Qaŋtardyŋ basynda Qytai bilıgı bırneşe şeteldık basylymnyŋ jurnalisın arnaiy şaqyryp, Qaşqar, Hotan jäne Qaraqaştaǧy saiasi tärbieleu ortalyqtaryn körsetken. Pekin Şyŋjaŋǧa BŪŪ ökılderın de "kırgızuge daiyn"
Şyŋjaŋ ölkesıne barǧandar arasynda Reuters aqparat agenttıgınıŋ tılşısı de bar. Agenttıktıŋ jazuynşa, bırneşe resmi ökıl şeteldık jurnalisterdı aldymen ortalyqtaǧy sabaq ötıp jatqan synyptarǧa aparǧan.
"JERLEU RÄSIMINDE JYLAU – EKSTREMİZM BELGISI"
"Mūǧalım mandarin tılınde aldynda otyrǧandarǧa üilenu toiynda än aitu, bileu jäne jerleu räsımınde jylau ekstremizmnıŋ belgısı ekenın tüsındırıp jatty. Synypqa kırgende bızdı küle qarsy alǧandar da boldy. Keibırı kıtaptan bas almai sabaq oqyp otyr" dep jazdy Reuters tılşısı.
Jurnalister qytai tılı sabaǧy ötıp jatqan synypqa da kırgen. Ortalyq tärbielenuşılerı "Tuǧan jerımız sondai keŋbaitaq" degen taqyrypta jazylǧan mätındı oqyp otyrdy. Kelesı bölmede tärbielenuşıler än salyp, bi bilep jürdı. Olar aǧylşyn tılınde baqyt turaly än aityp jatty.
Ortalyq tärbielenuşılerınıŋ keibırı şeteldık jurnalisterge sūhbat bergen. Olar tılşılermen tıldesken sätte resmi ökılder qataŋ baqylap tūrǧan. Sūhbat bergenderdıŋ barlyǧy ortalyq turaly jergılıktı basşylyqtan bılgenderın, būl jerge öz erıkterımen kelgenın aitqan.
Ortalyq tärbielenuşılerınıŋ barlyǧy bırsaryndy jauap bergen. Aitatyndary – "ekstremistık toptardyŋ yqpalyna tüsıp, qatelesken". 26 jastaǧy Pazalaibutui Hotandaǧy ortalyqqa bır jyl būryn tüsken. Ol "bes jyl būryn körşılerınıŋ üiındegı zaŋsyz dıni jiyndarǧa qatysqanyn" aitady. "Sol jiynda äielder betın jauyp jüru kerek dep aitatyn. Sol kezde ekstremistık oilarǧa erıp, betımdı jabatyn oramal kie bastadym. Keiın öz qatelıgımdı tüsındım" dedı ol mandarin tılınde.
Şyŋjaŋdaǧy saiasi tärbieleu ortalyǧynyŋ tärbielenuşılerı. 3 qaŋtar 2019 jyl.
Qaşqar ortalyǧyndaǧy Osmanjan "aimaqta ūltaralyq arazdyq tudyrǧannan keiın jergılıktı polisiia tärbieleu ortalyǧyna baruǧa keŋes bergenın" aitady.
"Ekstremistık oilardyŋ jetegınde ketıp, dükenıme kelgen mūsylman emes adamdarǧa qyzmet körsetuden bas tarttym" deidı ol mandarin tılınde.
Sūhbat beruşılerdıŋ köbı jurnalisterdıŋ keletının bılmegenderın aitty.
Ortalyqtaǧylar "mandarin tılın tolyq meŋgergen soŋ joǧary bılım alamyz. Ekstremistık oilardan tazaramyz" deidı. Olarǧa "halal taǧamdar berıledı. Jaqyndarymen telefon arqyly söilese alady, bıraq ūialy telefondary joq".
Lagerdegıler "tamaq pısıru sabaǧyna" qatysyp jatqan sät. Şyŋjaŋ. 4 qaŋtar 2019 jyl.
Reuters agenttıgınıŋ habarlauynşa, şeteldık jurnalisterdıŋ sapary aldynda Qytai 12 elden diplomattar şaqyryp, Şyŋjaŋdaǧy saiasi tärbieleu ortalyqtaryn körsetken. Şyŋjaŋǧa barǧandardyŋ arasynda Qazaqstan, Resei, İndoneziia, Ündıstan, Tailand diplomattary bar. Qytaiǧa kelgenderdıŋ arasynda Batys elderınıŋ diplomattary bolmaǧan.
"QAZAQTAR JOIYLYP KETTI ME?"
Ortalyqty aralap bolǧan soŋ resmi ökılder jurnalisterdı şaşlyq, jylqy etı jäne ūiǧyrdyŋ ūlttyq taǧamdary bar meiramhanaǧa keşkı asqa aparǧan. Üstel basynda Kommunistık partiianyŋ Ürımjıdegı ökılı Hu Haijun "Şeteldık basylymdardaǧy Şyŋjaŋ turaly aqparattyŋ barlyǧy – feik. Bız, kommunistık partiianyŋ hatşysy Chen Siuango bärımız, Şyŋjaŋdaǧy jaqsy ömır üşın jūmys ıstep jatyrmyz" dedı.
Resmi ökılder körsetken "Şyŋjaŋ ölkesındegı ekstremisterden tärkılengen qaru-jaraqtar".
Keşkı asqa kelgen Qytai äskeri küşterınıŋ ökılı Şyŋjaŋdaǧy jaǧdai būrynǧy uaqytpen salystyrǧanda äldeqaida jaqsarǧanyn aitqan.
"2014-2015 jyldary Şyŋjaŋ ölkesınde ne bolǧanyn bılmeisızder. Barlyq jerde şabuyl, jarylys, haos boldy" dedı aty-jönın atamaǧan äskeri adam.
Saiasi tärbieleu ortalyǧynyŋ syrtynda üstel tennisın oinap jürgender. Şyŋjaŋ ölkesı. 4 qaŋtar 2019 jyl
Kommunistık partiianyŋ Qaşqar aimaǧyndaǧy ökılı Zark Zurdun dastarhan basynda "tynyştyq – negızgı adam qūqyǧy. Batys ekstremizmmen küreste bızden ülgı alsyn" dedı.
Zark Zurdun qazaqtar köp tūratyn Qūlja aimaǧynan kelgen. Ol öz sözınde "Sovet odaǧy kezınde barlyǧy orys tılın üirenuı tiıs boldy. Osy kezde qazaqtar joiylyp kettı me? Joq, joiylmady. Demek, ūiǧyrlar da joiylmaidy" dedı.
Qytaidyŋ resmi ökılderı Pekin Şyŋjaŋdaǧy ekstremizmdı aldyn alu şaralarynan bas tartpaitynyn, bıraq saiasi tärbieleu ortalyqtaryna jıberıletın adamdardyŋ sanyn azaitatyndaryn aitqan.
Saiasi tärbieleu ortalyǧyndaǧy "än sabaǧy". 5 qaŋtar 2019 jyl.
Qaŋtardyŋ 7-sı künı Qytaidyŋ syrtqy ıster ministrlıgınıŋ baspasöz hatşysy Lu Kan Pekinde ötken baspasöz mäslihatynda BŪŪ ökılderın elge kırgızuge daiyn ekenın jetkızgen.
Ol "BŪŪ ökılderı Şyŋjaŋǧa kelu şarttaryn tolyq saqtasa, Qytaidyŋ ışkı ısterıne aralaspai, obektivtı baǧa berse qarsy aluǧa daiynbyz" dedı.
Byltyr jeltoqsannyŋ basynda BŪŪ-nyŋ adam qūqyǧy keŋesınıŋ ökılı Mişel Başle Şyŋjaŋdaǧy "üreilı aqparatqa" qatysty sol aimaqqa barudyŋ jolyn ızdestırıp jatqanyn aitqan.
Şyŋjaŋdaǧy saiasi tärbieleu ortalyǧynyŋ tärbielenuşılerı. 5 qaŋtar 2019 jyl.
Qytaidaǧy az ūlttardyŋ, sonyŋ ışınde ūiǧyr, qazaq, tatarlardyŋ jappai qysym körıp jatqany turaly mälımet aqparat qūraldarynda 2017 jyldyŋ säuır aiynan jariialana bastady. Keiın Qytaidaǧy az ūlttardyŋ qysymǧa ūşyraǧany turaly halyqaralyq ūiymdar jiı-jiı mälımdeme jasady. Al Qytai ükımetı qysymdy"ekstremizmge qarsy şara" dep mälımdegen jäne "qamalǧandar tıl üirenıp, käsıp meŋgerıp şyǧatynyn" aitqan.
Byltyr qyrküiektıŋ 10-y künı Human Rights Watch (HRW) halyqaralyq ūiymy arnaiy esebın jariialap, Qytaidaǧy ortalyqtardy lager dep ataǧan. Ortalyqtardaǧy adam tözgısız jaǧdaidy sipattaǧan. Ūiym Qytai bilıgınıŋ ıs-äreketın synap, Pekinnen älgındei lagerlerde qamauda otyrǧandardy bosatudy talap etken.
HRW "Astana Qytaidan baspana ızdep kelgen azamattardy kerı qaitarmai, köşıp kelgen etnikalyq qazaqtarǧa azamattyq beru mäselesın keşıktırmeu kerek" dep keŋes bergen.
Şyŋjaŋdaǧy saiasi tärbieleu ortalyǧynyŋ tärbielenuşılerı. 3 qaŋtar 2019 jyl.
Qaşqar ortalyǧyndaǧy Osmanjan "aimaqta ūltaralyq arazdyq tudyrǧannan keiın jergılıktı polisiia tärbieleu ortalyǧyna baruǧa keŋes bergenın" aitady.
"Ekstremistık oilardyŋ jetegınde ketıp, dükenıme kelgen mūsylman emes adamdarǧa qyzmet körsetuden bas tarttym" deidı ol mandarin tılınde.
Sūhbat beruşılerdıŋ köbı jurnalisterdıŋ keletının bılmegenderın aitty.
Ortalyqtaǧylar "mandarin tılın tolyq meŋgergen soŋ joǧary bılım alamyz. Ekstremistık oilardan tazaramyz" deidı. Olarǧa "halal taǧamdar berıledı. Jaqyndarymen telefon arqyly söilese alady, bıraq ūialy telefondary joq".
Lagerdegıler "tamaq pısıru sabaǧyna" qatysyp jatqan sät. Şyŋjaŋ. 4 qaŋtar 2019 jyl.
Reuters agenttıgınıŋ habarlauynşa, şeteldık jurnalisterdıŋ sapary aldynda Qytai 12 elden diplomattar şaqyryp, Şyŋjaŋdaǧy saiasi tärbieleu ortalyqtaryn körsetken. Şyŋjaŋǧa barǧandardyŋ arasynda Qazaqstan, Resei, İndoneziia, Ündıstan, Tailand diplomattary bar. Qytaiǧa kelgenderdıŋ arasynda Batys elderınıŋ diplomattary bolmaǧan.
"QAZAQTAR JOIYLYP KETTI ME?"
Ortalyqty aralap bolǧan soŋ resmi ökılder jurnalisterdı şaşlyq, jylqy etı jäne ūiǧyrdyŋ ūlttyq taǧamdary bar meiramhanaǧa keşkı asqa aparǧan. Üstel basynda Kommunistık partiianyŋ Ürımjıdegı ökılı Hu Haijun "Şeteldık basylymdardaǧy Şyŋjaŋ turaly aqparattyŋ barlyǧy – feik. Bız, kommunistık partiianyŋ hatşysy Chen Siuango bärımız, Şyŋjaŋdaǧy jaqsy ömır üşın jūmys ıstep jatyrmyz" dedı.
Resmi ökılder körsetken "Şyŋjaŋ ölkesındegı ekstremisterden tärkılengen qaru-jaraqtar".
Keşkı asqa kelgen Qytai äskeri küşterınıŋ ökılı Şyŋjaŋdaǧy jaǧdai būrynǧy uaqytpen salystyrǧanda äldeqaida jaqsarǧanyn aitqan.
"2014-2015 jyldary Şyŋjaŋ ölkesınde ne bolǧanyn bılmeisızder. Barlyq jerde şabuyl, jarylys, haos boldy" dedı aty-jönın atamaǧan äskeri adam.
Saiasi tärbieleu ortalyǧynyŋ syrtynda üstel tennisın oinap jürgender. Şyŋjaŋ ölkesı. 4 qaŋtar 2019 jyl
Kommunistık partiianyŋ Qaşqar aimaǧyndaǧy ökılı Zark Zurdun dastarhan basynda "tynyştyq – negızgı adam qūqyǧy. Batys ekstremizmmen küreste bızden ülgı alsyn" dedı.
Zark Zurdun qazaqtar köp tūratyn Qūlja aimaǧynan kelgen. Ol öz sözınde "Sovet odaǧy kezınde barlyǧy orys tılın üirenuı tiıs boldy. Osy kezde qazaqtar joiylyp kettı me? Joq, joiylmady. Demek, ūiǧyrlar da joiylmaidy" dedı.
Qytaidyŋ resmi ökılderı Pekin Şyŋjaŋdaǧy ekstremizmdı aldyn alu şaralarynan bas tartpaitynyn, bıraq saiasi tärbieleu ortalyqtaryna jıberıletın adamdardyŋ sanyn azaitatyndaryn aitqan.
Saiasi tärbieleu ortalyǧyndaǧy "än sabaǧy". 5 qaŋtar 2019 jyl.
Qaŋtardyŋ 7-sı künı Qytaidyŋ syrtqy ıster ministrlıgınıŋ baspasöz hatşysy Lu Kan Pekinde ötken baspasöz mäslihatynda BŪŪ ökılderın elge kırgızuge daiyn ekenın jetkızgen.
Ol "BŪŪ ökılderı Şyŋjaŋǧa kelu şarttaryn tolyq saqtasa, Qytaidyŋ ışkı ısterıne aralaspai, obektivtı baǧa berse qarsy aluǧa daiynbyz" dedı.
Byltyr jeltoqsannyŋ basynda BŪŪ-nyŋ adam qūqyǧy keŋesınıŋ ökılı Mişel Başle Şyŋjaŋdaǧy "üreilı aqparatqa" qatysty sol aimaqqa barudyŋ jolyn ızdestırıp jatqanyn aitqan.
Şyŋjaŋdaǧy saiasi tärbieleu ortalyǧynyŋ tärbielenuşılerı. 5 qaŋtar 2019 jyl.
Qytaidaǧy az ūlttardyŋ, sonyŋ ışınde ūiǧyr, qazaq, tatarlardyŋ jappai qysym körıp jatqany turaly mälımet aqparat qūraldarynda 2017 jyldyŋ säuır aiynan jariialana bastady. Keiın Qytaidaǧy az ūlttardyŋ qysymǧa ūşyraǧany turaly halyqaralyq ūiymdar jiı-jiı mälımdeme jasady. Al Qytai ükımetı qysymdy"ekstremizmge qarsy şara" dep mälımdegen jäne "qamalǧandar tıl üirenıp, käsıp meŋgerıp şyǧatynyn" aitqan.
Byltyr qyrküiektıŋ 10-y künı Human Rights Watch (HRW) halyqaralyq ūiymy arnaiy esebın jariialap, Qytaidaǧy ortalyqtardy lager dep ataǧan. Ortalyqtardaǧy adam tözgısız jaǧdaidy sipattaǧan. Ūiym Qytai bilıgınıŋ ıs-äreketın synap, Pekinnen älgındei lagerlerde qamauda otyrǧandardy bosatudy talap etken.
HRW "Astana Qytaidan baspana ızdep kelgen azamattardy kerı qaitarmai, köşıp kelgen etnikalyq qazaqtarǧa azamattyq beru mäselesın keşıktırmeu kerek" dep keŋes bergen.
"Azattyq" radiosy
