Salt pen dästürdıŋ bırı - saiatşylyq
Täuelsızdıkke qol jetkızgennen keiıngı jasalyp jatqan basty şarualardyŋ bırı – joǧaltqanymyzdy qaita tügendeu. Sonyŋ bırı – ūlttyq tarihymyzdyŋ aqtaŋdaq betterın qaita qarap, qalpyna keltıru bolsa, ekınşısı – halyq sanasynan öşıp ketken jaqsylarymyz ben jaisaŋdarymyzdyŋ esımderın qaitadan tırıltu. Üşınşısı – ūmytylyp ketken jer-su, eldımkenderdıŋ tarihi ataularyn qalpyna keltıru. Törtınşısı – ūlttyq taǧamdarymyzdy älemdık deŋgeide tanytu. Besınşısı – san ǧasyrlyq tarihy bar salt pen dästürımızdı, ūlttyq sporttyq oiyndarymyzdy barynşa nasihattau. Mıne, būl baǧyttaǧy jasalyp jatqan şarualar osylai jalǧasyp kete beredı.
Bızdıŋ tömendegı bır-ekı auyz äŋgımemız ūlttyq salt pen dästürge, onyŋ ışınde saiatşylyqqa bailanysty bolmaq. Salt pen dästür degennıŋ özı kündelıktı tūrmys-tırşılıkke bailanysty – torqaly toi, topyraqty ölımde jasalatyn joralǧylar; kündelıktı yrym-tiymdar; auyz ädebietı salasyndaǧy – aitys, jaŋyltpaş, jūmbaq aitysu t.b. bolyp kete beredı. Osyndai dästürlerımızdıŋ bırı – aŋşylyq, saiatşylyq, qūsbegılık önerı.
Būl da bügıngı künı qaita jaŋǧyryp, halyqtan qoldau tauyp jatyr. Äsırese atbegılık. Qazır özımız bıletın qyz quu, audaryspaq, teŋge aludan basqa, ötken jyly asau üiretuden de respublikalyq baiqau bolyp öttı. Qaltasynda qarjysy bar adamdar şet elderden jüzdegen myŋ dollar tūratyn säigülıkterdı satyp äkelıp, bäigege salyp, qanjyǧalaryn mailap jür. Qazırgı bäigelerdıŋ jüldesı de osal emes. Mysaly, iesıne bır jylda qymbat baǧaly bırneşe avtokölık alyp beretın jüirıkterı bar. Qarap tūrsaŋ, osynyŋ barlyǧy da jaqsy-au, bıraq nege bız aǧylşynnyŋ tırsegı maiysqan mästekterıne qarap qaldyq? Zamanynda 50-60 şaqyrymǧa talmai şapqan özımızdıŋ qazaqy jüirıkterdıŋ tūqymy qaida ketken dep oilaisyŋ.
İt ūstap jürgen azamattarǧa da aitaramyz osy. Qazır qaisybır jıgıtter it ösırumen de ainalysady. Būlardyŋ da köbı sol baiaǧy qalta qamyn oilap, aqşy tıgıp, it talasyna salu üşın asyraidy. Bıraq, būl bızdıŋ salt-dästürımızden tys ädet, keiınnen kelgen närse. Būlar da itterdı özderı ösırmeidı, küşıkterın satyp alady. Osyǧan qarap otyryp taǧy da, qazaqtyŋ baiaǧy üiırlı qasqyrǧa jalǧyz şabatyn börıbasarlarynyŋ tūqymy qaida ketken degen oiǧa qalasyŋ.
Tıptı, būl sekıldı itterdıŋ bolǧany qazır keibıreulerge ertegı-aŋyz sekıldı bolyp estıledı. Bıraq bolǧany ras. Bızdıŋ bügıngı äŋgımemızge özek bolǧaly otyrǧan – sonau ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ kezınde, odan keiıngı jyldary aimaqqa aty şyqqan Sūrkiık atty tazy. Eskerte keteiık, bızder auyz üirengen ädetpen, jaqsy ittı «tazy» dep atai beremız. Tazy degen eldıŋ tüsınıgı boiynşa jünı tyqyr, qūlaǧy ūzyn, qol-aiaǧy sidaŋ, jügırıske yŋǧaily it. Al körgenderdıŋ aituy boiynşa, Sūrkiıktıŋ būndai itterden tūrqy bölek: ırılıgı kışı-gırım taiynşadai, basynyŋ ülkendıgı de tana-torpaqtyŋ basyndai, jünı jyrta-qarys, sarǧyş-sūr tüstı eken. Ekı qasietı bolypty: it bolyp kısıge ürmeidı eken jäne basqa itpen talasudy bılmegen.
İttıŋ syrttany Sūrkiık
Astanadan Ereimentaudy basyp, Pavlodarǧa qarai jol jürgen adam bıledı, Ereimentau audanynyŋ şekarasy bıter tūsta Öleŋtınıŋ özenı aǧyp jatyr, asfalt jol osy özennıŋ üstımen ötedı. Būl özen sonau erte zamandardan-aq Ereimentaudy jailaǧan Qanjyǧaly elı men Baianauyldy qonystanǧan Süiındık elınıŋ arasyndaǧy şekara bolǧan. Qazırgı künde de, Pavlodar men Aqmola oblystarynyŋ arasyndaǧy şekara ıspettes bolyp jatyr.
Taǧy bır aita ketetın jait, Öleŋtı özenı keşegı patşa zamanynan berı ekı eldıŋ arasyndaǧy ne türlı dau-damaiǧa sebep bolyp kelgen. Qanjyǧalylar süiındıkterdı Öleŋtıden ärı ötkızbeimız dese, süiındıkter olardy berı ötkızbeimız dep, ünemı tartysta jürgen. Osynyŋ aiaǧy aqyry, 1831 jyly «Ereimen janjaly» degen ataumen tarihta qalǧan qandy oqiǧaǧa ūlasady...
Bır qyzyǧy, keŋes ökımetı ornaǧasyn da, Öleŋtınıŋ özenı ekı oblystyŋ arasynda şekara bolyp qalǧan. Osy özennıŋ bergı betınde Ajy, Boztal dep atalatyn ekı süiındık auyly bar. Būl auyldar 1939 jylǧa deiın Pavlodar oblysynyŋ Baianauyl audanyna qaraǧan. Bıraq Baianaula Öleŋtı boiynan 200 şaqyrymnan artyq jerde tūr. Ol uaqytta salt atpen jüretın kez, Baianauyldan şyqqan audan ökılderınıŋ Boztal men Ajyǧa qatynasuy qiyn bolady. Tıptı, qys ışınde audannan ökıl bolyp şyqqan bırer adam dalada üsınıp qalsa kerek. Osydan keiın Baianauyl jaǧy «būl ekı auyldy bızden alyp, Aqmola oblysyna berıŋızder» dep joǧary jaqqa ötınış jazady. Söitıp, Ajy men Boztal 1939 jyly Aqmola oblysynyŋ Ereimentau audanyna berılgen eken. Äŋgımemızge özek bolyp otyrǧan Sūrkiıktıŋ iesı Meşıtbai Aitjanūly degen kısı osy Ajy auylynyŋ adamy.
Ūzamai,Ūly Otan soǧysy bastalady. Jaŋaǧy Baianauyldan bölıngen ekı auyldy Ereimennıŋ tau ışındegı auyldaryna qosyp, kolhoz qūrady. Joǧaryda atalǧan Ajy auylyn qazırgı Ereimentau qalasynyŋ syrtynda 15-20 şaqyrym jerde tūrǧan Jaryq degen auylǧa qosyp, bır kolhoz etedı. Kolhozdyŋ töraǧalyǧyna Ändırjannyŋ Qaliäkpary degen kısı taǧaiyndalyp, Aitjannyŋ Meşıtbaiy onyŋ orynbasary bolady.
Būl ekı adamdy, şynyn aitqanda qūdai qosqan deuge bolady. Qaliäkpar Qanjyǧalynyŋ Labaşy degen atasynan taraidy, özı elge syily, tüsınıgı mol jäne aŋşylyqqa qūmar, serı köŋıl adam bolsa kerek. Al, Meşıtbaidyŋ tüp tegı Baianaula-Qyzyltaudyŋ süiındıgı, onyŋ ışınde Qūlboldy-Külık, özı dombyra şertıp, än salatyn, serılık, saiatşylyǧy bar adam eken.
Soǧystyŋ qainap tūrǧan kezı. Sol uaqytta tömengı Aqköl-Jaiylma elınen Sūrkiık degen alǧyr tazynyŋ ataǧy şyǧady. İesı Rymjan degen adam saiatşylyqtan alystau, qarapaiym kısı bolsa kerek. Tazynyŋ alǧyrlyǧy sondai, iesımen at şananyŋ üstınde kele jatyp, kezdesken qasqyrdy özı quyp jetıp, ala beredı eken. Sūrkiıktıŋ ataǧyn estıgen Qaliäkpar men Meşıtbai qalaida alǧysy keledı. Aqyry Aqköl-Jaiylmaǧa baryp, Rymjanmen jolyǧyp, onyŋ tılın tauyp, tazyny saudalap aluǧa söz bailasady. Söitıp, Rymjanǧa bır qūnan, bır qūnanşyǧar taiynşa, üş pūt astyq berıp, tazyny alyp kelıptı.
Baiqasaq, tazynyŋ öteuıne bergen mal men astyq ol kezde ärkımnıŋ qoly jete bermeitın bailyq deuge bolady. Būndai ıske baru Stalin zamanynda naǧyz bas ketetın şarua. Halyq bır uys bidai üşın sottalyp jatqanda, būlar būndai qadamǧa qoryqpai qalai barǧan dep oilaisyŋ. Degenmen saiatşylyq, aŋşylyq qūmarlyq eşteŋege qaratpasa kerek. Onyŋ üstıne sol kezdegı halyqtyŋ auyzbırlıgı de myqty bolǧanǧa ūqsaidy. Äitpese bıreu-mıreu «türtıp» jıberse, ekeuı de aidalyp kete barady ǧoi.
Bıraq, keiın Qaliäkpar syndy asyl azamat tükke tūrmaityn bır ıs üşın ūstalyp ketıp, sodan oralmapty. Äŋgıme bylai. Ol kısı soŋynan Ereimentaudaǧy «Alǧabas» kolhozynyŋ töraǧasy bolyp auysady. Kolhozdardyŋ älı jüdeuleu uaqyty. Mal baǧuǧa mınetın at ta joq. Qaliäkpar sol töŋırekten ötıp bara jatqan syǧandarǧa qūnan ögız berıp, malǧa mınetın bır myqty at aiyrbastap alsa kerek. Keiın osydan körsetındı bolyp, bırjola kete barady.
Endı, Sūrkiık jaily äŋgımege auyssaq. Közı körgen aqsaqaldardyŋ aituynşa, Sūrkiık sary-sūr tüstı, tūrqy biık, basynyŋ ülkendıgı taiynşa-tananyŋ basyna parapar, qol-aiaǧy juan, jündes ırı it bolypty. Bır erekşelıgı, topty qasqyrǧa jalǧyz şaba beredı eken. Negızgı ädısı – jetıp alǧan soŋ, bır büiırge qarai şyǧyp ketıp, qasqyrdy ekpındegen bette omyraumen soǧady eken. Tört-bes domalap ketken börını alqymynan bırer mytyp alyp, ärı qarai basqasyn quyp ketetın dep qariialar jyrdai qylyp äŋgımelep otyratyn bala künımızde. Sūrkiıktıŋ taǧy bır erekşelıgı, adam taŋdamaidy eken. Bala aparyp qossa da, ülken qossa da, közıne körıngen qasqyrdy ala bergen. Ol uaqytta it-qūstyŋ mol kezı. «Qasqyr auyldyŋ ırgesıne deiın keledı, keide özende mūzda oinap jürgenımızde, anadaidan qasyr körsek, «käh-kählap» auyldan Sūrkiıktı şaqyryp alamyz da, qosyp jıberemız, älgı qasqyrdy taǧy sondai jer jıbermeidı, qaǧyp tüsıretın» – dep eske alady soǧys uaqytynda bala jasynda bolǧan qariialar.
Sūrkiıktıŋ taǧy da bır qasietı, eşqaşan böten itpen talaspaǧan dedık. Tıptı mazasyn alyp, auyz salmaq bolǧandar bolsa, olarǧa basyn säl būryp, azu tısın körsetıp, bır «yr» etıp, jüre beredı eken. Jäne bır erekşelıgı – it bolyp kısıge ürmegen. Sūrkiıktı auyl adamdary it emes, däl bır adam sekıldı syilauşy edı, Meşeŋmen (Meşıtbai) erıp qonaqqa bırge barsa, üi iesı onyŋ sybaǧasyn aldyna bölek salyp beredı deitın sol zamandy közı körgender. Keide özı auyldy aralap, üi-üilerge kırıp, kei üidıŋ törıne şyǧyp, arystai bolyp jatatyn körınedı. Barǧan üiı «Sūrkiık kelıp qaldy» dep, qūr jıbermei, auzyna bırdeŋe tosady eken.
Sol uaqyttardan jetken, bala künımızden qūlaǧymyzda qalǧan mynadai bır äŋgıme. Soǧys uaqyty. Auyl aralap jürgen Sūrkiık üirengen ädetımen bır üige kırem degende, älgı üidıŋ äielı: «Ketşı ärı, özımız tamaq taba almai otyrǧanda, sen-aq sümeŋdep kele beredı ekensıŋ!» – dep, qolyndaǧy köseuımen sıltep qalypty. Sūrkiık ün-tünsız şyǧyp jüre beredı. Keiın osy äiel älde bır şaruamen Meşeŋnıŋ üiıne barǧanda, ǧūmyry kısıge qarap ürmeitın Sūrkiık älgı äielge qarap ars ete qalypty. Sol kezde tūmsyǧynyŋ ūşy äieldıŋ keudesın säl ǧana jalap ötse kerek. Keiın osy äieldıŋ keudesıne jara şyǧyp auyryp, aqyry sodan qaitys bolady.
Taǧy bır äŋgıme. Bırde Meşeŋe erıp Jaryq auylyna barǧan Sūrkiıkke sol jerdegı bır esersoq adam it qosyp, tas atyp, äbden äure qylsa kerek. Keiın sol adam salt atpen Ajyǧa kelmei me. Älgını körgen Sūrkiık atylyp baryp, attyŋ üstınen qaǧyp tüsırıp, aldyŋǧy ekı aiaǧymen keudesınen basyp bıraz tūrady. Jaŋaǧy baiqūs esınen tanyp qalypty.
Bala künımızde eldıŋ ülkenderı Sūrkiık jaily nebır äŋgımelerdı aityp otyruşy edı. Bıraq ony zerdelep tyŋdaǧan kım bar. Endı mıne, Sūrkiık turaly este qalǧan şamaly äŋgıme osy ǧana. Qazır Sūrkiıktı közımen körgen qariialar da tausylyp bıttı. Al, kezınde būl turaly derek ızdep, jaza qoiǧan adam joq sekıldı.
Endı Sūrkiıktıŋ tūqymy qaidan şyqqan degen äŋgımege kelsek, negızı Ereimentaudyŋ özınıŋ kökqasqa tazylarynyŋ tūqymy degen söz bar. Būlar sonau Bögenbai zamanynan qazaq dalasyna äigılı bolǧan, ereimentaulyq kökqasqalar desedı. Jäne qoian men tülkı qaǧaty şiborbai, tyqyr jündı tazylar emes, ülkendıgı kışı-gırım būzau-taiynşaǧa bara-bar, qol-aiaǧy som, jünı qarystan asatyn, azuly, ırı tūqym bolǧan.
Onyŋ üstıne, Aqköl-Jaiylma jerın erte zamandardan berı Tentek-Qanjyǧaly bolysy jailaǧan, Ereimendegı elmen tübı bır aǧaiyn. Tıptı būl bolys 1883 jylǧa deiın Aqmola uezınıŋ qūramynda bolyp, Ereimennıŋ taularyn qystap jürgen. Sondyqtan kökqasqalardyŋ tūqymy Aqköl jaqta boluy äbden mümkın.
Osy kökqasqa tazylardyŋ tūqymy – aituly ekı aqqasqa tazyny 1925 jyly Älkei Marǧūlan Ereimentaudyŋ oŋtüstık-şyǧys bökterındegı bır auylda tūratyn Ospan degen aŋşydan qalap alyp, Semeige Mūhtar Äuezovke Ertıs arqyly kemege salyp aparyp bergenın «Eŋbekpen ötken ömırım» atty maqalasynda jazady. Osydan keiın kökqasqalardyŋ tūqymy Şyŋǧystau öŋırıne de tarap ketıptı.
Endı, Sūrkiık äŋgımesıne qaitadan oralsaq, odan taraǧan talai-talai alǧyr tazylar bolǧan. Bıraq keiın qūnttaityn adam bolmaǧasyn, olar da tausylyp nemese basqalarmen qany aralasyp, azynyp ketken sekıldı.
Baianauyldyŋ Egındıbūlaq auylynda tūratyn Temırtai atty aqsaqal mynadai bır äŋgıme aitty: «Eluınşı jyldardyŋ ışı bolatyn. Ol kezde bızder Qaraǧandy oblysyndaǧy Ulianov audanynyŋ (qazırgı Botaqara) ortalyǧynda tūramyz. Bır jyly sol audannyŋ prokurory Ereimentau jaǧyna baryp, Sūrkiıktıŋ bır balasyn satyp alyp keldı. Älgı ittı alǧaş körgen adam arystan dep qalardai. Jünı jyrta-qarys, özı öte ırı. Bır ökınıştı jerı, prokuror ittı satyp alǧasyn, jük maşinasynyŋ qorabyna salyp, on bes-on altylardaǧy bır ınısın ittıŋ qasyna otyrǧyzypty. Älgı bala ittıŋ şynjyrynyŋ bır ūşyn belıne bailap alady. Osylai kele jatqanda, dalada jortyp jürgen bır qasqyr kezdesıp, ony körgen it maşinanyŋ qorabynan bır-aq sekırmei me. Şynjyrǧa bailauly bala da bırge ketedı. Söitıp aiaq astynan prokurordyŋ ınısı jolşybai qaza bolyp ketedı...
Elge kelgen soŋ, prokuror älgı itke talai qasqyr aldyryp jürdı. Degenmen, bır künderı basqa jaqqqa qyzmetı auysyp, ol köşıp ketken soŋ, it iesız qaldy. Tamaq berıp, süiek-saiaq tastaityn adam joq. Osylai aşyǧyp jürgen it bırde özennıŋ jaǧasynda auyldyŋ taiynşasyn jaryp jep jatqan ekı qasqyrdy körıp, älgılerdı quyp jıberıp, jemtıktı özı jäukemdeidı. Osydai keiın būl it qaryny aşqanda, auyldyŋ malyna şabatyn boldy. Bırde auyldyŋ bır adamynyŋ jalǧyz siyrynyŋ būzauyn jaryp jeptı. Älı esımde, älgı adam ittı ūstap alyp, bır baǧanǧa bailap, üiınen myltyǧyn alyp keldı. Bız bır top bala qyzyqtap qarap tūrmyz. Söitıp jaŋaǧy adam ittı on jetı ret atqanyn sanadyq. Älde myltyǧynyŋ oǧy älsız be, älde it myqty ma, äiteuır äreŋ dep qūlatty. Bıraq, ittıŋ obaly jıbermedı, erteŋınde älgı adamnyŋ üiınen tütın şyqpaǧasyn körşılerı barsa, tösegınde qatyp qapty deidı».
...Sūrkiıktı qartaiǧan şaǧynda bır jasöspırım bala auyl maŋynan körıngen qasqyrǧa qosady. Jonǧa qarai jyta qaşqan börını quyp jetkenımen, baiaǧydai keudemen soǧyp qūlatatyn hal joq. Qasqyrǧa üş-tört märte auyz salady. Bıraq, tısı mūqalǧan qyzyl iek sart etıp şyǧyp kete berse kerek. Qasqyrdy ala almasyn bılgen Sūrkiık qaityp kelıp, qoranyŋ töbesıne şyǧyp, ekı-üş kündei nazalanyp jatyp, jan tapsyrypty. Meşıtbai saiatşynyŋ balasy, qazır Ekıbastūzda tūratyn Jūmabek Aitjanov aǧamyzdyŋ aituynşa, būl 1952-53 jyldardyŋ şamasy bolsa kerek.
Bala künımızde, Meşeŋ üiınıŋ qorasynyŋ artyndaǧy qalyŋ şidıŋ ışınde bır kışkentai tömpeşık bolatyn. Sony ülkender Sūrkiık jerlengen jer deuşı edı. Bügınde ol da jermen-jeksen bolyp kettı. Mıne, el ışınde «Meşıtbaidyŋ Sūrkiıgı» atanǧan ittıŋ syrttany jaily bız bıletın az äŋgıme osyndai.
Sailau Baibosyn
