu, qyz mūraty ketu», «Qyz jat jūrttyq» dep aita otyryp, qyz balanyŋ bolaşaǧy jaqsy boluyn da bükıl tuǧan-tuys, auyl-aimaq bolyp oilaityn bolǧan.
Qazaq qauymynda qyz tärbiesı qaşanda da äjesı men anasynyŋ, qala berdı bükıl auyl äielderınıŋ mındetı bolǧany belgılı. Qyz tärbiesıne bailanysty bügıngı künge jetken baiyrǧy kezdegı sözderdıŋ bırı «Qyzǧa qyryq üiden tyiym» bügınde de jiı aitylady. Sebebı qyz barǧan jerınde tek bır janūianyŋ, äulettıŋ ǧana emes, bükıl bır rudyŋ ökılı retınde qabyldanatyn.
Jeŋgenıŋ äulettegı erekşe orny
Ädette qyzdyŋ jürıs-tūrysyna jeŋgelerı jauapty bolǧan. Jasy kışı qaiyn ınıler men qaiyn sıŋlıler aǧalarynyŋ kelınşegıne ülken syilastyqpen qarap – jeŋge, jeŋgei, jeŋeşe dep ataidy. Aǧasynyŋ qaryndastary jeŋgesı jaqsy bolsa asa bır jaqyn tartyp, aralarynda näzık sezımdı qarym-qatynas ornaityn. Jeŋge jaqsy äpkedei ärı syrlas qūrbydai bolatyn. Jeŋgeler öz kezegınde qaiyn sıŋlısınıŋ atyn atamai «Erkemai», «Erkejan» dep erkeletetın.
Osylaişa olardyŋ arasynda ülken senım paida bolyp, qyz jeŋgesıne eşkımge aitpaityn qūpiialarymen bölısetın, keŋesetın. «Qyz qūpiiasyn jeŋge bıler», «Qyzy bar üidıŋ jeŋgesı jaǧymdy» degen sözderdıŋ şyǧuy beker emes. Jeŋgeler qaiyn sıŋlılerınıŋ jaqsy jerge barǧanyna müddelı bolǧan. Sondyqtan oŋtaiy kelgen jaǧdaida qaiyn sıŋlısıne dūrys jūbai bolatyn jaqsy jıgıt qarastyra jürgen.
Jeŋge ekı ǧaşyq jastyŋ arasyn jalǧastyruşy altyn köpır deuge de bolady. «Joly bolar jıgıttıŋ jeŋgesı şyǧar aldynan» degen maqaldyŋ bügınge deiın öz maŋyzyn joimauy osynyŋ dälelı.
Jaqsy jeŋge ǧaşyq bolǧan jastardyŋ arasyndaǧy däneker. Būl salt qazaqta – «Jeŋgetailyq» dep atalady.
Jeŋge hat tasuşy da, kezdesu ūiymdastyruşy da. Ädette jıgıt süigen qyzyna sezımın bıldıru maqsatynda, eŋ aldymen qyzdyŋ jeŋgesınıŋ kömegıne mūqtaj. Al qyzdyŋ jeŋgesıne jaqyndau mümkın bolmaǧan jaǧdaida qyz auylynda tūratyn dosynan qyz jeŋgesımen söilesudı ötınetın bolǧan. Qalai bolǧanda da qyz jeŋgesımen jolyǧyp kömek sūrau qyz jüregıne jaqyndaudyŋ eŋ qysqa joly. Ärine, būndai jaǧdaida qyzdyŋ jeŋgesıne mümkınşılıgınşe saqina, syrǧa, bälezık syndy syilyqtar ūsynylatyn.
Ǧaşyq jastardyŋ kezdesulerın ūiymdastyratyn, qaiyn sıŋlısın eşkım körmeitındei etıp syrtynan baqylap tūryp taŋ ata üiıne ertıp keletın de jeŋgesı bolǧan.
Eger atastyrylyp qoiǧan qyz, qalyŋǧa töleitın maly joq jıgıtpen qaşyp ketken jaǧdaiǧa, qyzdyŋ jeŋgesı bärıne kınälı bolyp sanalatyn. Ony qaiyn sıŋlısıne dūrystap qaramady dep aiyptaityn bolǧan. Bır sözben aitqanda qyz ben jıgıttıŋ arasynda toiǧa deiın, toi barysynda jäne toidan keiıngı jaǧdaidyŋ bärınde de özınıŋ naqty orny bar bırden bır adam jeŋge bolatyn.
Jeŋgetailyqtyŋ ädebiettegı körınısı
Bügınde qazaq qyzdarynyŋ arasynda Toǧjan keŋınen taraǧan esım. Būl esım äsırese Mūhtar Äuezūlynyŋ qazaqtyŋ ūly aqyny Abaidyŋ ömırıne arnalǧan «Abai joly» roman-epopeiasy şyqqan kezden bastap keŋınen tanymal boldy. Kıtapty oqyǧar ärbır adam Abaidyŋ ǧaşyǧynyŋ esımı Toǧjan bolǧanyn bıledı. Romanda Abaiǧa süigenı Toǧjanmen kezdesuge kömektesetın jeŋgesı Qaraşaş ekenı jazylǧan:
«Sol künder ışınde Abai öz öleŋderın de aitty. Erbol endıgı syrlasy bolyp aldy. Ömırınde alǧaş ret osy jıgıtke Abai öz jüregınıŋ syryn aşty. «Toǧjanǧa bıldır» dep aitty.
Erbol osydan soŋ barlyq Abai aitqan öleŋderdı jattap ap, jas jıgıttıŋ jan sälemın Toǧjanǧa jetkızbek bop jürıp kettı.
Arada aidai sozylǧan üş kün ötkende, Erbol Jidebaiǧa qaita kep, Abaidy ertıp alyp Şyŋǧysqa, Tüieörkeşke qarai tarty.
Abaidyŋ jalǧyz tılegı bır ǧana oŋaşada jüz körısıp söilesu bolatyn. Sol armanyn Erbol aparyp, äuelı Toǧjannyŋ jeŋgesıne, Asylbektıŋ kelınşegıne aitypty. Sälemge aitqan öleŋderın aityp berıptı. Ol jeŋge Toǧjanmen barynşa syrlas, tatu bolatyn. Ömırınde älı künge qaiyn sıŋlısı men özge jıgıttıŋ arasyna deldal bop körmegen-dı. Bıraq, mynau jol oǧan da özgeşe körınıptı. Erbol da sözge jüirık, qolqasyn ötkıze bıletın, otty, jūǧymdy jıgıt.
Äiteuır sol jeŋge men Erbol ekeulep otyryp, Toǧjanǧa Abaidyŋ bar öleŋın estırtıptı de, aqyrynda, bır jüz körısuge köndırıptı.
Taqat, sabyrlan airyǧan Abai Tüieörkeşke qalai jetkenın aŋǧarǧan da joq. Ymyrt jabyla bere ekı jıgıt tau ışındegı Erbol auylyna keldı.
Alǧaşqy jüzdesu
...Abai aqyryn sälem berıp, jasauly otauǧa kırgende, aqqūba jeŋge tösek janynda tūr eken de, Toǧjan jerde körpe üstınde otyr eken. Tabaldyryqtan törge şeiın jaiylǧan ädemı alaşa. Aq jıbek şymyldyq biık süiek tösektı jartylai qorşap apty.
Abai amandasyp toqtaǧanda, sypaiy jeŋge būǧan jaqyndap kep, tymaǧyn alyp, belın şeştı.
Toǧjan alǧaş minütterde qatty qysylyp, öte aqyryn amandasyp, özgeşe qyzardy. Bır kezde onyŋ jüzı aǧara bastap, sūrlanyp ketedı. Jürek tolqyny men ūialu aralas. Barlyǧy da lüpıl qaqqan şynşyl qanmen betıne şyǧyp, syr aityp qaitady. Erbol jastar qysylmasyn degendei bolyp:
– Al, men arǧy jaǧaǧa qaityp, atty äzırlep tūramyn! – dedı.
Abai ündemei basyn izep, rūqsat ettı.
Jeŋge de şai äzırlemek bop tysqa şyqty. Sol ketkennen qaitqan joq.
...Osy keş ekı jasty bır-bırıne sonşalyq süiıktı, yntyq ettı. Ekeuı tek jüz körısuden, söilesuden basqa eşbır böten tılek oilamastai. Alǧaş körıskenderı osy bolsa da, köp jailardy aitysty. Şyn saǧynyşty, yntyq jandar bop ūǧysty.
Taŋ jaqyndaǧan kezde ǧana jeŋge qaita oraldy...
– Oipyrmai, qalqam Abai-ai, qiyn bolmasa igı edı! Su tüsıp ketıptı! Atyŋ qaida edı? – dedı.
...Sypaiy, maida mınezdı jaqsy jeŋge Abaidy qaraŋǧy qoranyŋ ışıne jetektep ap, qaqpaǧa äkeldı de:
– Al, qalqam, jer tar, uaqyt tyǧyz boldy. Bıraq, tıleules dostaryŋ bar ekenın kördıŋ ǧoi. Eske ala jür! Tek myna sudan baiqap öt! Qoş! – dedı.
Abai jeŋgenıŋ ekı qolyn qapsyra ūstap tūryp:
– Jeŋeşetai, ūmytpaspyn! Ölsem de ūmytpaspyn osy jaqsylyǧyŋdy! – dep qoştasty da, kışkene esıktı aqyryn aşyp, jai salmaqpen basyp jürıp kettı.
Abai oiy jaŋa özımen qoştasqan ǧaziz jandarmen bırge boldy. Solardyŋ jüzderı köz aldynda. Kökıregı tolǧan nūr säuledei, şeksız bır quanyş anyq baqyt tynysy bar».
«Jeŋgetailyq» saltyn qazaqtar ūmytqan joq. Jastar bügıngı kezde de ǧaşyqtarǧa kömektesuge ärdaiym daiyn tūratyn tılektes jeŋgelerden kömek sūraidy.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ūlttyq portaly
