Keiıngı jyldar ūlttyq at sporty jan-jaqty damyp kele jatqanyn körıp jürmız. Türlı qaşyqtyqtaǧy bäige, audaryspaq, teŋge ılu, qyz quu sekıldı halyqqa būrynnan tanys at oiyny türlerınen basqa, asau üiretu de at sportynyŋ bır türı retınde qolǧa alynyp jatyr eken. Ärine, būnyŋ bärı ūltymyzǧa etene jaqyn, sonau türkı zamanynan bügınge jalǧasyp kele jatqan dästürlerımız. Qoldap, quanǧannan basqa aitarymyz joq.
Sızderge äŋgıme etpekşı taqyrybymyz: bügınde jazyqsyz ūmyt bolǧan, qazaqtyŋ taǧy bır atüstı önerı – qūryqşylyq. Iаǧni, jylqyny qūryqpen ūstau önerı.
Köpke belgılı, bos jürgen jylqyny ūstaudyŋ bırneşe türı bar. Olardyŋ bırı – şalma tastau. Bızdıŋ jaqta būny būǧalyq dep te aita beredı. Şalma tastaudy köbınese qytai, moŋǧol jerınen qonys audaryp kelgen qandastarymyz qoldanady.
Al, Arqa öŋırınde sonau zamandardan berı jylqyşylar tek qūryq ūstaityn. Qandai asau jylqy bolsa da, känıgı qūryqşylar qūryq salyp toqtata beredı. Ärine, būl jaqta da būǧalyq qoldanylady, bıraq ony şalmalap alystan laqtyrmaidy. Būǧalyq arqan qūryqtyŋ basyna ılınıp, sosyn ūstalmaqşy jylqynyŋ moinyna tastalady. Jäne būndai būǧalyq salu ädısı ertede kezde köp qoldanyla bermeitın. Keide ondaǧan, jüzdegen bas jylqylar ūstalyp, et kombinatyna, basqadai jaqqa kölıkke artylar kezde kezde ǧana būǧalyq qoldanylatyn. Qazır, baiqap jürmız, babalardan qalǧan qūryqşylyq öner ūmytylyp barady, barlyǧy bırjola būǧalyqqa köşıp alǧan.
Erte kezden (toqsanynşy jyldarǧa deiın) būl jaqta jylqy baǧatyn adamnyŋ negızgı qūraly – qūryq bolatyn. Sebebı, bar ömırlerın jylqy ışınde ötkızgen qariialardan qalǧan: «Būǧalyqty qatyn ǧana ūstaidy» degen qaǧida bar. «Eger jıgıt bolsaŋ, asaudy qūryqpen ūsta» dep üiretetın. Sondyqtan at mınıp, jylqy baqqan adam mındettı türde dalada öz atyn özı qūryqpen ūstap aluǧa daǧdylanady. Bıraq ekınıŋ bırı naǧyz qūryqşy bola bermeidı. Ony da da jıgıttıŋ jıgıtı ǧana igeredı.
Endı osy qūryq degen ne, ol qandai boluy kerek deseŋız, ol ūzyndyǧy 3-3,5 metr bolatyn qaiyŋ nemese özennıŋ maiysqaq qara talynan jasalady. (Terek, basqadai aǧaş qūryqqa jaramaidy, mort synyp ketedı). Qūryqtyŋ tüp jaǧy juan, şamamen jas balanyŋ bılegındei bolady jäne bır metrdei jerınıŋ qabyǧy alynyp tastalady. Ūş jaǧy süiırlenıp baryp bıtedı. Jäne eŋ jıŋışke ūşy ekı aiyr bolu kerek. Ol jerge qūryqtyŋ bas bauy bailanady, sol şyǧyp ketpes üşın kerek.
Endı qūryqtyŋ bauy jaily bırer söz. Erte uaqytta ärine, qūryqtyŋ bauy qyldan esıletın. Bızdıŋ elde ertede Temırjan degen qūryqşy qariia bolǧan. (Aqyn, dramaturg Allajar Temırjanovtyŋ äkesı). Bertın, alpysynşy jyldardyŋ aiaǧynda qaitys boldy. Osy kısınıŋ qoly qandy bolyp, qūryq salǧanda, jylqynyŋ moinyn üzıp jıberedı eken. Sol Temeŋ jaryqtyq, bızdıŋ bala künımızde: «Qūryqty Ereimennıŋ qyzyl qaiyŋynan ūstaimyz, şynjyrdai qylyp qyldan bau esemız» – dep otyratyn. Bügınde būndai qyldan būiym esetın adamdar tausylyp bıtken. Sondyqtan qazır qūryqtyŋ bauy köbınese sintetikalyq jıpterden esılıp, örılıp jasalady. Ūzyndyǧy şamamen tört jarym metrdei bolyp qalar. Osy qūryq bauynyŋ basyna odan da jıŋışke bas bau degen jalǧanady. Ol qūryqtyŋ basyna qazyqbauşylap bailanady. Būl – qūryqtyŋ bas jaǧy. Endı baudyŋ ekınşı jaǧy qūryqtyŋ tübıne 1-1,5 metr jetpei bailanady. Ol bailaudyŋ da ekı türlı ädısı bar. (Bıraq bailap körsetpese, sözben tüsındıru qiyn). Osy baudy bailaǧanda, eŋ bastysy qūryqbaudyŋ tolǧauy dūrys bolu kerek. Iаǧni, baudyŋ artyq oramy adamnyŋ alaqany men şyntaǧynyŋ arasyndai bolǧany dūrys. Eger tolǧau būdan keŋ bolyp ketse, onda asaudy ūstaǧanda, şekelep būrau qiyn bolady, sebebı bau jyljyp, jylqynyŋ jelkesıne qarai ketıp qala beredı. Eger tolǧau tar bolsa, ondy taǧy qiyn, asaudyŋ moinyna tüsken soŋ, şekelep būrauǧa tar bolady. Sondyqtan qūryq bauynyŋ tolǧauy dūrys boluy eŋ basty närse.
Qazaqta: «Balasy jüirık aiǧyr – at ūstaidy» degen mätel bar. Būnyŋ maǧynasyna köp adamdar tüsıne bermeuı de mümkın. «At ūstaidy» degen – qaşaǧan ūstaidy degen söz. Bızdıŋ jaqta ony jalpaq tılmen «at ūstaidy» «at ūstaityn at» dep aita beredı.
At ūstampaz attyŋ qasietın jylqy baǧyp, sonyŋ ışınde ösken adam ǧana bıledı. Keide künı boiy at üstınde jylqy jinap şarşap, özıŋnen de, astyŋdaǧy atyŋnan da äl ketıp kele jatatyn sätter bolady. Osylai özıŋ qajyp kele jatqanda, astyŋdaǧy atyŋnan boldyrǧany qandai jaman! Ony jıberıp, basqa at ūstap mıneiın deseŋ, boldyrǧan at oǧan jaramaidy. Būl jerde senı qūtqaratyn jaŋaǧy «at ūstaityn» attar. Bır tabyn jylqynyŋ ışınde osyndai at ūstampaz bırneşe attar, bieler boldy. Jäne osylardyŋ keibıreulerı qūryq köterseŋ, tūra qalatyn köndımbai maldar. Eger sätın salyp, būlardyŋ bıreuı qolyŋa tüsıp, ılıp qalsaŋ, onda şaruaŋnyŋ şeşılgenı. Sosyn at ūstaityn atqa taqymyŋ tigesın, qalyŋ jylqynyŋ ışındegı kez kelgenın ūstap mıne beresıŋ.
Endı osy at ūstampaz, qaşaǧan ūstaityn attar jaily aitsaq. Kez kelgen jylqy maly jylqy at ūstampaz bola bermeidı. Būndai öner tegınde bar, jaqsy aiǧyrdyŋ balalarynda ǧana bolady. Joǧaryda aittyq qoi, «balasy jüirık aiǧyr – at ūstaidy» dep.
Osy qaşaǧan ūstaityn attar da ekı türlı bolady. Bırı – iırmede ūstauǧa maşyqtanǧandar. Köbınese jylqy iırılıp nemese ystyqta üiezdep tūrǧan kezde. Būndai attar äbden ädıstenıp alǧan, asa äbjıl keledı. Naǧyz «ornynda tūryp ainalatyn» jylqylar. Būndai attar jylqynyŋ ışınde jaltara qaşqan qaşaǧannyŋ soŋynan bırge jaltarǧanda, üirenbegen adamdar üstınen tüsıp qalyp jatady. Bızdıŋ jas künımızde osyndai Mysyqköz, Pistolet degen bieler, nebır qūryqşyl attar bolyp edı.
Qaşaǧan ūstaityn attardyŋ ekınşı bır türı – būlar jylqydan şyǧyp ketıp, dalaǧa qaşatyn naǧyz qaşaǧandardy ūstaityndar. Kündelıktı mınıp jürgen mınıs attarynyŋ ışınde de qaşaǧandary köp bolady. Qūryq köterseŋ boldy, tabynnan şyǧa qaşady. Mıne, osyndaida «qaşaǧannyŋ şöbın jūtqyzbaidy» degen naǧyz aituly attar bolady, qaşqan jylqyny erkıne qoimai, quyp jetıp ūstaidy.
Endı qūryqşylyq öner turaly. Joǧaryda aittyq, kez kelgen jylqyşy qūryqşy bola bermeidı. Būlardyŋ ışınde de äbden ädıs-ailasyn meŋgergen şeberler bar. Ärine, qūryqşyǧa eŋ bırınşı jyldamdyq kerek.
Qūryq saludyŋ ekı türı bar. Iаǧni qūryqty sol jaq qolyŋmen sılter bolsaŋ, ony kömıp salu deidı. Būndai kezde saq bolu kerek. Qūryq bauy asaudyŋ omyrauyna tüsıp ketıp, qūryqty alyp ketuı mümkın.
Ekınşı ädısı – qūryqty oŋ jaq qolyŋmen salu. Būny – ılıp salu deidı. Būnyŋ bır oŋdy jerı – qūryq asaudyŋ moinyna tüsısımen, bırden köterıp, şekelep aluǧa bolady. Bır jaman jerı – qūryqty tastau üşın, asauǧa tym jaqyn boluyŋ kerek.
Endı asaudy qalai toqtau kerek. Qūryq asaudyŋ moinyna tüsısımen, dereu köterıp, şekelep aluǧa tyrysu kerek. «Şekeleu» degenımız, qūryqtyŋ bauyn köz ben qūlaqtyŋ arasynan tüsırıp, sosyn būraisyz (surettı qaraŋyz). Eger qūryq juan moiynǧa tüsse, onda asaudy toqtatu qiyn bolady.
Keide moinyna qūryq tüsken asau basyn olai-būlai slıkkende, qūryqtyŋ bauy jyljyp, tūmsyǧyna qarai tüsıp ketedı. Känıgı jylqyşylar osy tūmsyqtan tüsken soŋ da, būrai beredı. Bırazdan soŋ, tūnşyqqan jylqy etpetınen qūlaidy.
Qūryqşylyqtyŋ taǧy bır türı – jerden qaǧu. Iаǧni, jaiau tūrǧan adam aldynan şauyp ötıp bara jatqan jylqyǧa qūryq sılteidı. Bıraq qūryq baudy jylqynyŋ moinyna tüsırmeidı, tūmsyǧynan ılıp qana qaǧady. Sonda şauyp bara jatqan jylqyny tūmsyǧynan ılıp alyp, tartyp qalǧanda, ol moiny qaiyrylyp, omaqasa qūlaidy. Būndaida keide jylqynyŋ moiyn omyrtqasy üzılıp ketetın de jaǧdailar bolady.
Bızdıŋ osy qūryqşylyq öner jaily söz qozǧap otyrǧanymyzdyŋ sebebı, būl da at sportynyŋ bır türı. Jıgıt adamnyŋ at üstındegı naǧyz şapşaŋdyǧyn, äbjıldıgın, ädıskerlıgın aiqyndaityn öner. Sondyqtan, aldaǧy künderde qūrqyşylyq önerdı de ūlttyq at sportynyŋ qataryna engızıp, nasihattasa dūrys bolar edı.
Sailau Baibosyn
"Adyrna" ūlttyq portaly
