(Rim men Spartaktan bastalyp Seiilbek Qyşqaşevpen aiaqtalǧan hikaia)
Būl hikaiany baian etpes būryn osynyŋ bärine sebep bolǧan, osy maqalany jazyp otyrǧan avtordyŋ dünietanymyna eleuli därejede äser etken adamdy üstirtin bolsa da tanystyryp ötken dūrys şyǧar.
… Men onymen 1977 jyly tanystym. Äskerden kelip QazPİ-diŋ filologiia fakultetine tüsip, birinşi kursty tämämdap, ekinşi kursqa ötken kezim. Ol da äskerden kelip, osy instituttyŋ tarih fakultetine tüsipti. Küz edi. İnstitut fakultetteriniŋ arasynda körkemönerpazdar jarysy bastalǧan. Öz fakultetimniŋ atynan bäigege tüsip, dombyramen birneşe küi şertip, sahnanyŋ syrtyna şyqqanymda bir jigit kelip qolymdy qysyp qūttyqtady. Aty Erik eken. Erik Kökeev. Ortadan biikteu boiy bar. Symbatty. Qoŋyrsary şaşyn sol jaqqa qaiyryp qoiǧan. Qylaŋ öŋdi. Közi… közi alǧaşynda kök siiaqty körindi (keiin uaqyt öte oŋyp, şaǧyrǧa ainaldy). Şylymdy asyqpai, bappen şegip, tütindi jez mūrtynyŋ arasynan qalqytyp şyǧarady.
Biraq, meni alǧaş tanysqanymyzda, onyŋ europalyqtarǧa ūqsaityn bet-älpeti emes, bilimi taŋqaldyrǧan edi. Birinşi kurs studentiniŋ söz saptasynan onyŋ erek bitimi, aibyndy soiy – aina-qatesiz körinip tūr edi. Keiin tanysa kele şyqqan tegine de qanyqtym. Äkesiniŋ aty Änuar eken. Kezinde Qytaida «Mädeni revoliusiia» zamanynda repressiiaǧa ūşyraǧan bir top qazaq intelligensiiasy osy Änuar aǧamyzdyŋ şäkirtteri bolyp şyqty. Bergi betke ötkennen keiin de ūstazdyq qyzmetten qol üzbegen Änuar Kökeev aqsaqaldy Aiagöz öŋiri äli ūmytqan joq.
Būl bizdiŋ baǧyt-baǧdarymyzdyŋ, ūstanatyn mūrat-müddemizdiŋ anyqtalǧan kezi. Gumanitarlyq salany taŋdap alyp, endi alaŋsyz bilim jolyna tüsken, bir künimizdi, bir saǧat uaqytymyzdy bos jibermei, kitap oquǧa kirisken kezimiz.
Ǧylym akademiiasynyŋ kitaphanasy, Puşkin atyndaǧy ūlttyq kitaphana – qazaqtyŋ eki ūly bilim ordasy bizdiŋ paidalanuymyzda. Kitaphana taŋerteŋ 8-de aşylady, 8-de kiremiz. Keşki 8-de jabylady, 8-de şyǧamyz. Köp ūzamai studenttik ömirdi Almatynyŋ köşesin taptap jüru, uaqytty syrahanada sauyq-sairanmen ötkizu dep tüsinetin kurstas dostarymyzben aramyz aşylyp boldy. Araqty birge işip, aiyqtyrǧyşqa birge tüspegenimiz üşin, iaǧni birge bolyp, birge ölmegenimiz üşin sol kurstastar ökpelep, qastasyp ketti. Keiin birneşeuimen kezdeisoq kezdesip qalyp, söilestim. «Satqyndyǧymyzdy» keşpepti.
Dosym Erik bir kurs barysynda öziniŋ kim ekenin däleldep bolǧan. Sabaqqa birde baryp, birde barmaidy. Emtihanǧa eldiŋ aldy bolyp kiredi, közdi jūmyp tūryp qolyna ilingen biletti alady, sol tūrǧan jerinde jauap beredi, «bestik» baǧany alyp, şyǧyp jüre beredi. Aspiranturany jaŋa ǧana bitirip, jaŋa ǧana qorǧap kelgen, küşi boiyna syimai tūrǧan bir jas kandidat, studenttiŋ osynşa bilimdi bolǧanyn kötere almai, dosymdy jūrt közinşe masqaralap, eki qoiyp şyǧaryp jibergen. Biraq, köp ūzamai özi masqara boldy. Konflikt komissiiasynyŋ aldynda qaiyra emtihan tapsyrǧan Erik atalmyş kandidatty qirata jeŋip, «bes» alyp şyqty. Osydan keiin «qaterli studentke» eşkim de qaraptan-qarap soqtyqqan emes. Şaǧym onyŋ tärtibine ǧana aitylar edi. Joǧarǧy kursqa barǧannan keiin Erik dosym sabaq degendi müldem qoidy. Biraq, qandai şytyrman emtihandardan op-oŋai, jan qinamai ötedi. Onyŋ sabaqqa kelmei üzdik oquy üirenşikti närsege ainalyp, aqyry jūrt onyŋ bar-joǧyna nazar audarmaityn boldy.
1979 jyldyŋ köktemi bolatyn. Erik Kökeev bir sūmdyq taqyrypqa baiandama oqyǧaly jatyr eken degen qaueset tarady. Aitylǧan kün, aitylǧan saǧatta QazPİ-diŋ jaŋa ǧimaratyndaǧy akt zalyna jinaldyq. Azdan soŋ tarih fakultetiniŋ mūǧalimderi keldi. Zal lyq tolǧannan keiin esikten şyrttai kiingen Erik kirdi. Minberge köterilgen ol baiandamasyn, anda-sanda qazaqşa tüsinikteme berip tūryp, orysşa oqydy. Äŋgime Spartak jaiynda edi. İä, iä, jüregi daualap Rimge qarsy qaru kötergen Spartak jaiynda jäne onyŋ … köşpendi taipadan şyqqandyǧy jaiynda edi. Kölemi jerdiŋ altydan birin jailaǧan alyp imperiianyŋ kezi, ömirdiŋ bar salasy, mädeniet pen ǧylym-bilim, bir pikirli totalitarizmge tolyqtai baǧyndyrylǧan zaman. Şynyn aitu kerek, Eriktiŋ būl baiandamasy naǧyz küpirlik edi. Oljas Süleimenovtiŋ «Az i Iа»-synyŋ dauy jaŋa ǧana basylǧan. Köp jūrt üreili. Birneşe adam oryndarynan tūryp, zaldan aqyryn ǧana şyǧyp ketken. Jüregimiz qaltyrap, äŋgimeniŋ aiaǧyn küttik. Istiŋ nasyrǧa şapqanyn keş sezgen mūǧalimderdiŋ bireui ornynan aiqailai köterilgen.
– Ainalaiyn-au, sen ne aityp kettiŋ? Toqtat, qane! Osy bylyqtyrǧanyŋ da jeter!
Älbette, orysşa aitty. Sebebi, mäjiliske birneşe orys mūǧalim qatysyp otyrǧan. Sol-aq eken, kafedra müşeleri japatarmaǧai aiqailap, Eriktiŋ ünin öşiruge tyrysqan. Biraq, päleket pen laŋ ūşqyndaǧan saiyn balşabektiŋ jany kiredi emes pe. Orys mūǧaliminiŋ bireui, öktem qimylyna qaraǧanda üş äriptiŋ adamy (qazaqşa aitqanda, «organnyŋ adamy») qolyn köterip jūrtty tyiyp tastady.
– Şulamaŋyzdar! Jas oqymysty oiyndaǧysyn tolyqtai aitsyn.
U qorǧasyndai zahar şaşqan közderin Eriktiŋ jüzine qadaǧan.
– Prodoljaite, molodoi chelovek.
Erik, balşabek mūǧalimniŋ döŋaibatynan aiylyn da jiǧan joq. Taǧy da jarym saǧattai kösile söilep, ündi-europalyq teoriianyŋ da, saiasilanǧan tarih ǧylymynyŋ da byt-şytyn şyǧaryp, talqandaǧan. Zalda siltidei tynyştyq ornady. Jasy 50-lerdi alqymdaǧan, studentterdiŋ erkin oiyna ünemi jol beruge tyrysatyn, demokrattau bir professor aǧamyz bar edi. Barlyǧymyz sol kisini jaqsy köretinbiz.
– Al, ne bolsa da, bolary boldy, – degen edi sol professor aǧamyz şarq etip külip, – Endi, artyn qaiyrly qylsyn.
Sol külki äli künge deiin qūlaǧymnan ketpeidi. Onda bäri de bar edi. Qyzyl tildi äli künge deiin būǧaulap ūstap otyruǧa tyrysqan totalitarizmge degen naza, aşu-yza jäne studenttiŋ közsiz erligine degen süisinis… Bäri, bäri bar edi sol külkide. Endi aǧamyzdyŋ atyn-jönin aitaiyn. Ol, professor – Ashat Äbilqaev edi. Mümkin men qatelesip otyrǧan şyǧarmyn. Ashat aǧamyz ol kezde professor da bolmaǧan şyǧar. Biraq, tarihi grammatika pänin jete meŋgergen bilimdi ūstazdy biz akademikten kem körmeitinbiz.
– Şytyrmanǧa kirdiŋ, Erik, – dedi Asekeŋ, – Biraq, men – sen jaǧyŋdamyn.
Endi, balşabek orys mūǧalim söz aldy. Sūraqty qardai boratqan.
– Spartakty köşpendi Skif äuletinen deisiz. Oǧan qandai dälelderiŋiz bar? – degen kögerip-sazaryp.
– Tasitty tarihşy dep moiyndaisyz ba? – dedi Erik saualǧa saualmen jauap berip.
– Ärine, moiyndaimyn, – dedi orys mūǧalimi, – Ol antika, qadym zamanyndaǧy eŋ bedeldi tarihşy.
– Endeşe, siz baiqamaǧan boluyŋyz kerek? Tasit öziniŋ kitabynda Spartak haqynda «Nomadikus genus» degendi aitady, – dedi Erik jaibaraqat, – «Nomad» – älemdik etimologiiada «köşpendi Skif» degendi bildiredi, al «Genus», iaǧni «Gen» – tūqym, şyqqan tek degendi bildiredi.
– Spartak Skiftiŋ dalasynda emes, Frakiiada tūtqynǧa tüsti emes pe? – dedi orys mūǧalim kekete jymiyp. – Al, Frakiia – qazirgi Bolgariianyŋ jeri.
– Būl bar bolǧany orys etimologiiasynan, fonetikalyq transkripsiiadan ketken qate, – dedi Erik taǧy da jaibaraqat dauystap. – Mysaly, grekter öz astanasyn Atina deidi, al orystar Afina deidi. Sūlulyq pen mahabbattyŋ qūdaiyn grekter Atrodita dep ataidy, al orystar ony Afrodita deidi. Sondyqtan, siz qazirgi Bolgariia degen eldiŋ eski aty Frakiia emes – Trakiia. Bolgariianyŋ bir uälaiaty qazir de osylai dep atalady. Al türiktiŋ, onyŋ arǧy atasy skiftiŋ jazuynda, älipbiinde dauysty dybystar jazylmaidy.
– Iаǧni? – dedi orys mūǧalim küiip ketip.
– Iаǧni, Spartak siz aitqandai, qazirgi Bolgariianyŋ jerinde emes, Rim äskeriniŋ kezekti bir joryǧynda «Türkiia» dep atalatyn Qara teŋiz maŋaiyndaǧy bir dalalyqta tūtqynǧa tüsken. Onyŋ jalǧyz özi emes, qatyn-balasymen, üi-ormanymen qolǧa tüsui osyǧan meŋzeidi.
Sodan soŋ Erik, sözin üstep, taǧy birqatar köne Rim tarihşylaryn kuälikke tartqan.
– Jaraidy, – dedi orys mūǧalim qolyn siltep, – V konse-konsov, qolaiyŋa jaqqan derekterdi terip alyp, bir-birimen qiystyryp konsepsiia jasauǧa bolady. Būny kompiliasiia deidi. Sizdiŋ aityp tūrǧanyŋyz kompiliasiianyŋ ülgisi. Endi siz maǧan mynany aityŋyzşy. Osy keltirgen derekteriŋizdiŋ syrtynda, Spartaktyŋ köşpendi skif ekenin kuälandyratyn temirdei berik uäjiŋiz bar ma? Uäjiŋiz, argumentiŋiz bügingi öskeleŋ ǧylymǧa sai boluy kerek.
Erik oilanyp, tömen qarap, säl ünsiz qaldy. Orys mūǧalim masattanyp ornyna otyrdy. Zalda şybynnyŋ yzyŋy estilerdei öli tynyştyq ornaǧan. Kenet Erik basyn jerden alyp, mūŋ ūialaǧan közderin orys mūǧalimniŋ jüzine qadady.
– Siz, «Spartak» filmin kördiŋiz be? – degen dausy säl qarlyǧyp.
– Ärine, bir emes, birneşe ret kördim, – dedi orys mūǧalim. – Biraq, ol film älemdik tarihtyŋ fundamentaldik myzǧymas derekteri men qaǧidalaryna süienip jasalǧan. K vaşemu svedeniiu.
Erik sabyrmen söz aiaǧyn tosqan.
– Ol filmniŋ myna bügingi sizdiŋ «sensasiialyq» baiandamaŋyzǧa nendei qatysy bar ekenin tüsinbei tūrmyn, – dedi orys mūǧalim aldyŋǧy sözin kekete üstep.
Erik suyq jymiyp, jötkirindi. Opponentti jermen-jeksen qylardaǧy ädeti. Ar jaǧy ne bolar eken dep alabūrtyp kütip tūrmyz.
– Qalai oilaisyz, Rimge qarsy qanşa köterilis boldy? – dedi Erik.
– Birneşe, – dedi orys mūǧalim, – Tarihta belgili birneşe köterilis bolǧan.
Erik jötkirinip alyp, kelesi saualyn qoidy.
– Atap aitqanda?
– Mysaly, Gannibaldyŋ köterilisi, Bar-Kohbanyŋ köterilisi, özimiz äŋgime etip otyrǧan Spartak, – orys mūǧalim sausaqtaryn bügip, Erikke taŋdana qaraǧan.
– Gannibal köterilisşi emes, – dedi Erik, – Karfagen keiinnen, Gannibal ölgennen soŋ baryp Rimniŋ qolastyna kirdi. Oǧan deiin ol egemendi el, jeke memleket bolǧan. Iаǧni, Rimdi küiretem dep soǧysqan Gannibal köterilisşi bolyp eseptelmeidi. Al, Bar-Kohbany da köterilisşi deuge kelmeidi.
– Nege? – dedi orys mūǧalim ädetinşe keketip, – Bar-Kohbanyŋ köterilisi Rimniŋ äskeri İudeiany baǧyndyryp bolǧannan keiin bastaldy. Siz öziŋizge öziŋiz qaişy kelip otyrsyz.
– Eşqandai da qaişylyq joq, – dedi Erik. – Bar-Kohbanyŋ küresi Rimniŋ basqynşylyǧynan keiin köp ūzamai bastaldy. Iаǧni, evreidiŋ köŋilinde erkindiktiŋ säulesi äli öşpegen kez, ol az deseŋiz, alaulap janyp tūrǧan kezi. Sondyqtan, biz, Bar-Kohbany köterilisşi dep aita almaimyz. Jalpy, köterilis degen terminniŋ özi dūrys emes. Qoldanystan alyp tastau kerek siiaqty. Adam taipalarynyŋ erkindik jolyndaǧy küresi ǧana, sol kürestiŋ türli taǧdyry ǧana bar. Mysaly, 1930 jyldary poliaktar men finderdiŋ Stalindik sistemaǧa qarsy küresin men sol Bar-Kohbanyŋ Rimge qarsy küresi siiaqty ūlt-azattyq küres dep esepteimin.
Orys mūǧalimniŋ tizesi qaltyrap, bügilip bara jatqany sezildi.
– Al endi Spartakqa qaityp keleiik, – dedi ol baiau dauystap.
– Jaqsy, – dedi Erik, – «Rim imperiiasynyŋ üstinde eşqaşan kün batpaidy» degen maqal qalypty sol zamannan. Şyndyqqa jaqyn, sebebi bügingi kün Britaniia aralynan ary asyp, batyp bara jatqanda, Kişi Aziia jaqtan erteŋgi kün şyǧyp kele jatady eken. Mine, osynyŋ bäri Rimniŋ koloniialary. Osy jarty dünieni alyp jatqan ūlanǧaiyr imperiiada erkindiktiŋ, teŋdiktiŋ, jalpy ruhtyŋ üni tolyqtai öşirildi. Rim totalitarlyq imperiia bolatyn. İmperiianyŋ territoriiasynda öli men tiriden ne bar – barlyǧy Rimniŋ müddesine baǧyndyrylǧan edi. Esiŋizde bolar, «Spartak» filminde, Spartaktyŋ janynda jürgen bir aqyn jigit Rim äskeriniŋ tūtqynyna tüsip qalady. Bir tüni imperator tūtqyn aqyndy qoltyqtap balkonǧa alyp şyǧady da, qaru-jaraǧy ai säulesimen şaǧylysyp, Spartakqa qarsy attanyp bara jatqan sansyz şerikterdi qolymen meŋzep, «Qaraşy, qūl-qūtannan äsker jinaǧan Spartak bizge qarsy ne istei alady? Rimdi jekköru, onymen öş bolu, onymen küresu mümkin be? Joq! Rimdi tek qana süiu kerek. Rimge tek qana qyzmet etu kerek!» deidi. İmperatordyŋ būl sözi Rim ideiasyn aina-qatesiz jetkizip tūr. Iаǧni, Rimniŋ därgeiindegi halyqtarda neşe ǧasyrlyq tepkiniŋ saldarynan küres ideiasy birjola ölgen. Rimdi soǧysyp jeŋu bylai tūrsyn, onymen küresu, oǧan qarsy şyǧu degen eşkimniŋ oiyna da kelmeidi. Mine, osyndai kezde, ǧaiyptan kelgen bir adam Rimge qarsy küres bastaidy. Jäne Krass pen Pompei siiaqty ataǧy jer jarǧan Rimniŋ qolbasşylaryn birneşe ret oisyrata jeŋedi. Būnyŋ syry nede?
– Öziŋiz qalai dep oilaisyz? – dedi orys mūǧalim.
– Meniŋ oiymşa, jäne būl men osylai oilaǧandyqtan bolǧan närse emes, aqiqaty sol – būl Spartaktyŋ qūldyq jailaǧan Rim imperiiasynda emes, adam bostandyqta tuyp, erkindikte jetiletin, basqa, erikti qoǧamnyŋ perzenti ekenin däleldeitin ülken derek, ainymas derek. Iаǧni, skif qoǧamy Rim üstemdigin moiyndamaǧan. Nemese qarapaiymdap aitatyn bolsaq, sahara, köşpendiler äleumeti Rimniŋ qūdyretine, Rimniŋ egemendigine tükirmeidi de. Jalǧyz Spartak Rimniŋ äskerin osynşa äurege saldy. Al köşpendiler, skifter, ǧūndar degenniŋ ne ekenin Rim keiin, Atillanyŋ kezinde kördi. Rimniŋ ämirşileri, bükil Rimniŋ senaty «Qalany qirata körmeŋiz, halyqty qyra körmeŋiz» dep Atillanyŋ aldynda tizerlep tūryp, tartu-taralǧyǧa sūlu qyzdaryn, keruen-keruen altyndaryn alyp kelgen. Senbeseŋiz, Momzen men Gumilevti oqyŋyz. Būl ǧūndardyŋ Qytaidan jeŋilip, Huanhe – Saryözendi tastap şyǧyp, Europaǧa auǧan kezi. Äskeriniŋ onnan toǧyzy qyrylyp, älsiregen kezi. Sonyŋ özinde Rimdi tizerletip tūrǧyzyp qoiǧan. Al küşi tolyq bolsa, ǧūn äleumeti qandai ister tyndyrar edi? Mine, osy skif, ǧūn dep otyrǧanymyz Spartaktyŋ artynda tūrǧan qasietti jūrty. Bügingi baiandamada aitaiyn degenim osy. Köŋil qoiyp tyŋdaǧandaryŋyz üşin rahmet.
– Tūra tūryŋyz, – dedi orys mūǧalim, – Soŋǧy saual. «Spartak» söziniŋ etimologiiasy turaly oilanyp kördiŋiz be?
– Men sizdiŋ neni meŋzep tūrǧanyŋyzdy tüsindim. Spartaktyŋ esimin köne Grekiiadaǧy Sparta qalasyna aparyp tiremeksiz. Aitaiyn sizge, būl jasandy, qate etimologiia, – dedi Erik.
– Sizşe qalai bolar edi? – dedi orys mūǧalimi.
Erik qaltasyndaǧy şylym qoraptan bir temeki suyryp tisine tistedi. Artynşa öziniŋ qaida tūrǧany esine tüsken boluy kerek, temekini jūlyp alyp, qaitadan qaltasyna salyp qoidy. Otyrǧan jūrt du külgen.
– Meniŋşe bylai, – dedi Erik. – Būlǧardyŋ hany Qūbrattyŋ üş ūly bolǧan ǧoi. Baian, Asparuh jäne Botbai. Hazarlardyŋ joryǧy kezinde Qūbrat eldi üşke bölip üş ūlyna tabystaidy, üşeuin üş tarapqa attandyrady. Baian men Botbai bastaǧan eldi hazarlar quyp jetip qyrǧan. Al Asparuh bastaǧan el Balkan tübegine aman-esen jetip, qazirgi Bolgariia memleketiniŋ negizin qalaǧan. Asparuh osy bolgar handarynyŋ tüp atasy bolyp sanalady. Qazirgi Jambyl oblysynda Aspara degen tau bar. Mine, Asparuh, Aspara jäne Spartak barlyǧy bir tübirden taraǧan sözder. Iаǧni skiftiŋ, odan keiin ǧūnnyŋ jalqy esimderi.
Būdan keiingi zalda ornaǧan tynyştyqty men Gogoldiŋ «Revizoryndaǧy» «mylqau köriniske» teŋer edim. Minberde sovettik tarih ǧylymynyŋ alpys jyldyq ötirigin oiran-botqa qylyp, astyn-üstine keltirgen qarşadai bala zalda kafedra mūǧalimderi jäne qyzyq körip kelgen basqa fakultettiŋ studentteri… Öli ünsizdik…
Kenet baǧanadan beri baiandamaşymen toqtausyz salǧylasqan orys mūǧalim ornynan tūryp.. qol soqty. Sodan keiin ǧana basqa mūǧalimder soǧan erip şapalaq ūrǧan. Biraq, köp adam būl baiandamanyŋ izsiz ketpeitinin sezgen edik. Solai boldy da. Birneşe künnen keiin Erik oqudan şyǧaryldy.
Biraq küzde akademiianyŋ kitaphanasynan Erikti ūşyrastyryp, säl taŋdanyp jön sūraǧan edim.
– Men qaitadan oquǧa qabyldandym, – degen edi Erik, ädetinşe şylymyn bappen soryp tūryp, – Professor Şoiynbaev kirisip, oǧan Ashat aǧamyz qosylyp, alyp qaldy. Endi oqu bitirgenşe tynyş jür dedi.
Qatty quandym. Özim de oǧan, küşiŋdi qolyŋa diplom alyp alǧannan soŋ körsetesiŋ, äzirge tynyş jür dep aqyl qostym. Alaida, Erik Kökeevtiŋ «qara tizimge» ilingeni anyq edi. QazPİ-di bitirgennen keiin Mäskeu universitetiniŋ Tarih fakultetine tüspek boldy. Äreketinen eşteŋe şyqpady. Ol kezde istiŋ jöni qazirgiden basqaşalau bolatyn. Keŋes Odaǧynyŋ astanasyna abiturient qaptap ketpes üşin Mäskeudiŋ joǧary oqu oryndarynan arnaiy komissiialar kelip emtihandy ūlttyq respublikalardyŋ astanalarynda ötkizetin. Oquǧa osy qatal synnan ötken azǧantai adam ǧana attanatyn. Al öz betimen Mäskeuge barǧan adam ädette emtihannan qūlap qaitatyn. VGİK, GİTİS, MGU, Gorkii atyndaǧy älem ädebieti instituty, t.b. oqu oryndarynyŋ mūǧalimderi jazda Almatyda jüretin. Erik osy Almatydaǧy emtihanǧa jiberilmegen. Endi Mäskeuge barsa da eşteŋe şyqpaitynyn birden sezdi.
– Qara tizimdegi joǧarǧy top – elitaǧa kirgen boluym kerek, – degen taǧy bir jolyqqanda, – Barlyq jerde jol jabyq. Eşteŋeni tüsindirmeidi. Biraq ötkizbeidi.
Keiinnen aspiranturaǧa bardy. Biraq, taqyrypty aldyn-ala jasalǧan tizimnen taŋdap alu kerek ekenin körgende, būrylyp jüre bergen.
– Sosialistik sistemany jyrlaityn adamdar mensiz de jetkilikti, jyrtylyp-airylady, – depti ǧylymi hatşynyŋ bölmesinen şyǧyp bara jatyp.
Biraq, Erik bilimge qanyǧudan ainyǧan joq. Tuǧan auyly Aiagözde eki-üş jyl ūstazdyq qyzmette bolyp, sodan soŋ üi işimen Almatyǧa, qalanyŋ tübindegi Raiymbek auylyna köşip keldi. Endi ūşan-teŋiz mol bilimdi publisistikalyq jolmen jaryqqa şyǧarmaq boldy. Biraq būl tarapta da joly bolmady. Älbette, būl jerdegi eŋ ülken kedergi – ideologiia. Eriktiŋ taqyryby – qalai jasyryp amaldasaŋ da, qalai mailasaŋ da ötpeitin taqyryp. Sebebi onyŋ ilimi, mūraty, ündieuropalyq teoriiaǧa, dälirek aitqanda, qara halyqtardy kiriptar küide ūstaudy közdegen, ǧylymǧa qatysy şamaly saiasi teoriiaǧa qarsy edi. Qazir köp adam ūmytyp ketti. Al Keŋes zamanynda solai bolǧan. Barlyq kitapta seniŋ qor bolǧanyŋ, kem bolǧanyŋ aitylady. Sen sondaisyŋ deidi. Jäne bügin ǧana emes, baiaǧydan solai bolǧan, älmisaqtan beri tabanymyzdyŋ astynda jatqansyŋ, seni adam qylǧan biz deidi. Endi qiiametke deiin osylai bolady, tipti, qiiametten keiin de osylai bolady deidi. Myŋjyldyqtar būryn bizdiŋ basymyzdan ötken, älemdik tarih sözsiz moiyndaǧan erlik däurenniŋ özin teriske şyǧarady, aitqyzbaidy, jazǧyzbaidy.
Ekinşi kedergi – baspasöz, būqaralyq-aqparat qūraldarynyŋ basynda otyrǧan öz qazaǧyŋnyŋ birde aşyq, birde jasyryn qiiastyǧy. Qandai bolmasyn gazettiŋ öner, mädeniet nemese ǧylym bölimin meŋgerip otyrǧan äldebir şalasauat jurnalistiŋ, aldyna kelgen talantty avtormen baqas, baqtalas boluy – qazaq mädenietin tūralatqan eŋ auyr indettiŋ biri osy edi. İnemen qūdyq qazyp jürip tapqan dünieni közmaiyŋdy tauysyp, oilanyp-tolǧanyp jazasyŋ. Mūratyŋ – qaitkende qazaqtyŋ öresin, abyroiyn ösiru, tarihta ketken esesin qaitaru. Redaksiiaǧa, ǧylym, mädeniet bölimine alyp kelesiŋ. Ol jerde QazMU-diŋ jurnalistika fakultetin jaŋa ǧana bitirgen nemese bitirmei jatyp jūmysqa alynǧan bir «kisi» otyrady. Bir ǧajaby (talai baiqaǧan närsem) ädette ol «kisi» ainaǧa qarap totydaiyn taranǧan, erni qaimaqtai jūqa sūluşa, taldyrmaş jigit bolyp şyǧady. Sen avtor emessiŋ, ǧalym emessiŋ, onyŋ tyrnaǧyn alyp sändenuine kedergi keltirip tūrǧan şybyn siiaqtysyŋ. Maqalaŋdy alady. Allahuakbar. Öziniŋ tüsinuge öresi jetpese, bas redaktormen aqyldasu degen bolmaidy. Onyŋ üstine qoljazba avtorǧa qaitarylmaityny bar emes pe. Sonymen, maqalaŋyz izim-qaiym joǧalady. Künderdiŋ küninde atalmyş sūlu ol maqalany öz atynan jariialap jiberse, qairan qalmaisyz. Ärine öziniŋ sūlulyq deŋgeiine sai etip özgertilgen, dälirek aitqanda, dym tüsinbei interpretasiia jasalǧan. Mysaly, zildiŋ (mamont) süieginen jasalyp, terisimen qaptalǧan laşyqtyŋ jetile kele qalaişa qazaqtyŋ kiiz üiine ainalǧandyǧy jaiynda jazylǧan Erik dosymnyŋ tamaşa maqalasy keiinnen ǧylymi jurnalda otyrǧan äldebir redaktordyŋ atynan jariialanǧandyǧyn öz közimmen körgen edim.
Sonymen barlyq tarapta joly kesilgen Erik Kökeev qatardaǧy auyl mūǧalimi bolyp qaldy. Bir ret qana filosofiia institutynyŋ aspiranturasyna baryp jön sūrady da, auylyna qaitty. Keiinnen bir top jas oqymystylardyŋ Erikti üiirsektep jürgenin baiqadym. Bir ǧalym äiel ai boiy Eriktiŋ aqyl-keŋesin aldy. Köşpendi örkeniet tudyrǧan ūly mädeniettiŋ eŋ asqaq körinisi – aspan tarihynyŋ barlyq kiltipandary, bükil şejiresi, jer silkinuden bastap, jūtqa deiingi aralyqtaǧy tabiǧattyŋ barlyq qūbylystary men apattary eskerilip, oryn alǧan qazaqtyŋ alpys jyldyq küntizbesiniŋ bükil qyr-syryn Erik birneşe künniŋ işinde sol adamǧa aityp bergenin de myna pendeŋiz körip edi. Keiinnen ol ǧalymnyŋ doktorlyq dissertasiiasy monografiia bolyp şyqty. Oqydym. Avtorlar men mälimet bergen adamdardyŋ tiziminen Erik dosymnyŋ esimin taba almadym.
Keiinnen janyndaǧy işip keter, jep keterlerden äbden jerigen, özine laiyqty orta taba almaǧan Erik aqyryndap işkilikke salyndy. Salyna-salyna naǧyz maskünemdik jolǧa tüsti.
…Ol 2004 jyly 48 jasynda dünieden qaitty. Süiegi sol Raiymbek auylynyŋ maŋaiyndaǧy qabyrstanǧa jerlendi. Keiin men dosym jaily köp oilandym. Ärine, ömir boiy qūrmettep ötem. Biraq, nege osylai boldy degen oi maza bermeidi. Atadan asyp tuǧan, qūdai osyndai biik sana, osynşama öner bergen adam nege osyndai abyroisyz ölimge bardy? Serikbol Qondybaidan zaǧip emes edi ǧoi. Serikbol omyrtqasy mertigip, toǧyz jyl arbada otyryp-aq bir ǧylymi instituttyŋ isteitin jūmysyn jalǧyz özi tyndyryp ketti. Ärqaisysy saidyŋ tasyndai 16 kitap jazdy. Al Eriktiŋ artynda öresi tym biik birneşe maqala men dastarhan basynda «pälen jerde, tüglen jerde bylai aitqan eken» degen auyzeki äŋgimeler ǧana qalypty.
Oiymşa ol küirek adam bolǧan. Bir-eki adam emes, bükil sistema ǧylymnyŋ örkendeuine qarsy ekenin körgennen keiin kürt omyrylǧan. Sol küiregennen oŋalmaǧan. Būndai boiküiezdik pen apatiiany osylai ǧana tüsindiruge bolatyn siiaqty.
O düniege baryp-qaitqandai kuälandyra alatyn keibir adamdardyŋ aitysyna qaraǧanda, Alla taǧala adamnan jauap alǧanda «Men saǧan osyndai da osyndai öner berdim, qabilet berdim, sen sony ne istediŋ? Qandai jolǧa jūmsadyŋ?» dep sūraidy eken. Osy ras bolsa, onda meniŋ abzal dosym qazir Jaratuşynyŋ aldynda qatal tergeüde otyr. Tek Jappar İem onyŋ adamdyq, pendelik älsizdikterine keşirimmen qarasa eken dep tileimin.
***
Bügingi älemdik ǧylym Mysyr piramidalarynyŋ şyqqan tegin tüsindirip bere almaidy. Bar qabileti būl alyp qūbylystardyŋ ölşemderi men proporsiialarynyŋ qazirgi matematikanyŋ deŋgeiinen eş kem emes, al keiinirekte odan artyq ekenin moiyndap, bas şaiqauǧa ǧana jetedi.
Birde men Erikten osy jaiynda sūradym.
– Seniŋ oiyŋşa būl piramidalardy kim salǧan jäne qalai salǧan? – dedim men, – Seniŋ genialnyi miyŋ būl jöninde ne oilaidy?
Erik ädetinşe şylymyn tūtatyp, oilana otyryp baiau äŋgimelep ketken.
– Men būl jaiynda täuir-aq oilandym. Älemdik ǧylymda teoriia köp. Bir ǧalymdar būl piramidalardy atlanttar, iaǧni, būdan 100-120 myŋ jyl būryn ömir sürgen alyptar salǧan deidi. Grektiŋ mifologiiasyndaǧy atlanttar bar emes pe. Solar. Biraq öziŋ oila, piramidalardy qūrap tūrǧan bloktyŋ eŋ jeŋili 60 tonna eken. Aiuannyŋ eŋ ülkeni kit te būndai salmaqty tarta almaidy. Al pil ornynan da qozǧalta almaidy. Osyndai blokty köterip, tasyp, qalap şyqqan ondai alyp adamdardyŋ tym qūrmasa bireuiniŋ qaŋqasy osy uaqytqa deiin tabyluy kerek edi ǧoi. Men älemdik arheologiiaǧa qatysty jurnaldardy qarap, eŋ soŋǧy mälimetterdi qalt jibermei qadaǧalap otyramyn. Äzirge atlanttardyŋ qaŋqasy, skeleti tabyldy degen derek joq. Ekinşi bir top ǧalymdar būl jerde alyp granit taular men töbeler bolǧan, köne adamdar sol tau men töbelerdi qaşap, şauyp osy piramidalardyŋ formasyna keltirgen deidi. Ärine, būl balaŋ teoriia. Sebebi, jynysyna qaraǧanda ol jerde tau bolmau kerek. Şöl dala. Keriş qūm. Jaraidy, taulardy qaşap boldy deiik, biraq bloktardyŋ arasyndaǧy jik qalai jasalǧan? Ol mümkin närse emes. Būl teoriia da tükke jaramaidy. Endi bir top ǧalymdar būl bloktardy eŋis jolymen joǧary süirep şyǧaryp, qalaǧan deidi. Ertedegi adamdar osylai istegen deidi.
– Pil men mamont tarta almaǧan blokty adam qalai süireidi? – dedim men.
Erik jymiyp küldi.
– Solai deidi. Qaidan bileiin. Bloktyŋ jüretin eŋis jolyn üikelisti azaitatyn maimen mailap, bloktyŋ özin ūzyn tros bailap, şyǧyrşyqpen tartqan deidi.
– Al endi Erik Kökeev būl turasynda ne aitady eken, sony tyŋdaiyq, – dedim men qaljyŋ-şyny aralas.
Däl osy kezde bölmege Eriktiŋ şeşesi kirip, üstel üstine bir eski şäugimdi qoidy.
– Erik, myna şäugimdi ne körşilerge bere sal, ne küresinge laqtyr. Qaǧy qalyŋdap, tükke jaramai qaldy, – dedi de, būrylyp şyǧa berdi.
Azdan soŋ şäi üstinde Erik, qaryndasyn şaqyryp alǧan da, qolyna aqşa ūstatyp, sybyrlap bir tapsyrma bergen. Şäiden keiin Eriktiŋ bölmesine kirgenimizde, üstel üstinde küiesinen tazartylyp ainadai jarqyraǧan şäugim men baqandai alty bötelke sirke qyşqyly tūr edi.
– Mine, qara, – dedi Erik oryndyqqa otyryp jatyp, – Mynau şäugimniŋ qaǧy üş eli bolyp ketipti. Mana syzǧyşpen ölşedim, 6 sm. Qaǧy qalyŋdaǧan saiyn būl şäugimnen şäi işu qiyndai beredi. Äsirese asyqqanda qainamai it qylady. Kem degende bir saǧat tosu kerek. Bizdiŋ qazaq at qoiǧyş halyq qoi. Mynadai şäugimdi ne dep aitady bilesiŋ be? «Tasköt» şäugim deidi. Endi qara. Uksus essensiiasyn osynyŋ işine qūiamyn. Alty bötelkeniŋ barlyǧyn toǧytqan Erik şäugimniŋ qaqpaǧyn şüberekpen nyǧyzdap japty, şümegin qaǧaz tyǧynmen tyǧyndady. Sodan soŋ äldeneşe qabat sellofanmen orap, oramaldarmen qymtap, şkaftyŋ işine qoiyp, esigin qūlyptap tastady.
– Bir aptadan keiin kel, – dedi maǧan, – qyzyq köresiŋ.
Qolym timei, bir apta emes, araǧa on kün salyp keldim. Erik sabaqtan keiin demalyp jatyr eken. Amandasqannan keiin, şkafty aşyp, oramal-sellofandardy şeşip, şäugimdi aldy, işindegi isi aŋqyǧan qyşqyldy basqa bir ydysqa qūidy.
– Al, endi qara, – dedi şäugimdi üstel üstine qoiyp.
Qolyna ülken qasyqty aldy da şäugimniŋ işindegi battasqan qaqty jūmsaq balmūzdaq qūsatyp, qyryp alyp tastady. Ülken tegeşpen orta tegeş qoimaljyŋ sūrǧylt balşyq bolyp şyqty. Erik sol qaqty qalypqa qūiyp, kese jasady (keiinnen, kepkennen soŋ, büiirine stronsii boiauymen ädemi suret salyp, otqa küidirip şyŋdap aldy da, ūzaq jyldar boiy sol kesemen şäi işip jürdi.
– Piramida turaly sūrap ediŋ ǧoi, – dedi külip, şylymyn tūtatyp jatyp, – mine, meniŋ jauabym osy.
– Sonda qalai bolǧany? – dedim men öz közime özim senbei.
– Solai bolǧan, – dedi Erik tütindi bir būrq etkizip, – piramidany osylai jasaǧan. Köne örkeniet tasty eritetin tehnologiiany meŋgergen. Myŋdaǧan tonna granitti osylai eritip, aǧaş qalypqa beton qūsatyp qūiyp, piramidany osylaişa jasap şyqqan.
– Köŋilimde osyǧan qatysty kümän qaşan paida boldy deisiŋ ǧoi? – dedi Erik aldyŋǧy sözin üstep, – 1930 jyldary bolsa kerek, ūmytpasam, eŋ ülken piramidanyŋ biri – Hefrenniŋ piramidasynyŋ işinde, qazyna tūrǧan bölmege aparatyn dälizden adamnyŋ şaşy tabylǧan. Ülken ǧalymdardyŋ janynda erip jürgen ekinşi qatardaǧy arheologtardyŋ biri qabyrǧadan eleusiz ǧana şyǧyp tūrǧan şaşty baiqap qalady. Sodan soŋ, keiinnen öziniŋ esteliginde osy jaiynda jazady. Osy mälimetti oqyǧandaǧy taŋqalǧanymdy körseŋ. Köp ūzamai piramidalardyŋ qūpiiasyn tüsindim. Birneşe tal şaş, ol qūrylysşylardan kezdeisoq qalyp qoiǧan närse. Nemese, köne örkeniet osylaişa, būl jūmbaqtyŋ şeşimin özi aityp ta ketui mümkin. Osydan kelip tastaǧy jazulardyŋ syry aşyldy. Būl jerde üş tehnologiia bar. Birinşisi, būl epitafiialardy joǧarydaǧydai qūiyp jasaǧan. Tas qata bastaǧanda baryp jazu jazylǧan. Ekinşi, būl būrynnan belgili amal, tasty qyp-qyzyl qylyp qyzdyrady da, sirke sumen jazu jazady. Tas suyǧannan keiin ysqylaǧanda, uksustyŋ tigen jeri ezilip, suǧa juylyp ketedi. Üşinşi amal, köne adamdarda qazirgi qūlpytasqa jazu jazatyn būrǧyǧa ūqsas ülken ainalysta tasty jep şyǧatyn asyl būrǧy bolǧan. Al tasty qaşap jazdy degenge men senbeimin. Bir äripti qaşauǧa 1-2 apta uaqyt ketui mümkin. Al myŋdaǧan äripten tūratyn ülken teksterdi qaşap şyǧaru üşin qanşa uaqyt kerek? Taǧy bir tehnologiia bar. Qyş kitapşaǧa jazu jazady, keptiredi, küidiredi, sodan soŋ suǧa salyp tastaidy. Qyş kitap suda jatyp aqyry berişke ainalady. Biraq, bäribir onyŋ qyş ekeni körinip tūrady.
Estigenimdi aqylǧa syiǧyzu qiyn edi.
– Sonda tūtas bir taudy qalai qūiyp şyǧady? – dedim äli de kümänim seiilmei.
– Onyŋ nesi taŋ? – dedi Erik öz kezeginde taŋqalyp, – Qytailar alty myŋ şaqyrymdyq alyp qabyrǧany qalai tūrǧyzdy, sol siiaqty. Mysalǧa jüz myŋdaǧan adam şelekpen qūia beredi, qūia beredi. Äiteuir bir küni bitiredi. Mine, sondai da sondai köp bolǧan köne düniede.
– Al seniŋ oiyŋşa, osy piramidalar ne üşin salynǧan? – dedim men.
– Kim bilipti, – dedi Erik qolyn jaiyp.
– Joq, meniŋ bilgim keletini, seniŋ oiyŋşa qalai? – dedim qaitalap.
Erik şylymyn sorǧyştap ūzaq ünsiz otyryp qaldy.
– Kim biledi, – dedi sodan keiin qaitadan qolyn jaiyp, – Janartaulardan, jer silkinetin tektonikalyq jikterden aulaq jatqan taulardyŋ qaraptan-qarap balqyp qatyp qalǧanyna qaraǧanda, jer betinde, yqylym zamandarda iadrolyq soǧys bolǧan siiaqty. Sodan keiin Ündistannyŋ «Ramaiana» men «Mahabharata» siiaqty ūly epostarynda jer dünieni örtep, taulardy balqytqan äldebir ot qaru jaiynda köp aityldy. Tipti, qazirgi ūşaqtarǧa ūqsas äuenmen ūşatyn apparattardyŋ bolǧandyǧy aitylady. Ol apparat «viman» dep atalǧan eken. Oiymşa, jer örkenieti bir emes, birneşe ret joiylǧan. Paida bolǧan. Damidy. Şyŋǧa şyǧady. Joiylady. Osylaişa birneşe ret qaitalanǧan. Sol sebepti, memleket degenniŋ, ǧylym-bilim, öner degenniŋ, jalpy, fäni dünieniŋ baiansyz, tūrlausyz ekenine közi jetken adamzat, dälirek aitqanda, qūdyretti perǧauyndar keler ūrpaqqa ösiet retinde adamzat tarihyn osylaişa taŋbalap ketken boluy kerek. Piramidalar tolyq zerttelip bolǧan joq. Egerde keiin ol jerden būryn eşkim baiqamaǧan qūpiia bölmeler, ol bölmelerden adamzattyŋ şejiresi tabylyp jatsa, taŋqalmas edim. Keler ūrpaqqa arnalǧan şejire men ösiet. Ol ūrpaq jerdiŋ adamy bola ma, älde ǧaryştan keletin basqa adamzat taipasy bola ma – aiyrmasy joq. Äiteuir sanaly tirşilik iesine joldanǧan hat.
– Ǧaryşta tirşilik bar dep oilaisyŋ ba? – dedim men.
– Men ǧalymdarǧa taŋqalam, – dedi Erik taǧy bir şylym tūtatyp, – jerdiŋ orbitasyna şyǧarylǧan teleskoptardyŋ esepteuinşe, aspanda milliondaǧan galaktika, trilliondaǧan jūldyzdar men planetalar bar körinedi. Osynşa şetsiz-şeksiz düniede tirşilik joq dep qalai aita alasyŋ? Sol sansyz planetalardy aralap kelip baryp, köz jetkizip baryp aitqan abzal bolar. Al aspanǧa qarap tūryp, «Jerden basqa planetada, bükil ǧaryşta tirşilik joq» dep aita salu, nadandyq bolyp sanalady. Ärine, Charlz Darvin tirşiliktiŋ şyǧu tegin däleldemek bolǧan, tirşilik kürdelene kele maimyldan adam paida boldy degendi aitady. Biraq, darvinizm – köp teoriianyŋ biri ǧana. Al biz, jerdi mekendep jatqan adamzat, ǧaryştyŋ qai tükpirinen kelgenimizdi bilmeimiz. Qaisymyzdyŋ qai jaqtan kelgenimizdi bilmeimiz.
Men qairan qaldym.
– Ony qalai tüsinuge bolady?
– Meniŋ oiymşa, jerdiŋ halqy är ǧaryştan kelgen türli taipalardan qūralǧan, – dedi Erik, – boldy, endi osymen būl taqyrypty doǧaraiyq.
…Şamamen osy kezde men önertapqyş Seiilbek Qyşqaşevpen tanysqan edim. «Zaman – Qazaqstan» qazaq-türik gazetinde orys betiniŋ redaktory qyzmetindemin. Būl Qazaqstan egemendik alyp, orystildi baspasöz memlekettik tilge qarsy küres bastaǧan kez. Ärine, qazaq baspasözi, qazaq jurnalisteri būndai «qūbylystarǧa» jaqsylap jauap beredi. Biraq, orys pen qazaq mädenieti, ekeui eki tilde öristegennen keiin, bir-birimen janasauy qiyn. Qazaq baspasözi ne jauap jazsa da orys oqyrmanyna jetpeidi. Al olar oiyndaǧysyn aityp otyra beredi. Mine, osy kezde orysqa orysşa jauap bergen eki adam boldy. Birinşisi – Aldan Aiymbetov, al ekinşisi – osy Seiilbek aǧamyz edi. Orys gazetterindegi materialdarǧa ertesine-aq jaqsylap jauabyn berip, artynşa jauapqa tartylyp, qisapsyz sottarda şyŋdalǧan Seiilbek aǧamen 1997 jyly tanysyp, aralasa bastadym. Aralasa kele, onyŋ qazaq qoǧamynyŋ qorǧauşysy ǧana emes, tamaşa önertapqyş ekenine de közim jetti. Birde, kezekti sotta itjyǧys tüsip, redaksiiaǧa qaityp kelip, tüsten keiingi şai üstinde otyrǧanbyz. Jurnalist qyz-jigitter äŋgimelesip otyryp, aqyry piramida taqyrybyna oiysqan. Äŋgimege men de aralasyp, Erik dosymnan estigenderimdi aittym. Seiilbek aǧa eleŋ ete qaldy.
– Oipyr-ai, mynauyŋ bir danyşpan adam boldy ǧoi.
Sodan soŋ qulana jymiyp aldy da, – Erteŋ jūmysta bol, bir närse körsetem, – dedi.
Erteŋine tüske qarai kelgen ol sömkesinen bir jarym litrlik plastik şişaǧa qūiylǧan qanqyzyl sūiyqtyqty suyryp aldy.
– Būl ne? – dedim men.
– Keiin aitam, – dedi Seiilbek aǧa, – Oimaqtai ǧana ydys kerek.
Sol jerde basqa şişanyŋ qaqpaǧyn aldy da, küreŋ sūiyqty meimildete qūiǧan. Redaksiianyŋ işin äldebir qyşqyl iis alyp ketti. Qaqpaqty meniŋ üstelimniŋ üstiŋgi bos tartpasynyŋ tükpirine qoiyp, eppen japty.
– Qūlypta, – dedi sodan soŋ, – Üş künge deiin aşpa. Özim kelem. Bärin tüsindirip körsetem.
Üş künnen keiin kelip aşqanda, o keremet qaqpaqtyŋ işinde tas qatyp tūr eken. Seiilbek aǧa bäkisin alyp qaqpaqty kesip tastady da ülken tabletka siiaqty döŋgelek qyzyl tasty qolyma ūstatty.
– Būl ne ǧajap? – dep sūradym.
– Būl granit, – dedi Seiilbek aǧa, – Seniŋ äneuküngi dosyŋ aitqan eritilgen tas osy. Men būny osydan tört jyl būryn taptym.
– Endi bylai, – dedi keudesin kere demalyp, – Men qaitkende seniŋ sol dosyŋmen tanysuym kerek. Mindetti türde. Meni ertip apar. Jolyqtyr. Aǧalyq ötinişim.
– Öi, jaraidy, – dedim men, – odan oŋai närse joq. Ol öte qarapaiym adam. Sizdei adammen tanysqanyna ol qaita quanady.
Jainaǧan köktemniŋ kezi edi. Seiilbek aǧa ekeumiz «Qyrǧauyldydan» tüsip, Raiymbek auylyna jaiau tarttyq. Erik ädetinşe jūmystan kelip, demalyp jatyr eken. Ekeui tanysyp, azdan soŋ, birin-biri būrynnan biletin adamdai şüiirkelesip ketti. Men tyŋdauşy ǧana bolyp otyrdym.
– Erikjan, – dedi Seiilbek aǧa, – Piramidanyŋ işinen adamnyŋ şaşy tabylǧany jaiynda men de oqyǧan edim. Sodan soŋ türli täjiribe jasai bastadym. Uksuspen, basqa zattarmen. Keiinnen jer betinde birde-bir ösimdik sintezdei almaityn uksustyŋ bir türi bar ekeni jaiynda oqydym. Ol uksusty jylqynyŋ süt bezderi ǧana sintezdei alady eken. Osydan keiin men qymyzben täjiribe jasai bastadym. Bieniŋ süti, qymyz, jalpy, süt atauly qasietti närse ǧoi, jasaǧan täjiribelerimdi qūdai keşirsin.
– Täjiribeler kezinde qanşa qymyzdy qūrtqanymdy qūdai biledi, – dedi Seiilbek aǧa, – Al mynau eŋ soŋǧy nätije. Ärqaisysyna on eki litrden, 24 litr qymyz ketti.
Erik eki şişany da ainaldyryp kördi.
– Keremet, – dedi oilana, – Mine, tasty osylai eritken ǧoi. Piramidalardyŋ janynan balşyq aidaityn qyrmanǧa ūqsas öte ülken basseinder tabylǧan. Onyŋ ne üşin ekenin eşkim de aityp bere almady. Oiymşa būl, sol tas eritetin basseinder.
Sodan soŋ dosym önertapqyş aǧaǧa saual tastaǧan.
– Al, Seiilbek aǧa, būl aşqan jaŋalyqty ne istediŋiz? Patent aldyŋyz ba?
– Qaidaǧy patent, – dedi Seiilbek aǧa qolyn siltep, – Bardyq, patent tirkeitin jerde bir «kisi» otyr. Sözimdi tyŋdap bolyp, özimdi tälkek qyldy. Būnyŋ ne keregi bar, qazir granitiŋniŋ äkesindei nebir betonnyŋ türleri bar. Ol betondy, tipti, teŋizdiŋ suy tozdyra almaidy deidi. Jaŋalyǧyŋdy qoltyǧyŋa qys ta, qaiqai dedi. Mine, bizdiŋ patenttiŋ siqy.
– Adamdy mezgilsiz ajaldan qūtqaryp, onyŋ ömirin ūzarta alatyn ūly şipa tapqanyŋyzdy ol beibaq qaidan bilsin, – dedi Erik şylymyn soraptap otyryp.
Seiilbek aǧa közi jarq etip Erikke qaraǧan.
Söz soŋy: Aldiiar aruaǧyŋa et pen qymyz!
– Qazaqtar ertede nege ūzaq jasaǧan? – dedi Erik, – Öitkeni, qymyz işken. Ärine, baiyrǧy tarihtaǧy qazaq azamaty ädette maidanda öletin bolǧan. Biraq ölmei, äldeqalai aman qalǧan adam öte ūzaq jasaityn bolǧan. Üş jüzge kelip ölgen Maiqy, jüz toqsanǧa kelip ölgen Sypyra jyrau… jüzden asyp, jüz on, jüz jiyrmaǧa kelu – qazaq üşin ädepki närse edi. Jüzden asyp ölgen atalarymyzdy közimizben kördik. Mine, osynyŋ bäri – qymyzdyŋ qūdyreti.
– Dūrys aitasyŋ, – dedi Seiilbek aǧa, – Ärine, qazaq būryn auyrmaǧan. Öitkeni, bala jasynan qymyz işken, et jegen, aǧzasy, bükil organizmi tap-taza. Äjelerimiz aituşy edi, pälen atamyz, tüglen babamyz jasy jetip ölgende, mäiiti säbidei bulanyp, nūrlanyp jatuşy edi dep. Qymyzdyŋ qūdyreti.
– Sebebi, granitti erite alǧan qymyz, adamnyŋ büiregindegi qūm men bauyryna bailanǧan tasty, aterosklerozǧa ūşyraǧan adamnyŋ qan tamyrlaryn bitep battasyp tūrǧan holesterin, bärin kül-talqan qylyp eritip, su qylyp aǧyzyp jiberedi. Sondai-aq, syrtqa aidap şyǧuǧa adamnyŋ öz aǧzasynyŋ küşi jetpei otyrǧan nebir ziiandy öŋez, işek qūrttaryn da qymyz op-oŋai qyryp salady, aǧyzyp jiberedi. Ziiandyny joiady, paidalyny küşeitedi. Qymyzdyŋ qūdyreti osynda, – dedi Erik, – Al aǧzasy osyndai tap-taza, tamyrlaryn kernep nūrly, şipaly qan aqqan adam ūzaq jasamaǧanda qaitedi.
– Qazaq būrynǧydai saba-saba qymyz işe almaidy, – dedi Seiilbek aǧa, – Biraq, men tapqan därini naşarlau qymyzǧa, airanǧa qosyp, tipti jai suǧa tamyzyp işse de äseri tamaşa. Osyny aityp, Densaulyq saqtau ministrligine de bardym. Onda otyrǧan «kisi» tyŋdap bolyp, yrjiyp, qolymdy qysyp qūttyqtady da, şyǧaryp saldy.
– Sebebi, medisina qazir farmasevtikanyŋ qoljaulyǧyna ainaldy, – dedi Erik, – Būryn däri öndiru salasy medisinaǧa baǧynatyn. Endi, kerisinşe, medisina däri öndiruge baǧynady. Sizdiŋ tapqan däriŋizdi qabyldasa, onda şet eldiŋ bauyr tazalap öt aidaityn, büirek tazalaityn därileriniŋ keregi bolmai qalady. Önertapqyştyŋ, äsirese, qazaq siiaqty eldiŋ önertapqyştarynyŋ taǧdyry osy.
Ekeui tüni boiy otyryp söilesti. Erteŋine qalaǧa qaittyq. Seiilbek aǧa jüzi nūrlanyp jol boiy avtobustyŋ terezesinen syrtqa qarady da otyrdy.
– Öziŋmen pikirles adamdy kezdestirgen qandai jaqsy, – degen edi ol qoştasyp tūryp, – Jaqsymen ötkizgen bir küniŋ – jylǧa teŋ. Biraq, ol künde bola bermeidi ǧoi.
Sodan beri pälenbai jyl ötti. Seiilbek aǧa da, Erik dosym da baiaǧyda köz jūmǧan. Kei-keide ärtürli istiŋ babynda jürip sol bir ǧajaiyp keşti, eki tiri genii, tiri danyşpannyŋ birin-biri qalai qūrmettep, syilasqanyn esime tüsirem. Köŋilim birtürli bosap qalady. İä, ekeui de ömirde joly bolmaǧan, tauy şaǧylǧan adam edi. Biraq, ekeui de tuǧan elin janyndai jaqsy körgen, qazaqqa qaşan da bolsyn degen adal perzent edi. Jatqan jerleri jaily bolsyn degennen basqa ne keledi bizdiŋ qoldan. Tämäm.
Talasbek Äsemqūlov
“Almaty aqşamy” 20.03.2014
