Biylǧy jyldyŋ tamyz aiynda – Qazaq halqynyŋ ūlt-azattyǧy, memlekettık täuelsızdıgı üşın küresıp 1970-1990 jyldar aralyǧynda üş märte bas bostandyǧynan aiyrylǧan belgılı saiasi qairatker, kompozitor, QR Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı, tarih, muzyka, filologiia zertteuşısı, professor, «Jeltoqsan», «Azat» ūlttyq qoǧamdyq ūiymlarynyŋ basşysy Qoja-Ahmet Hasen Kärımjanūly (Qoja-Türk) 70 jasqa keledı. Onyŋ esımı 1977 jyly Helsinkidegı Düniejüzılık saiasi tūtqyndar tızımıne jazylyp, şetelderde de belgılı bolǧan edı.
Tarih ǧylymdarynyŋ doktory Qambar Atabaev «Tuyn jyqpai alaştyŋ» atty derektanulyq zertteuınde H.Qoja-Ahmettıŋ 1970 jyldarda jazǧan eŋbekterı turaly bylai degen edı: «Ūzyn-yrǧasy 260 jyldyq tarihy bar täuelsızdık jolyndaǧy kürestıŋ özındık erekşelıkterı bar ülken bır kezeŋı zamandasymyz Hasen Kärımjanūly Qoja-Ahmettıŋ atymen tıkelei bailanysty. Hasennıŋ 1972-1976 jyldar arasynda jazǧan eŋbekterı men sol eŋbekterdıŋ negızınde paida bolǧan sottyŋ «Aiyptau qorytyndysyn» derek közderı retınde alyp otyrmyz... Hasennıŋ jüz paiyz şyndyqty aitqanyna bügın eşkım kümän keltıre almaidy. Mysaly, bır ǧana Qazaqstannyŋ Reseige qosyluynyŋ 250 jyldyǧyna arnalyp ondaǧan kandidattyq jäne doktorlyq dissertasiialar qorǧaldy. Talailar ǧylymi ataq-därejege ie boldy.
Bıraq, uaqyt şyndyqty tarihşy ǧalymdardyŋ emes, H.Qoja-Ahmettıŋ jazǧandyǧyn tolyǧymen däleldep berdı. Tek, Hasen ǧylymi emes, «asa qauıptı memlekettık qylmysker»–degen ataq alyp türmege tüstı. Bügıngı künı käsıpqoi tarihşylardyŋ bärı derlık Qazaqstannyŋ Reseige öz erkımen qosylmaǧandyǧyn aityp, oǧan dälelder keltırude. Tek, sol şyndyqty būdan 40 jyl būryn, iaǧni kommunistık partiianyŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan kezınde Hasennıŋ aitqandyǧyn esten şyǧaryp jür.
H.Qoja-Ahmettıŋ küresın, köp jaǧynan, XX ǧ. basyndaǧy qazaq ziialylarynyŋ küresıne ūqsas dep aituǧa bolady. Hasendı de keŋester türmesı moiyta alǧan joq. Türmede otyryp ta, odan keiın de jazǧan saiasi mazmūndaǧy öleŋderı, ertegılerı, maqalalary Hasennıŋ alǧan baǧytynan taimaǧandyǧyn körsetedı.
Alaş kösemderınıŋ tereŋ ensiklopediialyq bılımnıŋ, san-salaly önerdıŋ ielerı ekendıgı barşaǧa aian şyndyq bolsa, H.Qoja-Ahmettıŋ jariialaǧan eŋbekterı de onyŋ qoǧam damu zandylyqtaryn, tarihty jaqsy bıletın saiasatker, sazger, suretşı, aqyn, jurnalist jäne jazuşy ekendıgın körsetedı.
Degenmen, H.Qoja-Ahmettıŋ küresınıŋ özındık erekşelıkterı de bar. Bırınşıden, qazaq ziialylary öz küresterın Hasenge qaraǧanda äldeqaida demokratiialyq jaǧdaida jürgızdı. Būl jaǧynan kelgende olar Hasennen äldeqaida «baqytty» edı. Olardyŋ keibırı memlekettık Dumaǧa müşe bolyp öte aldy, ūlttyq baǧyttaǧy beiresmi gazet, jurnaldar şyǧardy. Ekınşıden, negızınen XIX ǧasyrdyŋ soŋy men XX ǧasyrdyŋ basynda saiasi küresker retınde qalyptasqan qazaq ziialylary küreske, iaǧni tarih sahnasyna toptasyp bırge şyqty.
Al, Hasen özınıŋ küresın elımızde keŋes ökımetınıŋ zorlyqpen ornaǧanyna 55 jyl ötkennen keiın, el tolyǧymen «jaŋarǧanda», partiianyŋ aqylǧa syimaityn şeşımderın asyra oryndauǧa «Är qaşanda daiyn» tūrǧan qazaq oqyǧandarynyŋ jaŋa ūrpaǧynyŋ ortasynda jürgızuıne tura keldı.
Ol özınıŋ Keŋes ökımetıne qarsy baǧyttalǧan ünparaqtaryn «Jas Qazaq» ūiymy atynan körsetıp, öz küresıne toptasqandyq sipat bergısı kelgenımen, ondai ūiym qūru ol kezeŋde eş mümkın emes edı. Sondyqtan H.Qoja-Ahmet, ıs jüzınde otarşyldyqpen jalǧyz kürestı.
Degenmen, mūndai erekşelıkterıne qaramastan Hasen küresın Alaş ardagerlerı küresınıŋ jalǧasy retınde qarap, XX ǧasyr basynda Alaş kösemderı kötergen küres tuyn Hasen «Jeltoqsanǧa» jetkıze bıldı – dep aita alamyz» («Aqiqat» jurnaly, 2002 j. №7.).
Memlekettık kauıpsızdık komitetı (KGB) polkovnigı Täŋırbergen Bekımovtıŋ 1986 j. Jeltoqsan köterılıs turaly 1993 j. QR Konstitusiialyq sotyna aryzynan: «Maǧan Qazaq tele-radiosynyŋ redaktory, kompozitor Qojahmetov Hasennıŋ üstınen dattau materialdaryn jinaqtau tapsyryldy. Men arhivten onyŋ üstınen 1977 jyly jürgızılgen 6 tomdyq «qylmystyq ıspen» mūqiiat tanystym. H.Qojahmetov – soŋǧy 20 jyl ışınde ūltşyldyq, antiorystyq, antiimperialistık közqarasy üşın sottalǧan jalǧyz qazaq azamaty eken. Ony qaitadan qamaludan alyp qalu üşın men: «Qojahmetov Jeltoqsan oqiǧasyna qatyspaǧan» dep ştabqa esep jazyp berdım. Būǧan qanaǧattanbaǧan basşylarymyz būl ıstı qaitadan teksertıp, Qojahmetovtyŋ «qylmysyn däleldep», ol 4 jylǧa sottaldy. Al men bolsam qyzmetten alyndym» - dep jazady.
Hasen Qoja-Ahmet mereilı jasqa keluıne orai, onyŋ «Zūlymdyq imperiiasymen» jekpe-jek» atty jinaǧynan 1970 jyldary Resei-KSRO-nyŋ otarşyl-totalitarlyq saiasatyn äşkerelep, qazaq elın azattyq küresıne şaqyrǧan şyǧarmalarynyŋ bırqataryn jūrtşylyq nazaryna ūsynamyz.
--------------------------------------------------------------------------------
OIаN, QAZAQ! OIаN, ELIM!
Özıŋdı namysy bar azamat dep sanasaŋ, oilanatyn uaqytyŋ jettı, bauyrlar. Tuǧan jer tonaluda. Ana tılımız, mädenietımız ümytyluda. Orys şovinisterınıŋ osy saiasaty özgermese, qazaq ūltynyŋ jer betınen joiylar uaqyty da alys emes. Tarihtyŋ būl tälkegınen tek küresu arqyly aman qaluǧa bolady. Otanymyzdyŋ täuelsızdıgı üşın, Qazaq elın joiyludan saqtau üşın bız, qazaq elınıŋ azamattary, orys otarşylaryna mynadai talaptar qoiamyz:
(1972 j.)
HALQYMA
Tyŋda, saǧan aitamyn men syrymdy,
Qazaq bolsaŋ ūǧarsyŋ būl mūŋymdy.
Eger sözım tebırentse jüregıŋdı,
Özderıŋnen tabarmyn tıregımdı.
Jatsam-tūrsam sanamnan şyqpaityn oi –
Halqym, senıŋ erteŋgı taǧdyryŋ ǧoi!
Ejelgı jau el bolmas» degen maqal,
Tura eken babalar aitqan naqyl:
Közıŋdı aşşy, qaraşy ainalaŋa,
Şaŋy şyǧyp, şöl bolǧan en dalaŋa.
Aqan serı, Bırjan sal jyrlap ötken,
Osyndai ma ed jerımız maqtan etken?!
Jerımız köp, özımız az el edık,
Basyndyryp jat jūrtty, taiaq jedık.
Neşe myŋ jyl babalar saqtap kelgen,
Endı airyldyq Otannan, Ana tılden.
Öz tılımde söilesem – mazaq qylad,
Qalai endı joiylmai qazaq qalad?!
«Barlyq ūlt – teŋ!» aitary, aram ışı,
Aldau, qyru – orystyŋ ejelgı ısı.
Milliardtap jyl saiyn berem astyq,
Sonda daǧy ısterı bızge qastyq...
Sanap bärın aituǧa auyz barmaid,
Iliias, Säkenderdei atyp-qamaid.
Ne aitamyz keiıngı bız ūrpaqqa,
«Qazaq degen el qaida?» degen sūraqqa.
Joiylmasyn deseŋder bızdıŋ halyq,
Basty qosyp, bız de bır ıs qylalyq.
Talai batyr tudyrǧan el emes pe eŋ?!
Jau jylaǧan qazaqpen eregısken.
«Qyryq kün synbai, bır künde synar şölmek»,
Şydap boldym, endıgı oi – şaiqasyp ölmek!
(1972 j.)
TONAU
Zavod saldy, jol saldy,
Rossiia qolyn mol saldy.
Astyq, mūnai, kendı aldy,
Tonalmai, qazaq neŋ qaldy?
(1972 j.)
- Bır ūltqa tabyndyru, orystandyru saiasaty toqtatylsyn!
- Orystardy qazaq jerıne qaptatyp qonystandyru toqtatylsyn!
- Qazaqstandaǧy barlyq oqu oryndary, mekemeler ūlttyq tılımızde bolsyn.
- Iаdrolyq qarular synap, himikat "tyŋaitqyştarmen" ulap, qazaq jerın şölge ainaldyru toqtatylsyn!
- Qazaq jastaryna zorlyqpen qoi baqtyru toqtatylsyn!
- Ūlt azattyǧy üşın küresken saiasi tūtqyndar türmelerden bosatylsyn!
- SSSR Konstitusiiasynyŋ 125-babynda aitylǧan: sez bostandyǧy, baspasöz bostandyǧy, jinalys jasau bostandyǧy, t.b. pravolar ıske asyrylsyn!
- .Şetelderdegı qazaqtarǧa jäne Türkıstandyq basqa da ūlttarǧa Otanyna qaituǧa rūqsat berılsın. Olar qudalanbasyn!
- Qazaqstannan tonalyp Rossiiaǧa jöneltıletın bar- lyq zattarǧa şek qoiylsyn (mūnaiǧa, etke, astyqqa, t.b.).
- Orystar öz Konstitusiiasyndaǧy "Ärbır Odaqtas Respublikanyŋ SSSR-den erkın bölınu pravosy saqta- lynady" delıngen 17-babyn esterınde saqtasyn.
"Adyrna" ūlttyq portaly
