«Eger, qazaq bıreudıŋ aldynda boryştar bolsa, ol aldymen J.A.Täşenevtıŋ aldynda boryştar»
Qazaq KSR KPOK-nıŋ būrynǧy
1-şı hatşysy İ.Iýsupov
Bügıngı elımızdıŋ ūn eksporttaudan bırınşı, al astyq eksporttaudan aldyŋǧy bestıktıŋ qataryna kıruıne negız bolǧan, jarty ǧasyrdan artyq tarihy bar «Tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru» jobasynyŋ 1954-şı jyly bastalǧany belgılı. Qazaq jerınıŋ qūnarly topyraǧynan astyq öndıru patşa ökımetınıŋ kezınde-aq josparlanǧan. Osy mäselege qyzyl ükımettı qūruşy V.İ.Lenin de qatty qyzyǧuşylyq tanytqandyqtan, bızdıŋ jerımızden tyŋ igeru II dünie jüzılık soǧystan būryn da kün tärtıbıne qoiyldy. Astyq öndırumen bırge, Qazaqstandy odan saiyn otarlau üşın, mūjyqtardy jappai qonystandyrudyŋ töte joly da bolǧandyqtan, KSRO-nyŋ strateg basşylary osy jobaǧa qarjyny aiamai saldy. Osynau öte ülken, auqymdy jobany ıske asyru üşın «antipartiialyq toptyŋ» qarsylyǧyna qaramai ökımet basşysy N.S.Hruşev «halyqty azyq-tülık tapşylyǧynan qūtqaramyz» degen jeleumen, KSRO-nyŋ soǧystan keiıngı jinaǧan bar bailyǧyn tyŋ ölkesıne (6 oblysqa) üstı-üstıne töktı. Būǧan deiın auyl-şaruaşylyq tehnikalary jetıspegendıkten, egıske mal küşın paidalanyp kelgen qazaq jerıne, onyŋ ışınde jaŋadan qūrylǧan myŋdaǧan sovhozdardyŋ ärqaisysyna elevatorlar, MTM-dar, t.b salynyp, jüzdegen myŋ jük jäne jeŋıl maşinalar, traktorlar men kombaindar, milliondaǧan qanşama qosalqy tehnika qūraldary äkelındı. Būdan basqa şyǧyndary öz aldyna bır töbe. Tyŋ igeru barysynda köptegen qalalar boi köterdı. Önerkäsıp oryndary köptep salyndy. Bükıl auyl-audandardy bailanystyrǧan tas joldardyŋ ūzyndyǧy 14 eseden asty, temır joldardyŋ ūzyndyǧy 2,5 myŋ şaqyrymǧa östı. Tyŋ igeru Qazaqstannyŋ äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaiynyŋ artuyna yqpal jasady. İgılıgımen qatar tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igerudıŋ zardaptary men köleŋkelı jaqtarynyŋ da az bolmaǧany şyndyq. Tyŋ igeru jyldary bükıl KSRO-da 42 mln. ga tyŋ jer jyrtylsa, onyŋ ışınde Qazaqstanda 27 mln. ga jer jyrtyldy. 1954 jyly aqpandaǧy sezde tyŋ igeruge qarsy bolǧan J.Şaiahmetovty ornynan alu üşın orynsyz synaǧan KPSS OK-nıŋ ökılderıne jalǧyz qarsy şyqqan Aqtöbe oblysynyŋ partiia komitetınıŋ jas bırınşı hatşysy ekonomist Jūmabek Täşenev 1953 jyly küzde Mäskeude ötken Odaqtyq partiialyq keŋeste tyŋ igerudıŋ äleumettık-ekonomikalyq jaǧynan maŋyzdylyǧyna erekşe toqtalyp, quattaǧan edı.
Sondyqtan da N.Hruşev 1954 jyly küzde tyŋ igeruşılerdıŋ tūŋǧyş jiynynda: «TJTJ-dıŋ (Tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru) köş basşysy, inisiatory – J.A.Täşenev» dep qūrmettep, araǧa bıraz ai salyp, basqa da üzdık jetıstıkterın baǧalap, QR Joǧarǧy Keŋesınıŋ Töralqa Töraǧalyǧyna Täşenevtı ūsynyp, sailatty. «Kün kösemder» būl rette aitqandarynan şyqpaityn, qolşoqpar ärı ısker kadrlar tärbielegısı keldı.
Bıraq ta, qazaq jerıne osynşama Atymtai jomarttyq tanytqan N.S.Hruşevtıŋ saiasatynyŋ zymiiandyǧy da künnen-künge aiqyndala berdı. Astyqty aimaqty Reseige bırjolata qosyp alu üşın ortalyq-terıskei alty oblyspen (Torǧai, Qostanai, Soltüstık Qazaqstan, Kökşetau, Aqmola, Pavlodar) bırge Qaraǧandynyŋ soltüstık bölıgın bırıktırıp, Qazaq KSR-ınıŋ ışındegı «memleket» – Tyŋ ölkesın qūrdy. Astanasy – Aqmola qalasy bolǧan Tyŋ ölkesınıŋ öz aldyna partiia komitetı men atqaru komitetı, tıkelei Mäskeu taǧaiyndaǧan I-şı, II-şı hatşylary, töraǧalary jäne öz aldyna biudjetı boldy. KOKP Ortalyq Komitetınıŋ janynan tıkelei N.Hruşevtıŋ özı basqaratyn «Tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru jönındegı Ortalyq Komitettıŋ Biurosy» atalatyn qūzyrly organ osy ölkedegı oblystar men audandardyŋ basşylaryn, bükıl apparatyna deiın öz qolailaryna jaǧatyn kadrlarmen qaita almastyrdy. Qazaqtardy basşy organdarǧa joǧarylatpai, olar tyŋ igeruge kedergı keltıredı dep esepteldı. Tyŋ ölkesındegı osy oblystarda qazaq tılındegı barlyq oblystyq, audandyq gazetter jabylyp, olardyŋ ornyna bır ǧana «Tyŋ ölkesı» gazetı paida boldy (Aqiqat №8, 2010).
Qazaq KSR-ındegı qazaq mektepterınıŋ köptep jabyla bastaǧanyn aitpaǧanda, orys mektepterındegı qazaq tılı pänı kereksız dep qysqartyldy. Eŋ sūrqiiasy – respublika basşylaryna baǧynbauy üşın jergılıktı bilıktı uysyna ūstaǧan sovhoz direktorlaryn da tıkelei Kreml taŋdap, jasaqtap jıberıp otyrdy. Olardyŋ köbı – azuly generaldar men polkovnikter, zauyttar men fabrikalar basşylary edı. KSRO-nyŋ auyl şaruaşylyq ministrı V.V.Maskevichtı Tyŋ ölkesınıŋ atqaru komitetınıŋ töraǧasy qylyp taǧaiyndady. Ökımet basşysy Nikita Sergeiūlynyŋ: «Men, patşalyq Resei 200 jylda ıstei almaǧandy ekı-aq jylda ıstei aldym» deuı tegın emes. Kökşetau oblysyndaǧy M.Gorkii atyndaǧy sovhozdyŋ direktory N.F.Kozines sovhoz qūrylǧany jönındegı aktıge «Men, Kökşetau oblysyndaǧy №5 sovhoz direktory Kozines, SSSR sovhozdar ministrlıgınıŋ №260-şy būiryǧyna säikes jerdı jäne ondaǧy bır şoq qaiyŋdy qabyldap aldym» dep jer täŋırısı siiaqtansa, Hruşev ta ekı sözınıŋ bırınde «Būl ūlan-ǧaiyr – diqan qoly timegen jer. Adam balasy baspaǧan ūşy-qiyry joq dala» dep astamsydy.
Altai tauy men Saryarqany ata qonysym dep yqylym zamannan erkın jailaǧan qazaqtyŋ būl jerlerı ejelden-aq öner-mädenietı damyǧan, bai tarihy bar ölke bolatyn. Ol turaly ǧūlama ǧalym Älkei Marǧūlan eŋbegınde: «Esıl, Nūranyŋ arasyndaǧy ülken aidyn – Toǧanystyŋ toqsan ekı kölı noǧaily, qazaqtardyŋ joiqyn egın salǧan jerlerı. Qyzylmola, Aqmola, Sūlutam, Syrlytam, Han süiegı – solardyŋ jädıgerlerı. Qorǧaljyn özenı territoriiasyna kelgende ejelgı jäne orta zamandyq suaru kanaldaryna köŋıl audardyq. Būl audan jer igeruşılerdıŋ ortalyǧy boldy» – dep tarihi derektermen tüiındegen. Säulettı qalalarymen, öner – mädenietımen, jerınıŋ asty-üstı bailyǧymen jäne mys t.b. metaldardy öŋdegen, älemdegı tūŋǧyş metallurgiianyŋ otany bolumen bırge qol önerımen, saudasymen aty şyqqan Arqa jerıne XIII ǧasyrdan-aq orystar tūrmaq, europa elderı sūǧanaq közderın qadai bastaǧan. Sondyqtan olar strategiialyq maŋyzdy aimaqtarymyzǧa qatty qyzyǧyp, saiahatşy – zertteuşı, tyŋşylaryn jıberıp otyrdy. V-VII ǧasyrlarda Aqmola aimaǧy türkılerdıŋ köp jylqysymen daŋqy şyqsa, qazırgı arheologtar Qyzyljar men Kökşetau öŋırınde qonystanǧandar osydan 5 myŋ jyl būryn jylqynyŋ süiegınen konki de jasap, alǧaş jylqyny qolǧa üiretıp, üzeŋgı men auyzdyqty, tūŋǧyş mehanika – arbanyŋ döŋgelegın oilap tauyp, örkenietke ülken üles qosqanyn däleldedı. Al, būlardy Şyǧys Türkıstannan Kaspii teŋızıne deiıngı aralyqta şeŋberdei döŋgelek molalary qaptap jatqan būrynǧy ötken Myqtar ma dep aituǧa tolyq negız bar. Tyŋ igeruşılerdıŋ alǧaşqy jiynyndaǧy J.Täşenevtıŋ baiandamasynda «Myqty» sözı bırneşe ret qoldanylsa, el men jerdıŋ tūtastyǧyn qorǧau maqsatynda şyqqan Än ūranymyzda da «myqty ǧoi!» sözı qaita-qaita qaitalanady. Osylardy söz sabaqtastyǧy, ūrpaq jalǧastyǧy demei ne deimız?!
Äulie Mäşhür Jüsıp «Ertede Arqada Myq degen jūrt ömır sürgenın" aityp, zertteu eŋbekterınde jazyp ketken. Tyŋ igeru nauqanyna öz elımızdıŋ jastary men jas mehanizatorlary da erekşe serpın berdı. Almaty qalasynyŋ özınen ǧana 2,5 myŋ jas tyŋ igeruge attandy. Sovhoz direktory bolǧan N.Kozinestıŋ baǧanaǧy sözınen qazaq ökımetınıŋ būiryǧy da, ükımı de joq ekenı körınıp tūr. Bır jylda 1954-55 jyldary Tyŋ ölkesınde 337 jaŋa astyq sovhozy qūrylsa, kelesı jyly Qostanai oblysynda ǧana 200-ge juyq osyndai sovhozdar qūryldy. Tyŋ igerudı jeleu etıp, 1954-1960 jyldary 2,5 mln. slavian tektıler qazaq jerıne köşırıp äkelındı.
Olardyŋ köbı sottalǧandar men şovinister edı. Barlyǧyna materialdyq kömek körsetıldı. Tyŋǧa kelgender köp aqşa alyp küilenıp, üilengısı kelgende Hruşev VLKSM-ǧa tapsyrma berıp, olarǧa 25 myŋ qyz jıbergen. Osy kelımsekterdıŋ kesırınen qazaqtardyŋ öz jerınde ülesı 30 paiyzǧa da jetpei qalsa, soltüstıktegı osy oblystarda öz ūltymyz 10 paiyz şamasynda ǧana bolsa, kei audandardaǧy qazaqtar 1 paiyzǧa da jetpeitın edı. «Tyŋ ölkelık partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy Sokolov 1960 jyly Aqmolanyŋ atyn Hruşevgrad dep özgertıp, Tyŋ ölkesın Qazaqstannan bölıp alyp, tıkelei Odaqqa qaraityn ölke etu turaly ūsynys jasady. J.A.Täşenev respublikanyŋ saiasi-ekonomikalyq damuyna basşylyq jasaǧan jyldary qazaq memleketınıŋ aumaqtyq tūtastyǧynyŋ saqtaluyna köp eŋbek sıŋırdı. Manǧystaudy Türkımenstanǧa qosu jönındegı ūsynystarǧa toitarys berdı. Tyŋ ölkesıne bırıktırılgen soltüstık oblystardy Reseige, Oŋtüstık Qazaqstannyŋ maqta egetın audandaryn Özbekstanǧa beruge qarsy şyqty», dep «Qazaqstan ensiklopediiasy» (8-tom, Almaty 2006 j.) sol kezdegı şyndyqtan qysqa ǧana derek berse, osy oqiǧalardyŋ bel ortasynda jürgen Ädi Şärıpov: «Tyŋ ölke bileuşılerı T.Sokolov, V.Maskevich tıkelei Mäskeuge, ne RKFSR-ǧa baǧynudy arman etıp, SOKP Ortalyq Komitetıne bırneşe ret mäsele qoidy. Hruşev te Tyŋ ölkesın Reseige baǧyndyrudyŋ amalyn ızdep, Saiasi Biuroǧa qaita-qaita ūsynys jasady. Respublika basşylary bärı derlık tyŋ ölkesın Reseige beruge de, Ortalyqqa baǧyndyruǧa da qarsy bolmady. Qarsy bolǧan jalǧyz adam – Jūmabek Ahmetūly Täşenev. Halqymyzdyŋ tamaşa, şūraily jerın Qabanbai, Bögenbailardai bır qaterden aman saqtap qalǧanynyŋ kuäsı bolǧanbyz» deidı estelıgınde.
Belgılı diplomat, professor Sälım Qūrman-ǧojin jäne taǧy basqa da zamandastary «Jūmabek Täşenevtıŋ jer üşın küresken sol kezdegı erlıkterı sansyz jauǧa qarsy jalǧyz şapqan būrynǧynyŋ batyrlaryn eske tüsıruşı edı» degenı bar jazbalarynda. Al, Qazaq KSR KPOK-nıŋ sol uaqyttaǧy I hatşysy D.A.Qonaev: «Ärbır naqty jaǧdaiǧa ämır Mäskeuden tüsetın. Onda qandai da bır aumaqty basqa aimaqqa qosu jönınde üzıldı-kesıldı aitylyp, ol öŋırlerdı auyldardan, derevnialardan jylan jalaǧandai tazartudyŋ merzımı körsetıletın. Būl ämırler sözge kelmesten atqarylatyn. Ol kezde Mäskeuge qarsy şyǧu mümkın emes edı. Küiıp ketetınsıŋ. Öspeitın edıŋ» dep zaman şyndyǧyn jasyrmai aitqan.
Mūhtar Şahanov şirek ǧasyr Qazaq KSR-ın basqarǧan D.Qonaevtan: «Tyŋ ölkesın Reseige qosudan aman alyp qalǧan J.A.Täşenev», deidı. Sol ras pa?» dep sūraǧanda Dimekeŋ: İia. Ol kezde J.A.Täşenev Qazaq KSR Ükımetınıŋ Töraǧasy bolatyn» dep (Jalyn. 2008j. №2) qysqa ǧana jauap beredı. Būl kısınıŋ saraŋ jauap bergen sebebı – Respublika basşysy D.Qonaevqa Tyŋ ölkesınıŋ bileuşılerı sol jyldarda baǧynbai ketkenın akademik – būrynǧy senator Ǧ.Esımov («Jalyn» №11. 2009j.) tolyq aitqan.
Almaǧaiyp sol tūsta Tyŋ ölkesındegı sovhoz direktorlary tūrmaq, ölke bileuşılerı T.Sokolov, V.V.Maskevich, Kozlovtardy, tıptı Kremldıkterdı de Täşenev ünemı aitqanyna köndırıp, degenın ıstetıp, memleket iesı, jer iesı qazaqtar ekenın sözımen de, ısımen de ūqtyryp, aiaqtaryn qiia bastyrmady. Būǧan qarap būl kısını orys halqyna qarsy boldy deuge bolmaidy. Tyŋ igeruşılerge qolynan kelgen bar kömegın berıp, qairat-küşın aiamai jūmsady. Temırtauda bolsa da, tyŋ igerılgen auyldarda jürse de sol jerlerden telefon arqyly Odaqtas Respublika basşylarynyŋ da osy ısterge nazaryn audaryp, sözın ötkızıp, qajettı kūral-jabdyqtardy aldyryp otyrdy. Voroşilovty demalysy kezderınde auystyryp, üş ret KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ Töralqa Töraǧasynyŋ mındetın atqarǧan Täşenevtıŋ taŋǧajaiyp qabıletın Odaq tūrmaq, şet el de moiyndaǧan şaq edı.
1959 jyly Qytaiǧa KSRO delegasiiasymen bırge barǧanynda milliard halqyn jusatyp, örgızıp, jeke basyna tabyndyryp otyrǧan Mao İ.V.Stalindı aiyptaǧan şeşımderı üşın, qūityrqy, zıldı sūraqtar qoiǧanda N.Hruşev, Iý.Andropovtar jauap bere almai, tyǧyryqqa tırelgende aduyndy da, aibatty Jūmabek: «Bız senderge emtihan tapsyruǧa kelgen joqpyz. Saiasi kelıssöz jürgızuge keldık!» dep hanzu basşylyǧynyŋ arynyn bır-aq basqan. Hanzulardy 200 jyl bilep, basqaryp memleketık atauyn (qidan, qytan – qytai bolyp atalyp ketkenı älemge mälım) qalyptastyrǧan qazaq halqynyŋ alǧaşqy qūramasynyŋ bırı – türık tektı qidandardyŋ (Altyn orda imperiiasyn qūrǧan Şyŋǧys qaǧannyŋ nemeresı Batyi hannan neşe ǧasyr būryn Hangai – Altai taularynyŋ aralyǧynda qidandarda «Altyn Orda» atty ielık qūrǧan) tarihyn jaqsy bılgen J.Täşenevtıŋ hanzularǧa öktem söileitın tarihi qūqy bar edı. Jūmekeŋ dalanyŋ üstırt jotalaryn jönsız jyrtqyzbai, mal şaruaşylyǧyn da tiısınşe damytty.
Elımızdegı barlyq öndırısterdı, san salaly şaruaşylyqtardy barynşa örkendetıp, tüsken tabysty el igılıgıne aiamai jūmsap otyrdy. «Qazaqstan magnitkasynyŋ» ıske qosyluyna ölşeusız üles qosty. 1959 jylǧy osy Temırtau köterılısın basuda «şaban – jai qimyldady» dep Kreml kösemderı tarapynan aiyptalyp, jazaǧa ūşyraǧaly tūrǧan qazaqtan şyqqan tūŋǧyş ışkı ıster ministrı Şyraqbek Qabylbaevty öz üiınen Mäskeuge bır qoŋyrau soǧyp qorǧap qalǧan da, «Jazalaudyŋ taǧylyq türın qoldandy» dep jūmysşylarǧa jan tartyp, otarşyl ökımettıŋ bet perdesın aşyp bergen de – Jūmekeŋ edı!
1960 jyly 26-şy qaŋtarda Ükımet basşysy bolǧan bette bır jetınıŋ ışınde on ekı qazaq jıgıtın ükımettıŋ joǧarǧy jauapty qyzmetterıne taǧaiyndady. Elımızdı basqaryp, odan KSRO-nyŋ joǧarǧy basşylyǧyna qol jetkızgen L.İ.Brejnev Qazaq QSR-ınıŋ KP OK-ıne būrynǧy öz ornyna I jäne II hatşylyqqa ekı orysty Mäskeuden alyp kelgenın aitqanda, basqalar ünsız qalǧanda, taǧy da J.Täşenev: Respublikamyzdyŋ I-II hatşylyǧyna qazaqtardy jolatpau zaŋdylyqqa ainaldy, būl qazaqtardy közge ılmegendık, senımsızdık tanytu» dep, Ortalyqtyŋ kadr saiasatyna narazylyǧyn aşyq aityp, Brejnevtıŋ öz sözımen aitqanda onyŋ «jüregın jaryp jıbere jazdaidy». Täşenevtıŋ būl sözı keiın öz basyna oq bolyp tise de, osydan keiın köp ūzamai Ortalyq kadr saiasatyn özgertıp audan, oblystardyŋ, tıptı Respublika tızgının öz ūltymyzǧa bere bastady. Ükımet qyzmetkerlerıne arnap Almatynyŋ qaq ortasynan jaŋa tehnologiiamen salynǧan ülken, jaŋa 121 päterlık üidı tügelımen totalitarlyq tar zamanda ūlttyq partiianyŋ rölın atqarǧan qazaqtyŋ aqyn-jazuşylaryna Alaş Orda ükımetınıŋ bar mındetın qaiyspas qara nardai jalǧyz kötergen Jūmekeŋ taratyp berdı.
Memlekettık Qauıpsızdık Komitetınıŋ qyzmetkerı, polkovnik Uälihan Mūhanov estelıgınde: «Jūmabek Täşenev Ükımet basqaryp tūrǧanda eşkımnen qoryqpai da, qaimyqpai «halyq jauy» jalasynan arylmaǧan Maǧjan Jūmabaevtyŋ zaiyby Zylihaǧa Almatydan salynǧan üiden baspana berdı» dep süisıne jazdy. Ziialy qauymǧa barynşa qamqor bop ötken Täşenev qai uaqytta da qaulylar qabyldap, şeşımder şyǧarǧanda ūlt müddesın osylai bırınşı kezekke qoiǧan! «Hruşev jylymyǧynda da» özı basqarǧan komissiiany saiasi zūlmat qūrbandaryn jyldamdatyp türme-lerden şyǧartyp, atylyp ketken Säken, Iliias, Beiımbetter t.b. şyǧarmalaryn mol danamen bastyryp halyqtyŋ ruhani şölın basty.
«Jeke basymnyŋ amandyǧy üşın, ūltymnyŋ tarihyn būrmalai almaimyn» dep Kenesary köterılısın ädıl zerttegenı üşın 25 jylǧa sottalyp, osy nauqanda aqtalǧan Ermūhan Bekmahanovqa da Almatydan üi berıp, jaǧdaiyn jasaǧan – Täşenev edı! Alystan oilaityn osy tau tūlǧa qai qyzmette otyrsa da halqymyzdyŋ ūlttyq saiasi sana-sezımın joǧarylatuǧa barynşa at salysty. «Alaş Ordaşylardy» – Smaǧūl Säduaqasovtardy nasihattaidy, gazet sarynynan 1913 jyly Ahmet Baitūrsynov şyǧarǧan «Qazaq» gazetınıŋ lebı aŋqyp tūr» dep «Qazaq ädebietı» gazetın jabamyz, «Sosialistık Qazaqstan» gazetın «Kazpravdanyŋ» audarmasy qylamyz dep, Mäskeuden kelgen ökılderge de, sol kezdegı Respublika basşylary D.İ.Iаkovlev pen N.İ.Jurinderge de Jūmabek Täşenev arystandai aibat şegıp, «Taisaqtamai, batyl söileŋder!» dep ūltşyl azamattardy qoldap, satqyndardy jer qylyp gazetterdı qorǧap, japtyrmai qalǧanyna sol kezdegı el-jūrt kuä. Bauyrjan Momyşūlynyŋ «Moskva üşın şaiqas» kıtabyn ūltşyldyq sarynda dep baspai qoiǧanda da osy Täşenev: «Qaitkende de basyŋdar!» dep tızege salyp tūryp, mol danamen şyǧartqan. Jazǧandaryn şyǧara almai jürgen basqa da qalamgerlerdıŋ kıtaptaryn osylai şyǧartyp, qaltalaryn qalam aqy – gonororǧa toltyryp, qaryq qylǧan. Keŋ qoltyq qazekeŋder «Qūr-aǧa» ataǧan Hruşevtıŋ aqylǧa qonymsyz, «özım bılermendık» terıs äreketterı öte köp bolǧan ǧoi. Sol kezde äskeri-ekonomikalyq erekşe maŋyzy bar baiyrǧy türık tektı halyqtyŋ jerı bükıl Qyrymdy Hruşev Ukrainaǧa qosqanda «ūly orystardyŋ» şendısı de, şekpendısı de ün şyǧara almaǧan. Tek, Qyrym oblystyq PK-nıŋ I-şı hatşysy D.Polenskiidıŋ Qyrymdy Ukrainaǧa berudıŋ dūrystyǧyna kümän keltırgenın estıgen Hruşev ony bırden jūmystan bosatqan.
«Stalinnıŋ tübıne jetken Hruşev kommunist degen sözdıŋ män-maǧynasyn tolyq tüsınbeitın adam bolatyn. Ol – «partiiaǧa berılgen», sonyŋ arqasynda ataq-därejege qol jetkızgen mansapqor jäne naǧyz toǧyşar bolatyn. Bıraq, eşnärseden qoryqpaityn közsız erlıgı men batyldyǧy da bar edı» dep Iý.Muhin ony sipattap berdı. («Jalyn» №5 2008 j.) 1950-şı jyldardyŋ ortasynda Aral teŋızınıŋ qūrǧap, tartyluynyŋ basy bolǧan ärı maqta egıstıkterın sorǧa ainaldyrǧan, maqtany «şarşylap ūialau ädısımen» ösırıp, jaŋbyrlatyp suaruǧa qarsy bolǧany üşın kezındegı KSRO ministrı bolǧan Osman Iýsupov özbek KPOK-nıŋ I hatşylyǧynan Hruşevtıŋ pärmenımen alys aimaqtaǧy jaŋadan ūiymdastyrylǧan sovhozǧa direktor bolyp qūldilap – qudalanǧanyn, ony qoldaǧandardyŋ köpşılıgın qūraǧan qazaqtyŋ ǧalym agronomdarynyŋ toz-tozyn şyǧarǧanyn («Jas Qazaq», 01.04.2011. Abai Tūrsynūly, «Aral apaty») Täşenev körıp-bılıp otyrdy.
Qazaq jerın bölşekteudı jüielı jürgızgen Hruşev bastaǧan KSRO Saiasi Biurosyndaǧylar ūltymyzdyŋ tılın, salt-dästürın aiaq asty etıp, qazaqtardyŋ ūlttyq ruhyn janşyp, orystyŋ ozbyrlyǧyn moiyndatyp baryp, halyqtyŋ kelısımın almai-aq, tyŋ ölkesın 1960 jyly Reseige «Altai ölkesı» därejesınde qosyp almaqşy boldy. Kremldıŋ osy jymysqy saiasatyn qalt jıbermei, qadaǧalap otyrǧan erjürek Täşenev 1960 jyldyŋ aiaǧynda Aqmolada bolatyn jinalysqa Hruşevtan būryn ūşyp keldı.
«Tyŋ ölkesınıŋ» basşylarynan: «Keler jyldyŋ biudjetın nege ötkızbei otyrsyŋdar?» dep sūrasa «Tyŋ ölkesınıŋ» biudjetı endı Qazaq KSR-y ükımetıne emes, RKFSR ükımetıne joldanady» degen Sokolovqa Täşenev: «Eger, Qazaq ükımetıne baǧynǧyŋ kelmese, 24 saǧattyŋ ışınde tabanyŋdy jaltyrat, qūry! Tyŋ ölkesı Reseige berılmeidı. Aitar jerıŋe aita bar» dep bırden qatty tiyp tastaidy. Tyŋ ölkesı üşın Hruşevpen aiqasqanda: «Soltüstık oblystardy Reseige qosa salu qazaqty qorlau! Namysyn jer etu. Qalyptasqan şaruaşylyq-ekonomikalyq qarym-qatynastardy bırjolata qūrtu degen söz. Halyqtyŋ tamyryna balta şabumen bırdei. Men, Tyŋ ölkesın Reseige bermek tūrmaq, būl mäselenıŋ kün tärtıbıne qoiyluyna üzıldı-kesıldı qarsymyn!» dep qaharly sözdermen bet qaratpaǧanda Hruşevtıŋ betı qyzaryp, közı alaryp, tılı tūtyǧyp jolbarys kiesı bar Jūmabekke jaltaq-jaltaq qarap tūryp qalypty.
Alty oblystyŋ jerı üşın bolǧan osyndai köp aiqastardyŋ bırınde, ekeuara qalǧanda D.A.Qonaev: «Jūmeke-ai, jürek jūtqan, közsız batyrsyŋ-au!» deptı. Sonda Täşenev: «Elımnıŋ müddesı üşın qiiametke de daiynmyn!» dep keiıngılerge erlıktıŋ asqan ülgısı bolatyn, qanatty sözın qaldyrdy.
Otany üşın otqa tüsken Täşenevtıŋ osy jan qiiarlyq erlıgın basqa ūlt ökılderı de joǧary baǧalap, qoldap otyrdy. Ailaly Kreml basşylary Täşenevke köp syi-qūrmetter körsetedı, aqyry jer şarynyŋ jartysyn alyp jatqan «Keŋester Odaǧynyŋ Joǧarǧy Keŋesınıŋ Töralqasynyŋ altyn Taǧyna otyr» dep te şyrǧalaidy. Mansaptan da elı men jerınıŋ erteŋın oilaǧan esıl er bas ainaldyrar bilıkke de, bailyqqa da ruhyn jyqpai, saiasi saudaǧa barmai: «Men elımnıŋ jerın taqqa aiyrbastamaimyn!» dep jer dauyna bırjolata nükte qoidy jäne qoiǧyzdy!
Soltüstık alty oblystyŋ jerı uystan şyǧyp bara jatqan osy 1954-60 jyldary türlı repres-siialar men quǧyn-sürgınderden qorqyp qalǧan ülkenderden ümıt az ekendıgın bılgen Jūmekeŋ Qaz Mu-dıŋ studentterımen resmi kezdesuınde jer mäselesı de köterılıp, jastar qyzu qandylyq tanytqanda, būndaidy aŋdyp jüretın Memlekettık Qauıpsızdık Komitetınıŋ tyŋşylary jinalysty toqtatu üşın studentterge «Ükımet basşysy şarşady, sūraqty toqtatyŋdar!» degende Jūmabek Ahmetūly: «Men halyqtyŋ qyzmetşısımın, sūraqtaryn tolyq qoisyn» dep jastarmen asyqpai, aşyq äŋgımelesken. Otarşyldardyŋ J.A.Täşenevpen sanasqan sebebı – elımızdegı bükıl halyq, äsırese, öz ūlty Jūmekeŋe bır kısıdei tolyq senıp, qoldaityn. Halyqtyŋ şynaiy senımınen artyq küş-quat ta, baqyt ta joq emes pe?! J.Täşenevtıŋ qoǧamdyq-memlekettık qyzmetterı, KSRO-nyŋ osyndai ospadar saiasattaryna aşyq qarsy şyǧuy Odaq elitasyndaǧy erekşe tosyn qūbylys, tıptı aŋyz edı. Osyǧan mysaldar keltıre keteiık.
1958 jyly öz bastamasymen daiyndap aparyp Mäskeude ötkızgen ūltymyzdyŋ ädebietı men mädenietınıŋ künderınde KSRO-nyŋ qaharly basşylary N.Hruşev pen K.Voroşilovtardyŋ aldynda Jūmekeŋ Qazaq delegasiiasymen öz ana tılınde qaimyqpai söileskenın kompozitor ärı dirijer Ş.Qajyǧaliev öz közımen körgen. «J.Täşenev ärqaşan jäne ärkezde öz oiyn aitudan taisalmaityn. Qolynda bilıgı bar qairatkerlermen qarym-qatynasymdy būzyp alamyn dep uaiymdamaityn. Eŋ bastysy – ūlt pen memleket qamyn jep, qazaq elı üşın jankeştılıkke baratyn» dep Memleket qairatkerı Sūltan Jienbaev jäne taǧy basqalar Jūmekeŋnıŋ sol zamannyŋ şeŋberıne syimaiyn fenomen tūlǧa bolǧanyn aitsa, Jarasbai Nūrqanov t.b. aqyndar:
«Sary-Arqa saǧym oinap qūba belı,
Taǧdyry qyl üstınde tūrǧan edı.
Bır özı keudesımen qorǧap qalǧan,
Qazaqtyŋ jürek jūtqan Jūmabegı!
Jıgıtter, öleŋmen ait, äuezben ait,
Alaida este bolsyn myna bır jait.
Qazaqtyŋ eŋ bır öjet batyry dep,
Äspettep aitar bolsaŋ Täşenevtı ait!» dese, 1941 jyly jasyryn qūrylǧan «ESEP» (Elın süien erler partiiasy) partiiasynyŋ basşysynyŋ orynbasary Mehmet Temırov:
«Töngende qara būlt köktı torlap,
Şeşken jan şielı ıstı oimen tolǧap.
Auzynan ajdahanyŋ jūtam degen,
Jan salyp, el men jerın qalǧan qorǧap.
Jaralǧan alyp batyr, erdıŋ erı,
Qazaqtyŋ asyp tuǧan kemeŋgerı.
Jūmabek «jan pida!», dep kırıspese,
Qalar edı qazaq elı sory qainap» – dep qoǧamdyq sanada kökke köterıp jıbergen edı.
1960 jylǧy qystyŋ qattylyǧynan jem-şöp jetıspei, elımızde maldar qyryla bastaidy. Ükımet tızgının endı qolyna alǧan Täşenev bar jauapkerşılıktı öz moinyna alyp, memlekettık bölınbes qordaǧy astyqty audan, oblystarǧa taratyp bergen. Jūttyŋ betı qaityp, köktem şyǧa osy ısı üşın jauapqa tartpaq bolyp Qazaq KSR-ınıŋ Ükımet Basşysyn Kreml kösemderı şaqyrtady. Leningrad tūrǧyndary aştan qyrylyp jatqanda S.M.Kirov «memlekettık bölınbes qordy» jūmysşylarǧa kartochkamen taratqany üşın basy ketken. KSRO tarihynda «Memlekettık bölınbes qordy» taratqan osy ekeuı ǧana. Sov Min-nıŋ Prezidium zalyna kırgen bette Hruşevtıŋ qasynda otyrǧan onyŋ I orynbasary R.F.Kozlov: «Odaqtyq qordaǧy astyqty nege taratasyŋ, Täşenev? Rūqsatty kım berdı saǧan?!» dep üsteldı toqpaqtap, dürse qoia beredı. Qyzba mınezdı Täşenev te qaitpai, mınberge jetıp baryp, Qazaq KSR-y Odaqtyŋ ışındegı öz qūqyǧy bar el ekendıgın, öz bailyǧyn qalai jūmsaudy sol eldıŋ Ükımetı şeşetındıgın aityp, auyzdaryn jabady. Osy oqiǧanyŋ kuäsı bolǧan Belorussiianyŋ Pospredı Qazaq KSR-ınıŋ Pospredı İ.Şärıpovtyŋ qolyn alyp tūryp: «Būryn-soŋdy mynandai otty premerdı körmep edım. Özı jas eken. Būl jıgıt ne aspanǧa şyǧady, ne köp ūzamai ornynan tüsıredı» dese, däl osy künı Mäskeu qonaq üiındegı Odaqtas elderdıŋ osyndai qyzmetkerlerı arasynda osy jiynǧa qatysqan taǧy bıreuı: «Keŋes ökımetı qūrylǧaly mynandai ülken jiynda bırınşı ret öz elınıŋ derbestıgın aitqan söz estıldı. Endı köp ūzamai Odaq ta taraidy!» dep basqalardan süiınşı sūraǧandai aitypty.
Būlar aitsa aitqandai edı. Sebebı, Jūmekeŋ ükımet basqaryp tūrǧan jyly ūltymyzdyŋ tereŋ tarihyn, ädebietı men mädenietın basqa ūlttarǧa tanystyru üşın «Qazaqstan KSRO halyqtarynyŋ otbasynda» atty 20 myŋ taralymmen ädeiı orys tılınde jazǧan zertteu kıtabynyŋ basqa taraularyn aitpaǧanda, «bükıl KSRO bır elmız. Ūlttar arasyndaǧy şekara joiylady» degen sol zamanda, osy kıtaptyŋ soŋǧy tarauyn «Respublikanyŋ egemendıgın nyǧaitu» dep atauynyŋ özı-aq KSRO-ny talqandaǧandai äser beredı.
Keiın Täşenevtıŋ özı de: «Men eşqaşan Qazaqstannyŋ bailyǧyn igeruge qarsy bolǧan emespın. Tek, elımnıŋ derbestıgı üşın Ortalyqpen qatty aiqastarǧa baryp jürdım» deptı. Akademik Manaş Qozybev «Derek – tarihi dälel» eŋbegınde: «M.Ä.Sujikov pen J.A.Täşenev Qazaqstan aumaǧyndaǧy iadrolyq jarylystarǧa qarsy şyǧyp, ozbyrlyqtyŋ qūrbany boldy» deidı.
Qisapsyz qarjy jūmsap, Tyŋ ölkesın Reseige qosa almaǧanyna ışı udai aşyǧan Hruşev Qonaevtyŋ qolymen ot kösep, 1961jylǧy 3 qaŋtarda Täşenevtı Ükımet basşysy qyzmetınen alyp, bar igılıgınen aiyryp, jarty jyl jūmyssyz ūstap, Şymkent oblystyq atqaru komitetınıŋ qatardaǧy orynbasarlyǧyna şegelep tūryp tömendetıp jıberdı.
Tarihtyŋ kereǧarlyǧy sonda – 1955 jyly D.A.Qonaevty ükımet basşysyna taǧaiyndaǧan qauly J.A.Täşenevtıŋ qol qoiuymen bekıse, al Qonaevtyŋ qol qoiuymen Täşenev ükımet basşysy qyzmetınen ketırıldı.
Osy joǧarǧy qyzmetınen tüskende märt Jūmabek: «Maǧan keregı – lauazym emes, Qazaq halqynyŋ bırlıgı men jerınıŋ tūtastyǧy. Ol armanyma jettım! Elım, jerım ornynda» dep eş ökınbegen. Ozbyr ökımettıŋ bar ıstei alǧany – 1961 j. 24 säuırde Tyŋ ölkesınıŋ ortalyǧy bolǧan oblys pen qalanyŋ atyn Aqmoladan Selinogradqa auystyrdy. Qyzmetı ketse de qadırı ketpegen esıl erdıŋ eŋsesı tüspeidı.
Kielı oŋtüstıktıŋ tektı elı Jūmekeŋdı ömırınıŋ soŋyna deiın äuliedei ardaqtap, paiǧambardai qūrmettedı. Būl qyzmetınde de būrynǧy joǧarǧy qyzmetterın eş köksemesten, qarqynynan tanbai elı men jerıne qyzmet ete berdı. Mūqtaj bolǧandar men şarualaryn şeşe almai jürgen qalyŋ eldıŋ mäselelerın qolma-qol şeşıp bergenın oŋtüstık elı älı aŋyz qylyp aitady. Astanaǧa barǧanymda jazuşy Tabyl Qūliias aǧamyz: «J.Täşenev kömekşılerı men hatşylaryna «Şaruasy bolyp maǧan kelgen adamdardy menıŋ üstımde patşa otyrsa da kırgızıŋder. Mümkın, ol maǧan soŋǧy ret kelıp tūrǧan şyǧar» dep erekşe tapsyrypty dep estelık aityp edı.
Mūhtar Şahanov jas kezınde Şymentte bır gazettıŋ korrektory bolyp jürgenınde şeşesı ekeuı üisız bolǧandyqtan, bır sarttyŋ jazdyq üiın jaldap tūryp jatady. Tölegen Aibergenovtıŋ aituymen üi sūrap Täşenevke barsa, 20 şaqty adam qabyldauyna kezek kütıp otyrady. Barlyǧyn bıraq şaqyryp, qoldaryna aryz jazatyn qaǧaz, qalam bergızıp, mäselelerın tyŋdaidy. Üi sūrap kelgen soǧys ardagerıne 3 aida qonys toiyn toilaisyz, degenınde qariia jylap jıberıptı. Jaqsynyŋ şarapaty tiıp Mūhtar aǧamyz da üi alady. Täşenev oblysty bilegen Ob Kom-da emes, Atqaru komitetınıŋ üi şaruaşylyǧyna qatysy joq sauda, mädeniet, medisina salasy boiynşa orynbasar bolsa da osyndai qarymdy ısterdı şeşıp jıberetın sebebı – oblys basşylary kürmeuı qiyn asa şielenıstı mäselelerdı qyzmettık mındetıne qatysy bolmasa da osy kısınıŋ kömegımen şeşıp otyrǧan.
Leŋgır audanynda 2 sovhozdyŋ arasynda ruşyldyqtyŋ kesırınen jer dauy örşıp, oblys basşylary şeşe almai, jylǧa sozylǧanda Jūmekeŋdı jıbergende daudy 1 saǧatqa jetkızbei şeşıp tastaidy. Türkıstanǧa maqta keptıruge 500 tonna kömır kelmei, t.b. şarualary şeşılmei jatqan küzdıŋ künınde Täşenevtı tekseruge jıberedı. Jylandy üş kesse de kesırtkelık degen ras söz ǧoi. Qaraǧandy oblysynyŋ basşylaryna telefonmen 500 tonna kömırdıŋ üstıne taǧy 500 tonna qosyp 1000 tonna kömırdı tezdetıp jıberıŋder dep tapsyrady. Ūzamai kömır de kelıp tüsedı. Bailanys qūraly joq, ortalyqtan 60 şaqyrymda jatqan Törtkül auylyna 2 künde telefon tartqyzyp bergen. Töbe astynda topyraqpen kömılıp jatqan şyǧys monşasyn qalypqa keltırtıp, osy audandaǧy Şüitöbe uchaskesındegı emdık qasietı bar su közınıŋ janynan zamanaui emdeu profilaktoriiasyn tezdetıp saldyrtty.
Türkıstannyŋ özındık erekşelıgı bolyp tabylatyn Taiqazandy da Sankt-Peterbordan aldyruǧa belsene at salysqany şyndyq. Bır zamandarda elımızdıŋ Astanasy bolǧan, jaqsylary men jaisaŋdarynyŋ mürdesı jatqan Türkıstan qalasynyŋ mädeni, äleumettık-ekonomikalyq jaǧynan damuyna är jyldary būdan da basqa köptegen kömekter körsettı. Oŋtüstıktıŋ elınıŋ şeksız yqylas-peiılıne bölengenın osy öŋırdıŋ aqyny Qanybek Meiırbekov:
«Qazaqtyŋ jūldyzyndai kögındegı,
Ardaqty aqsaqaly törındegı.
Qairatker qamal būzǧan batyryndai,
Ardaqty azamaty eŋ ılgerı.
Qorǧadyŋ qasiettı halyqtyŋ aryn,
Sol edı bar ıŋkärlık yntyzaryŋ.
Halqym dep kökıregıŋ qars airyldy,
Auzyŋnan «Ah!» degende şyqty jalyn», –
dep jetkızse Omarbai Malqarov:
«Qasterlep kım syilamas Jūmabektı,
Ol bır jan tua salǧan er kelbettı.
Dauylda şyŋǧa qonar qyran qabaq,
Dūşpanǧa jıbermeitın bırde kektı.
Jūmabek jez taŋdaily, oily şeşen,
Tamsantqan jiyndarda qalyŋ köptı.
Erlıgın, bılgıştıgın elı bıler,
Demeidı aq jauyndai öttı kettı» –
degen öleŋ joldarymen eldıŋ jäne öz süiıspenşılıgın bıldırdı.
Orys jazuşysy Şekspir: «Ūlylardyŋ ūlylyǧy özınen tömengılermen qarym-qatynasynan bılınedı» degenındei halqynyŋ mūŋy men mūqtajyn tereŋ tüsınıp, qūrmet körsetkenıne qarap Jūmekeŋnıŋ naǧyz ūly tūlǧa ekenıne köz jetkızemız. Tabiǧatynan taza Jūmekeŋ aldyna kelgen halyqtyŋ eş bıreuın alalamai: «Qal jaǧdaiyŋ qalai? Bala-şaǧaŋ aman ba? Qysylyp jürgen joqsyŋ ba? Qaltaŋda aqşaŋ bar ma?» dep jaqynyndai jan tartqan.
Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesın basqaryp tūrǧanda kısı qolynan qaza tapqan ūlynyŋ mäiıtın elıne äketuge qarjysy bolmaǧan Aqtöbe oblysynyŋ tūrǧyny basqalardan kömek bolmaǧan soŋ, aldyna barǧanda J.Täşenev aqsaqalǧa aldymen dūrys amandasyp, köŋıl aityp, aqsaqaldy, onyŋ tuystaryn, balasynyŋ mäiıtın qyzmettık ūşaǧymen üiıne jetkızdırıp salǧan. Ükımet basqaryp tūrǧanynda soǧystan alǧan jaraqatyna bailanysty jūmysynan bosatyp tastaǧan auyl mūǧalımı şaǧymdanbaǧan jerı qalmai, aqyry qabyldauyna keledı. Oryn taǧynan tūryp, asa kışıpeiıldıkpen Jūmabek jaǧdaiyn sūrap, bıledı. Qolma qol bılım ministrın şaqyryp alyp, jūmystan zaŋsyz bosatylǧanyn anyqtap, bos jürgen ailarynyŋ eŋbek aqysyn tolyq töletetın qylyp, qaita jūmysyna kırgızedı ärı 6 aiǧa emdeluge şipa-jaiǧa joldama bergızedı. Jūmekeŋnıŋ osyndai qaiyrym, şapaǧatyn körgender myŋdap sanalady.
Bırde Täşenevtıŋ ūşaǧyn Aqmoladan Burabaiǧa Hruşevtıŋ janyndaǧy ǧalym kömekşısı Şevşenko rūqsatyz paidalanyp ketedı. Otarşyl saiasatty üdete tüsken şovinisterge kerısınşe ısteitın Jūmabek rasiia arqyly ony orta joldan qaitaryp, aldyna şaqyryp alyp: «Qazaq jerıne kelgende el men jūrtty basynbai, aiaqtaryŋdy tartyp basyŋdar!» dep qataŋ eskertedı. Şevchenko keşırım sūraidy.
Osynyŋ aldynda jer bızdıkı dep, özderıne bilık bermeitın Täşenev kelgenın esti sala, Mäskeuge şaǧym aituǧa tūra qaşqan Tyŋ ölkesınıŋ basşysyn da Qostanaidyŋ üstınen Aqmolaǧa qaitaryp alǧan. 1955 jyldary KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ Töralqa Töraǧasy K.E.Voroşilovtyŋ mındetın 1,5 aidan üş ret atqarǧan Täşenevke ukrain ǧalymyn atuǧa kesken, Voroşilov kelısken ükımge qol qoiuǧa äkelgende, «közım jetpei qol qoimaimyn», dep türmege baryp, ǧalymmen söilesıp, jazyqsyz ekendıgıne közı jetken soŋ bosattyrady. Qandai ıste bolsyn ädıldıktı jaqtaityn Täşenevtı özge ūlttardyŋ da jany taza azamattary qoldap otyrǧan. KSRO-nyŋ soŋǧy basşysy M.Gorbachevke keiınnen bäsekeles bolǧan F.T.Morgun kıtabynda aşy su ışıp otyrǧan tyŋ igeruşılerge Armeniiaǧa bır qoŋyrau şalyp, su tartatyn qūral aldyryp bergenın rizaşylyqpen jazǧan.
D.A.Qonaevtyŋ köp jyl kömekşısı bolǧan Iаkov Belousovta «Qazaqstan Magnitkasyn» ıske qosudaǧy Täşenevtıŋ erekşe ūiymdastyruşylyq qabıletı men sıŋırgen eŋbekterın, Odaq basşylary aldyndaǧy asqan bedelın, qauyrt qimyl men naqty ıstıŋ adamy ekendıgın aita kele, basşylyq qyzmetten ony erte alyp tastaǧanyna ökınış bıldıredı. Zeinetker şaǧynda Aqmola-Qaraötkel aimaǧyndaǧy el-jūrtyn aralap, üiıne qaituǧa äue jaiǧa kelse, ūşaq tosyp Qazaq KSR KP OK-nıŋ II- hatşysy Korkinnıŋ janynda 11 ministr tūrady. Ūlty orys, ūzyn boily, denelı, energetika ministrı İvanov Jūmekeŋdı köre sala qūşaqtasa amandasady. Ony körgen basqalary da jappai sälem beredı. Osyndai qasietterın bıletın Bauyrjan Momyşūly: «Būl Jūmabek qyzmetım ketse de, qadırım ketpesın degen naǧyz azamat qoi!» dep är kez riza bolyp otyrǧan.
Soltüstık – terıskei alty oblysty Reseige qostyrmaimyn dep, basyn bäigege tıgıp, Gensektıŋ Bas hatşysymen aiqasqanda Qazaq KSR KPOK-nıŋ auyl şaruaşylyq jönındegı hatşysy ärı Ministrler Keŋesı Töraǧasynyŋ orynbasary G.A.Melniktıŋ qoldaǧany, Maqtaly audandardy Özbekstanǧa qostyrmaimyn dep arpalysqanda Molchanovtyŋ, Qazaq KSR KP OK hatşysy Borkovtyŋ qazaqtardy aşyq jaqtauy, Şymkentte jürgende KSRO KP OK-nıŋ hatşysy Titov qatysqan, Almatydaǧy ülken jiynda Şymkent oblysynyŋ basşysy Livensovtyŋ Täşenevtıŋ erekşe qabıletın baǧalap, qoldap, Hruşevtı kınälai söilegenın, qazaq memleketınıŋ bırtūtastyǧy üşın küresken jandardy qoldaǧan osyndai tūlǧalardy elımızdegı türlı diaspora ökılderıne ülgı-önege qylyp, nasihattai alsaq, är türlı tekterge bölınbei, memlekettık sanadan şyǧatyn ūlttyq bıregeilıkke bastaityn jol bolmaq.
2008 jyly Almatydaǧy D.A.Qonaevtyŋ mūrajaiynda bolǧanymda sondaǧy jasy egde tartqan ǧylymi qyzmetker: «Jastar, sender Täşenevtıŋ «Jūmabek» dep atyn aitpaŋdar. Jinalystarda qara şaşy tolqyndanyp, közderınen ūşqyn atyp, ottai janyp tūratyn, ūlttyq ruhy erekşe tūlǧa bolatyn. Sender tūrmaq közın körgen myna bızder Jūmabek demei «Jūmekeŋ» deimız. Sender de solai qūrmetpen ataŋdar» dep edı.
«Jer bolsa el bolady, el bolsa er bolady» degen N.Nazarbaev 5 jyl būryn küzde dihandarǧa alǧys hat joldaǧanda: «Biyl respublika boiynşa 21 mln. tonna astyq jinalsa, Qostanai, Soltüstık Qazaqstan, Aqmola oblystary 16 mln. tonna şamasynda astyq jinady» degenın bärımız bılemız. Jer betındegı egıstıktıŋ 90-95 paiyzyn jūmsaq bidai sorttary ekenı belgılı.. Keŋes ökımetı kezınde alyp derjavany astyqpen asyraǧan bızdıŋ elımızdıŋ bidaiynyŋ negızgı erekşelıgı – qazaq astyǧy qosylmasa nan pısıruge jaramaityn Resei astyǧyndai emes, aq uyzy joǧary, qamyrlylyǧy da (kleikovina), proteinı de köp, öte sapaly qatty bidai.
Tyŋ igerudı äleumettık-ekonomikalyq, saiasi şyndyqtyŋ negızınde alyp qarastyrsaq, onyŋ rölı respublika ekonomikasy üşın öte zor. Būl joba dünie jüzıne joǧary tehnologiialyq astyq satu üşın alǧy şart boldy. Qyry – mal, oiy – önım egıs, asty tolǧan ken, qazba bailyq, jiyrma Belgiia memleketı siiatyn ata qonys Arqany, bärınen būryn qazaqtyŋ nebır marǧasqalaryn tudyrǧan tektık qoryn bır oq atqyzbai, jalǧyz özı qorǧap qalǧan Jūmabek Täşenevtıŋ örşıl ruhy men jarqyn beinesı közın körgenderdıŋ jürekterınen tereŋ oryn alsa da, resmi türde tarihi-saiasi baǧasy künı bügın berılgen joq.
Jat eldıŋ ejelgı qūldar köterılısınıŋ kösemı Spartakty on kün oqytatyn bızdıŋ tarih memlekettık-patriottyq ideologiianyŋ joqtyǧynan Jūmabek Täşenevtıŋ atyn da jazbaǧandyqtan, nebır oqymystylar men joǧarǧy bilıktegı şeneunıkterımızdıŋ köpşılıgı ūlt qaharmanynyŋ teŋdessız erlıkterı tūrmaq, onyŋ kım ekenın de bıle bermeidı. Keşıktırmei mektep oqulyqtarynyŋ, joǧary oqu oryndarynyŋ baǧdarlamalaryna ömırı men qyzmetın tolyq kırgızıp, memlekettık basqaru akademiiasyndaǧy bolaşaq şeneunıkterge «Täşenev taǧylymy» mındettı türde oqytyluy kerek. Osylai etsek, ala-qūlalyqqa bet būrǧan jastarymyz elınıŋ, jerınıŋ ötkenın sezınıp, erlıkke, örlıkke toly tarihynan när alyp patriottyq, otanşyldyq ruhta tärbielenerı haq.
Oŋtüstık Qazaqstan öŋırınde Täşenevpen qyzmettes bolǧan jazuşy Äbjappar Jylqyşiev «Şyndyq pen sūmdyq» kıtabynda Jūmekeŋe estelıgımen mäŋgılık, ǧajaiyp eskertkış soǧypty: «Jūmekeŋ ǧūlama adam edı. El tarihy, öner men mädeniet, saiasat pen ekonomika, mädeni qūrylys – osylardyŋ bärı turaly eŋ kem degende är salanyŋ ǧylym kandidattaryndai maǧlūmaty bolatyn. Denesı tūtas edı. Syrt beinesı batyrlarǧa ūqsaityn, qyrǧi qabaq kısı bolatyn. Qoi közderı tıkelei qaraǧanda kımdı bolsa da jasqandyryp tastaityn. Söilegen sözınıŋ anyqtyǧy men nyq aityluynan boiynda qajymas qairat, jasymas jıger bary aiqyn sezılıp tūruşy edı. Sodan da oǧan qarsy söz aituǧa köp eşkımnıŋ batyly jetpeitın.
Jūmekeŋnıŋ elge, jerge sıŋırgen eŋbekterı turaly aityla qalsa: «Uaqyt degen alyp bar, tarih degen şejıre bar. Osy ekeuı ärkımdı öz oryn-ornyna qoiady» – dep özı turaly aitudy ūnatpaityn. Maqtanşaqtar men tatymsyzdardy jaratpai, ondailardan ırgesın aulaq salatyn». Ūlt kösemı Älihan Bökeihan: «Özınıŋ tarihyn joǧaltqan jūrt keleşekte basyna qandai kün tuatyndyǧyn da bılmeidı» – dep tegınnen-tegın aitpaǧan.
Sondyqtan, ärbır ısı aŋyzdar men dastandarǧa bergısız asyl erımızdıŋ tarihi-saiasi baǧasyn bergızıp, Täşenevtıŋ erlıkke toly asqaq ruhyn jastarymyzdyŋ jürekterıne sıŋırıp, «bolmasa da ūqsap baǧuǧa» baulu ūlt tarihyn zertteuşı ziialylarymyzdyŋ qasiettı boryşy häm mındetı bolmaq. Jaman aitpai jaqsy joq. Halyq danalyǧynda tarih qaitalanady degen söz bar.
1989 jyly KSRO-nyŋ soŋǧy basşysy M.S.Gorbachev Soltüstık oblystardy «öndırıstık aimaq qūramyz» dep Reseige qosuǧa qauly daiyndasa, su ışken qūdyǧyna tükırgen esuas Jirinovskiidıŋ sandyraǧyna qūlaq aspasaq ta, Resei «Damu ortalyǧynyŋ» bas ekonomisı Valerii Mironovtyŋ: «Degenmen bız özımızge taǧy ekı oblys qosyp alar edık. Jai oblystar emes, öte qyzyqty ärı paidaly oblystar. Qazaqstan būl – qosymşa mūnai-gaz provinsiiasy. Onda astyq egetın sahara dalasy bar» dep zymiian saiasattaryn jasyrmai jaiyp salǧan. «Memleket qylu – qūdaidan, saqtap qalu – halyqtan» ekenın ärbır qazaq şyn jürekten ūǧynyp, ūlan-ǧaiyr jer bergen, airandai ūiytyp ūlt qylǧan myrza Qūdaiǧa syiynyp, ūlttyǧymyzdyŋ basty belgısı baba tılımız ben memleketımdıŋ tūǧyry qasiettı jerımızdı, ekonomikalyq ta, saiasi da paidasy joq türlı odaqtardyŋ aram piǧylynan saqtap qaludyŋ qamyn şyndap oilap, qareket qylar şaq taǧy da el basyna tuǧanyn aŋǧaramyz. Alaş arystary Älihan, Smaǧūl, Otynşy, Erejep, Ahmetterdei, olardyŋ ısterın jalǧyz özı atqarǧan Jūmabektei keler ūrpaqtarǧa tarihi, saiasi auyr jükter qaldyrmau dästürın ornyqtyryp, osyndai qasiettı dästürdı sözben emes ıspen körsetuge bızdıŋ qazırgı buyn jauapty ärı tarihi mındettı! Täuelsızdık alǧan elderde otarsyzdandyru saiasaty körşı ärı bauyrlas el özbekstandaǧydai ötu mındettı bolsa da, bızdıŋ elımız de būl saiasat müldem solǧyn, tıptı jürgızılmedı dese de bolady. Otarsyzdandyru saiasatynyŋ negızgı bır türı – el üşın, jer üşın küresken osyndai arystan jürektı erlerdıŋ ömır joldaryn keŋınen nasihattau bolyp tabylady.
Babalarymyz «Orys oiyna kelgenın ısteidı» dese, orystardyŋ özı: «Oiladyŋ – oryndadyŋ» deidı. Endeşe, Qūdai da saqtanǧandy saqtaidy. Ruhty el – myqty el ekendıgı ämbege aian. Sondyqtan, bırınşı kezekte memleket tıregı bolatyn halqymyzdyŋ ūlttyq ruhyn abyroily tarihymen suara otyryp kötereiık. Qytai oişyly atansa da, keibır tarihi derekterde türık tektı halyqtan şyqqan deitın Kuŋfud-zynyŋ: «Atalaryn eske alsa, ölgenderın qūrmettese halyqtyŋ qasietı qalpyna tüsedı» dep aitqanynda ülken ǧibrat jatyr.
Ūltymyzdy arman-mūratyna jetkızuge baǧyttalǧan ügıt-nasihatty memlekettık ideologiia dep atasaq, ǧasyrda bır tuar qaharman tūlǧanyŋ elı men jerıne sıŋırgen osy eŋbekterı men erlıkterı memlekettık-patriottyq ideologiianyŋ qūrǧaq söz emes, ömırde bolǧan naqty ülgısı men aiǧaǧy. Belgılı sebeptermen barynşa ūlyqtalmai, laiyqty nasihattalmai jatqandyqtan köpşılıkke belgısız bolyp tūrǧan ūltymyzdyŋ Ūly tūlǧasy Täşenevtıŋ bıreu bıletın, bıreu bılmeitın ömır joldaryn jastarymyz bılsın dep ädeiı basa jazdym. Bıletınder bolsa artyqtyq etpes, bılgışsıdı dep menı aiypqa būiyrmas dep oiladym. Qazaqtyŋ ūlttyq ruhynyŋ asqar şyŋy, qainar būlaǧy bolatyn ūly tūlǧa Jūmabektı ruhtas qalyŋ qazaǧymyz şamamyz jetkenınşe nasihattap, barynşa ūlyqtaiyq.
Alaş arysy Maǧjan Jūmabaev «arystandai aibatty, jolbarystai qairatty, qyrandai küştı qanatty» – Jūmabektei ınılerıne köregendıkpen senım artsa, bızder de bügıngı jalyn jürek jastarymyzdyŋ Jūmekeŋnen ülgı alyp, ūqsap baǧatyndaryna tolyq senemız!
Ertıs NŪRQASYM
Respublikalyq «Jūmabek joly» jurnalynyŋ redaktory.
