Qańtardyń basynda Qytaı bıligi birneshe sheteldik basylymnyń jýrnalısin arnaıy shaqyryp, Qashqar, Hotan jáne Qaraqashtaǵy saıası tárbıeleý ortalyqtaryn kórsetken. Pekın Shyńjańǵa BUU ókilderin de "kirgizýge daıyn"
Shyńjań ólkesine barǵandar arasynda Reuters aqparat agenttiginiń tilshisi de bar. Agenttiktiń jazýynsha, birneshe resmı ókil sheteldik jýrnalısterdi aldymen ortalyqtaǵy sabaq ótip jatqan synyptarǵa aparǵan.
"JERLEÝ RÁSIMINDE JYLAÝ – EKSTREMIZM BELGISI"
"Muǵalim mandarın tilinde aldynda otyrǵandarǵa úılený toıynda án aıtý, bıleý jáne jerleý rásiminde jylaý ekstremızmniń belgisi ekenin túsindirip jatty. Synypqa kirgende bizdi kúle qarsy alǵandar da boldy. Keıbiri kitaptan bas almaı sabaq oqyp otyr" dep jazdy Reuters tilshisi.
Jýrnalıster qytaı tili sabaǵy ótip jatqan synypqa da kirgen. Ortalyq tárbıelenýshileri "Týǵan jerimiz sondaı keńbaıtaq" degen taqyrypta jazylǵan mátindi oqyp otyrdy. Kelesi bólmede tárbıelenýshiler án salyp, bı bılep júrdi. Olar aǵylshyn tilinde baqyt týraly án aıtyp jatty.
Ortalyq tárbıelenýshileriniń keıbiri sheteldik jýrnalısterge suhbat bergen. Olar tilshilermen tildesken sátte resmı ókilder qatań baqylap turǵan. Suhbat bergenderdiń barlyǵy ortalyq týraly jergilikti basshylyqtan bilgenderin, bul jerge óz erikterimen kelgenin aıtqan.
Ortalyq tárbıelenýshileriniń barlyǵy birsaryndy jaýap bergen. Aıtatyndary – "ekstremıstik toptardyń yqpalyna túsip, qatelesken". 26 jastaǵy Pazalaıbýtýı Hotandaǵy ortalyqqa bir jyl buryn túsken. Ol "bes jyl buryn kórshileriniń úıindegi zańsyz dinı jıyndarǵa qatysqanyn" aıtady. "Sol jıynda áıelder betin jaýyp júrý kerek dep aıtatyn. Sol kezde ekstremıstik oılarǵa erip, betimdi jabatyn oramal kıe bastadym. Keıin óz qateligimdi túsindim" dedi ol mandarın tilinde.
Shyńjańdaǵy saıası tárbıeleý ortalyǵynyń tárbıelenýshileri. 3 qańtar 2019 jyl.
Qashqar ortalyǵyndaǵy Osmanjan "aımaqta ultaralyq arazdyq týdyrǵannan keıin jergilikti polıııa tárbıeleý ortalyǵyna barýǵa keńes bergenin" aıtady.
"Ekstremıstik oılardyń jeteginde ketip, dúkenime kelgen musylman emes adamdarǵa qyzmet kórsetýden bas tarttym" deıdi ol mandarın tilinde.
Suhbat berýshilerdiń kóbi jýrnalısterdiń keletinin bilmegenderin aıtty.
Ortalyqtaǵylar "mandarın tilin tolyq meńgergen soń joǵary bilim alamyz. Ekstremıstik oılardan tazaramyz" deıdi. Olarǵa "halal taǵamdar beriledi. Jaqyndarymen telefon arqyly sóılese alady, biraq uıaly telefondary joq".
Lagerdegiler "tamaq pisirý sabaǵyna" qatysyp jatqan sát. Shyńjań. 4 qańtar 2019 jyl.
Reuters agenttiginiń habarlaýynsha, sheteldik jýrnalısterdiń sapary aldynda Qytaı 12 elden dıplomattar shaqyryp, Shyńjańdaǵy saıası tárbıeleý ortalyqtaryn kórsetken. Shyńjańǵa barǵandardyń arasynda Qazaqstan, Reseı, Indonezııa, Úndistan, Taıland dıplomattary bar. Qytaıǵa kelgenderdiń arasynda Batys elderiniń dıplomattary bolmaǵan.
"QAZAQTAR JOIYLYP KETTI ME?"
Ortalyqty aralap bolǵan soń resmı ókilder jýrnalısterdi shashlyq, jylqy eti jáne uıǵyrdyń ulttyq taǵamdary bar meıramhanaǵa keshki asqa aparǵan. Ústel basynda Kommýnıstik partııanyń Úrimjidegi ókili Hý Haıjýn "Sheteldik basylymdardaǵy Shyńjań týraly aqparattyń barlyǵy – feık. Biz, kommýnıstik partııanyń hatshysy Chen ıýango bárimiz, Shyńjańdaǵy jaqsy ómir úshin jumys istep jatyrmyz" dedi.
Resmı ókilder kórsetken "Shyńjań ólkesindegi ekstremısterden tárkilengen qarý-jaraqtar".
Keshki asqa kelgen Qytaı áskerı kúshteriniń ókili Shyńjańdaǵy jaǵdaı burynǵy ýaqytpen salystyrǵanda áldeqaıda jaqsarǵanyn aıtqan.
"2014-2015 jyldary Shyńjań ólkesinde ne bolǵanyn bilmeısizder. Barlyq jerde shabýyl, jarylys, haos boldy" dedi aty-jónin atamaǵan áskerı adam.
Saıası tárbıeleý ortalyǵynyń syrtynda ústel tennısin oınap júrgender. Shyńjań ólkesi. 4 qańtar 2019 jyl
Kommýnıstik partııanyń Qashqar aımaǵyndaǵy ókili Zark Zýrdýn dastarhan basynda "tynyshtyq – negizgi adam quqyǵy. Batys ekstremızmmen kúreste bizden úlgi alsyn" dedi.
Zark Zýrdýn qazaqtar kóp turatyn Qulja aımaǵynan kelgen. Ol óz sózinde "Sovet odaǵy kezinde barlyǵy orys tilin úırenýi tıis boldy. Osy kezde qazaqtar joıylyp ketti me? Joq, joıylmady. Demek, uıǵyrlar da joıylmaıdy" dedi.
Qytaıdyń resmı ókilderi Pekın Shyńjańdaǵy ekstremızmdi aldyn alý sharalarynan bas tartpaıtynyn, biraq saıası tárbıeleý ortalyqtaryna jiberiletin adamdardyń sanyn azaıtatyndaryn aıtqan.
Saıası tárbıeleý ortalyǵyndaǵy "án sabaǵy". 5 qańtar 2019 jyl.
Qańtardyń 7-si kúni Qytaıdyń syrtqy ister mınıstrliginiń baspasóz hatshysy Lý Kan Pekınde ótken baspasóz máslıhatynda BUU ókilderin elge kirgizýge daıyn ekenin jetkizgen.
Ol "BUU ókilderi Shyńjańǵa kelý sharttaryn tolyq saqtasa, Qytaıdyń ishki isterine aralaspaı, obektıvti baǵa berse qarsy alýǵa daıynbyz" dedi.
Byltyr jeltoqsannyń basynda BUU-nyń adam quqyǵy keńesiniń ókili Mıshel Bashle Shyńjańdaǵy "úreıli aqparatqa" qatysty sol aımaqqa barýdyń jolyn izdestirip jatqanyn aıtqan.
Shyńjańdaǵy saıası tárbıeleý ortalyǵynyń tárbıelenýshileri. 5 qańtar 2019 jyl.
Qytaıdaǵy az ulttardyń, sonyń ishinde uıǵyr, qazaq, tatarlardyń jappaı qysym kórip jatqany týraly málimet aqparat quraldarynda 2017 jyldyń sáýir aıynan jarııalana bastady. Keıin Qytaıdaǵy az ulttardyń qysymǵa ushyraǵany týraly halyqaralyq uıymdar jıi-jıi málimdeme jasady. Al Qytaı úkimeti qysymdy"ekstremızmge qarsy shara" dep málimdegen jáne "qamalǵandar til úırenip, kásip meńgerip shyǵatynyn" aıtqan.
Byltyr qyrkúıektiń 10-y kúni Human Rights Watch (HRW) halyqaralyq uıymy arnaıy esebin jarııalap, Qytaıdaǵy ortalyqtardy lager dep ataǵan. Ortalyqtardaǵy adam tózgisiz jaǵdaıdy sıpattaǵan. Uıym Qytaı bıliginiń is-áreketin synap, Pekınnen álgindeı lagerlerde qamaýda otyrǵandardy bosatýdy talap etken.
HRW "Astana Qytaıdan baspana izdep kelgen azamattardy keri qaıtarmaı, kóship kelgen etnıkalyq qazaqtarǵa azamattyq berý máselesin keshiktirmeý kerek" dep keńes bergen.
"Azattyq" radıosy
